فونتانا (Fontana, A., ١٩٩٢) ئێک ژ وان کەسێن د بیاڤێ فشار و گڤاشتنێن دەروونی و جڤاکی لنک مرۆڤان کارکری و ڤەکۆلین ئەنجامداین، فشارا دەروونی (stress) ێ بڤی رەنگی پێناسەدکەتن کە بریتیە ژ وێ رەوشا کۆ تێدا داخازیێن دەرەکی مەزنتر و پترترن ژ شیانێن گیانەوەری، و باشتر بێژین مرۆڤی. گڤاشتنێن ژیانێ لدویڤ ڤەکۆلین و باوەرێن زانایێ، دەروونناسیێ رۆژ بۆ رۆژێ زێدەتر دبن و قۆربانیێن پترتر گۆری خۆ دکەت. فاکتەرێن جۆدایێن ناڤخۆیی و دەرەکی کارتێکەرن د پەیدابوونا واندا. ب مخابنیڤە چەندین جۆرێن مرۆڤان ل دەرڤەی خۆدێ مرۆڤی یێن ھەین د ھاریکار نینن و ب ھەمی رەفتارێن خۆڤە خەمێن مە زێدەتر دکەن و ئاستێ وان گڤاشتنان زێدەتر دبن و دگەل ھندێ ئاریشە و خەم و خەیالێن مرۆڤایتێ ژی ب ئەگەرێ رەفتارێن وان پترتر دبن. ئەڤ مرۆڤە گەندەلکار و بازرگانێن ئایدیۆلۆژیک، ھزری، لەشکەری و جەنگی و سەربازی، ئایینی، سیاسی، جڤاکی، کەلتووری و فەرھەنگی، پەروەردەیی، و ... ھتد، ژبەر دۆگماتیزما مەژی و ھزرییا خۆ، و بزاڤ نەکرن بۆ ھندێ تنێ پیچەک ژ خەرجی و تەخشان و پەخشانکرنا ئەو و ئەندام و کاربدەست و لایەنێن بەرپرسیار و دام و دەزگەە و دامەزراوەیێن وان یێن سیاسی یان ئایینی یان جڤاکی یان کارگێڕی، و یان مالبات و ژن و خێزانێن وان، یێن دەستدڕھای، و ھەڤڕکییا وان دگەل ھەڤدۆ، چ وەک تاک و چ وەک لایەن و پارتێن سیاسی و چ وەکی وەلات، پێڕادبن، و ھەمی ژ کیستێ خەلک و وەلاتی و مرۆڤێن کێمدەرامەتێ جیھانێ و ھەڤنیشتمانیانە، و لدویڤ ژێدەران پترتر ژ ٧٠% ژ دەرامەتێ جیھانێ د دەستێ چەند مرۆڤاندایە، یێن بوویە ژێدەرێ مەترسییا ئاسایشا خۆراکی و ژیانێ بسەر مرۆڤاتیێ. ئەڤە جھێ مخابینێیە، کو مرۆڤ ھەبن ببنە ئاستەنگ لبەر برایێ خۆ یێ مرۆڤ و ھەکەر تو دگەل بئاخڤی د بیتن خۆ لبە کراسێن جۆدایێن وەسا ڤەشارتبیتن مرۆڤێ وی ناسنەکت ھزرا فریشتەیەکێ ژێ بکەت، لدەمەکی دبن وی کراسی و " کەڤلێ مھێ گۆرگەک" دڕندە و ھۆڤ یێ ھاتیە ڤەشارتن کو بۆ تێرکرنا خۆ دشێتن ھەمی مرۆڤاتیێ بکەتە قۆربان. ئەڤ جۆرێ مرۆڤان نەکێمن و د ئاست و جھێن جۆدا بوونا خۆ یا ھەی.
ب ھزاران مرۆڤ لڤێ جیھانێ ژ برسان دمرن و ئاڤا ڤەخوارنێ بدەست ناکەڤت و شەڤ و رۆژ حەپ حەپا وانە ھەتا پارییەکێ نانی پەیدا بکەن و زکەکی تێرن و بیست و پانزدا برسی، لێ ھندەک ژ نەدلۆڤانییا خۆ، پارەی وەکی تۆزێ بکاردئینن و دزانن یان نزانن مرۆڤاتی یا د ئەو پەڕی بەدەبەختیێ دا، و پشت کاڤلێن وان و زکێ وان یێ برسی و ھەستیک و چەرماقێ لەشێ وان، ئەڤ گەندەلکارێن مرۆڤاتیێ خۆ ب بەختەوەر و کامەران دزانن !
دیارە ھندەک جاران د شیانا مرۆڤاندا نینە بەرەنگاری ھەمی ڤان فاکتەرێن نەدلۆڤان و زۆردارێن دەرەکی ببیتن، چونکی ئەو کار بخۆ ژی دبیتە ئەگەرەک مەزن بۆ پەیدابوونا ھندەک جۆرێن دیترێن گڤاشتنێن دەروونی لسەر خۆدێ تاکی، لەوما چارەسەر دێ ئەو بیت ئەو ھندەک برێکا کۆنترۆلکرنا خۆ ئاست و رێژەییا وان گڤاشتن و فشاران لسەر خۆ کێم بکەن.
نموونە ژی ئەوە یا د کاودانێن خێزانیدا دبینین. کۆڕ و کچەک بەری ببنە ھەڤژین، وەکی مەم و زینی شەیدا و ئەڤیندارن، بەلێ پشتی چەند رۆژ و ھەیڤان ژ ژیانا ھەڤژینیێ ھەمی ئەو رۆمانسیەت نامینیت. ئەو دوو مرۆڤێن بەری ھنگی دمرن ل جھەکی ئێکدوو ببینن و بۆ وان خۆشترین دەم و چرکە ئەو دەم بین، ئەڤرۆکە گەھشتینە ئاستەکی وەکی "کێر و پەنیری" نابت ئێکدوو ببینن و نەخۆشترین دەمێن وان ھنگینە گاڤا ھەڤدۆ دبینن. ئەو یێن مەرجی بووین و دەمێ دگەھنە ئێک شونیکا بیرا وان ل تشتێ نەخۆش دئێت و خۆ ب وان تشت و رەفتار و کریاران مرجی کری و نەشێن خۆ قۆرتال بکەن. ئەزموون و بسپۆرێن دەروونناسییا جڤاکی و خێزانی د وێ باوەرێدانە پشکەک مەزن ژ وان ئاریشە و نەخۆشییان بۆ وان گڤاشتنان دزڤڕیتن ئەوێن ئەو دوو کەس ب ئەگەرێن زێدەخوازی و لبەرچاڤنەگرتنا رەوشا ژیان و بارێ ئابووری، و ژ ھەمییا ژی گرنگتر سایکۆلۆژییا ھەڤدۆ، دبنە بناس بۆ بلندتر بوونا فشارێن دەروونی لسەر ئێکدیتر و بەردەوامبوونا وان گڤاشتن و ئاریشانە. ئەوان خۆ فێرنەکرییە و نەگەھشتینە وێ باوەرێ ئەو شەڕ و شۆڕ و لێکدان و ھەڤڕکی و ململانێ و ئاریشە و رژدبوون لسەر وان داخوازییان ھەرچەند رەوا و نەدجھێ خۆ دا و دویر ش دەستھەلات و شیانێن ھەر ئێک ش وان، چ مفایەک نینە ژ بلی ماندیکرنەکا مەزن و بێ وێنە، و بلندکرنا ئاستێ تووندوتیژی و نەخۆشییا دناڤبەرا وان، و ژ ھەمیا ژی مەترسیدارتر و خرابتر بارێ گرانێ وان کێشمەکێش و نەخۆشیان دکەڤیتە سەر ملێن زارۆکێن وان و کارتێکرنەک نەرێنی و خراب و کۆشندە لسەر رەوشا وان یا دەروونی دکەت و وان کەسێن لاواز و نەخۆشدەروون و بێ باوەر بخۆ و ب جڤاکێ و خێزانێ پەروەردە دکەت و ھەکەر قوتابی بن د نزمترین ئاستێ خواندنێ دا دبن، چونکی ھەمی ھزر و مەژیێ وان لدۆرماندۆری وان نەخۆشی و شەڕ و شۆِران دزڤرَیتن ئەوێن رۆژانە دناڤبەرا ژن و زەلامی رووی ددەتن. مەژیێ وان شیانێن سنووردارێن ھەین. ئەو کەس دشێن ب لبەرچاڤگرتنا یاسایا " کێمێ بدە بەر تا زەحمەت ب تە نەکەڤت" و ب" درێژکرنا پێیێت خۆ ھندێ بەڕکا خۆە"، مەزنترین دەلیڤەی بۆ خۆ و زارۆک و خێزانا خۆ دروست بکەن دا تێدا ئاستێ وان گڤاشتنا کێم ببیت و فشارێ لسەر وان بخۆ نەکەتن و وان ژ کاسنەئێخیتن. ھەر شەڕەک ژ وان وەک خژبەرکەکییە. نۆکە دیار نابت کا چ دکت بەلێ پشتی چەند سالان دەردکەڤیتن چ زیان ھەبووینە. ئەڤ چیایێن مەزن ب رۆژەکێ ھۆسا نەھەڕفینە، بەلکۆ تۆز و بای و خژبەرکێن بچوویک ھێدی ھێدی و ب بۆرینا ھزاران سالان کارتێکرنا لسەر کری و خراب و روویت کرین. مرۆڤ ژی وەسانە. ھێدی ھێدی دھەڕفت. ئەڤ یاسایە و ستراتێژییە نە دەستھلگرتنە ژ ماف و داخوازیێن خۆ، بەلکۆ بسانەھیتر ئێخستنا ژیانا خۆیە لسەر بنەمایێ ھندێ خۆھلاڤێتن و ماندیکرن و زەحمەتدان بەلکۆ سۆتن و حەلاندن بۆ ئەو تشتێ د دەستھەلاتا مرۆڤیدا نینن، تشتەکی ناگەھینیتە مرۆڤی تنێ ئەو نەبیت وی ش کاس دئێخیتن و ناھێلیتن بگەھتە وی تشتێ د شیانێن ویدا، و ئەو ژبەر مژویلی ب تشتێن دیتر، ناگەھیتێ. دەمێ کەس ھاریکارێ تە نینە، ھەما ھیچ نەبت تو ھاریکارێ خۆ بکەن. نە ژبەر خەلکێ یان ژبەر ھندێ کو تو ش وان دترسی، بەلکۆ ژبەر ھندێ تو ھاریکارییا خۆ و یا مالبات و خێزانا خۆ و ھەتاکۆ جڤاکێ ژی دکەی.
مرۆڤاتیێ، چ لسەر ئاستێ تاکی و خێزانی و چ لسەر ئاستێ وەلات و نەتەوەیی و دەولەت و سیاسەتێ ھەمان ئاریشەیا ھەی. مادەم کەس ھاریکارییا مرۆڤی نەکت بلا مرۆڤی بخۆ ھند تێدا ھەبت و ھاریکارێ خۆ بت، دا بشێتن د دەلیڤەک دیتر دا بگەھتە وان تشتێن گەلەک زانا و ژ وان ژی فەیلەسۆفێ مەزن، عەلی وەردی (١٩١٣-١٩٩٥) باوەرا وان ئەوە دێ ھەر و ھەر دەلیڤەک بۆ وی ھەبت و ل رۆژانێن ژیانێ وەکی ھەر مرۆڤەکی بۆ ھەر کەسەکێ دەرگەھەک ڤەبتن دا بگەھیتە ئارمانج و دەستکەفتێن خۆ، بمەرجەکی ھنگی و وی دەمی بزانیت و بشێت مفای ژ وی دەلیڤەی وەربگرت و خۆ بۆ وان ئارمانجا تەرخان بکەت. ھەکەر وی نەشیا مفای ژ وی دەلیڤەی وەربگرت بەلکۆ ئەو دەلیڤە بۆ نەزڤڕتەڤە لێ قازانجێ وی د ڤێ ھەڤکێشێ دا ئەوە وی خۆ ژناڤنەبرییە بۆ وێ چەندێ. چونکی د وی دەمیدا کێم یا دای بەر و خۆ بن نەئێخستیە و یێ مای ساخ و دەرووندروست و ئاڤا و نەھەڕفتی، ئەڤە مەزنترین دەستکەفتە بدەست ھەمییا ناکەڤت.
*ئەڤ بابەتە ل رۆژناما ئەڤرۆ ل رێکەفتی (١٩/٥/٢٠١٨) ھاتیەبەلاڤکرن.