پەیوەندی كەركوك (ئیالەتی شارەزوور) لەگەڵ ئیاله‌تی موسڵ لە سەردەمی عوسمانی
د.بەختیار سەعید مەحمود شوانی
ئیالەتی موسڵ یەكێك بوو لە ئیالەتە گرنگەكانی دراوسێ‌ی كەركوك، ئەم ئیالەتە لە باكور و خۆرئاوای ئیالەتی شارەزوور هەڵكەوتبوو.لە باسكردنی پەیوەندی نێوان ئیالەتی موسڵ و كەركوك پێویست ناكات بۆ سەردەمە بەراییەكان بگەڕێینەوە، بەڵام هاتنی جەلیلیەكان بۆ سەر دەسەڵات لە موسڵ لە نێوان ساڵانی(1726-1834ز)بووە هۆی زیاتر پەرەسەندنی پەیوەندی لە نێوان موسڵ و كەركوكدا، ئەمە بێجگە لەوەی هاتنی جەلیلیەكان كاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان كەركوك و ئیالەتی بەغدا هەبووە.
یەكێك لە تەوەرەكانی پەیوەندی نێوان بنەماڵەی جەلیلیەكان لە موسڵ و كەركوك خۆی لەوەدا دەبینیەوە كە هەندێ لە ئەندامانی بنەماڵەی جەلیلی بوونە فەرمانڕەوای ئیالەتی شارەزوور بۆ ماوەیەكی دیاریكراو كاروباری ئەم ئیالەتەیان بەڕێوەبردووە، لەوانە ئەمین پاشای جەلیلی و سلێمان پاشای كوڕی ئەمین پاشای جەلیلی (1771-1775ز)، لەڕاستیدا هۆی ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ ئەوەی كە ئەو كات پەیوەندی نێوان بابی عالی و ئیالەتی بەغدا باش نەبووە، هەر بۆیە ئەستەمبوڵ بۆ دانانی سنورێك بۆ دەسەڵاتی ئیالەتی بەغدا ویستوویەتی هەردوو ئیالەتی موسڵ و شارەزوور بەكاربهێنێت.
شایەنی باسە هەرچەندە هەردوو ئیالەتی شارەزوور و موسڵ هاوسنور بوون لەگەڵا یەكتردا بەڵام دەتوانین بڵێین پەیوەندیەكانی نێوانیان لە زۆربەی كاتدا دەكەوتە ژێر كارتێكردنی ئیالەتی بەغدا، ئەمەش بە هۆی ئەو باڵادەستیەوە بوو كە ئیالەتی بەغدا لەسەر كەركوك هەیبوو. هەر ئەمەش دەبووە هۆی ئەوەی كە ئیالەتی بەغدا هەندێ جار هێزەكانی كەركوك بەكاربهێنێت لە هێرشەكانیدا بۆ سەر ئیالەتی موسڵ. ئەوەتا والی بەغدا عەبدوڵڵا پاشا دوای ئەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیالەتی موسڵ تێكچوو لە ساڵی (1812ز)دا لە كاتی هێرشەكانیدا بۆ سەر موسڵ كۆمەكی سەربازی لە كەركوكیش وەرگرت،بۆیە دەبینین تێكچوونی پەیوەندی نێوان ئیالەتی بەغدا و موسڵ كاریگەری لەسەر كەركوك دروستكردووە.
لە لایەكی تر هەندێ جار كەركوك و موسڵ هاوپەیمان و هاوكاری یەكتر بوونە بۆ لێدانی دەسەڵاتی ئیالەتی بەغدا و هەوڵدان بۆ كەم كردنەوەی دەسەڵاتی ئیالەتی ناوبراو لەسەر هەردوو لایان. بەڵام ئەم دوو ئیالەتە لە هەوڵەكانیاندا سەركەوتوو نەبوون، ئەمەش لە ساڵی (1812ز)دا ڕوویدا كاتێك والی بەغدا توانی ئەم هاوپەیمانیە تێك بشكێنێت.
جێگەی باسە سەرچاوە مێژوویەكان تاوەكو هەڵوەشانەوەی ئیالەتی شارەزوور و بوونی كەركوك بە سەنجەقێك لە ویلایەتی موسڵ لە ساڵی (1879ز)دا هیچ ڕووداوێكی ئەوتۆمان بۆ باس ناكەن كە هەریەك لە ئیالەتی موسڵ و كەركوكی تێدا كۆببێتەوە. بێگومان هۆی سەرەكی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ باڵادەستی ئیالەتی بەغدا بەسەر كەركوك و تەنانەت ئیالەتی موسڵیشدا. بەڵام دوای ئەوەی لە ساڵی (1879ز)دا كەركوك بووە سەنجەقێكی سەر بە ویلایەتی موسڵ، ئیتر لەوێ بەدواوە كەركوك نەیتوانی وەك یەكەیەكی كارگێڕی سەربەخۆ پەیوەندی لەگەڵ یەكە كارگێڕیەكانی دەوروبەری دروست بكات و پەیوەندیەكانی نێوان موسڵ و كەركوك بوو بە پەیوەندی نێوان مەڵبەندی ویلایەتێك و سەنجەقێكی ئەم ویلایەتە. هەر بۆیە لێرەوە بەرپرسیارێتی ئاسایشی سەنجەقی كەركوك كەوتە ئەستۆی بەرپرسانی ویلایەتی موسڵ وەك سەنجەقێكی ئەم ویلایەتە. بەم پێیە بەرپرسانی ویلایەتی ناوبراو كەوتنە هەوڵدان بۆ ڕاگرتنی ئاسایشی سەنجەقی كەركوك بە تایبەتی لە ڕێی ڕووبەڕووبونەوەی جولانەوەی هۆزەكان لەم سەنجەقەدا. جێگەی بە بیر هێنانەوەیە كە یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی دەڤەری كەركوك لەو سەردەمەدا لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا بریتیە لە بوونی جولانەوەی هۆزەكان. لەم ڕوانگەیەوە دەبینین چەندین ڕاپۆرت لە ساڵی (1886ز)دا لە لایەن بەرپرسانی ناوچەكە بەرزكراوەتەوە كە ئاماژە بە نائارامی سەنجەقی كەركوك دەكەن.
هەر لە ئەنجامی ئەمەدا یەكێك لە تەوەرەكانی پەیوەندی نێوان بەرپرسانی ویلایەتی موسڵ و سەنجەقی كەركوك پیادەكردنی شێوازی لێدان و ڕووبەڕووبونەوەی ئەو بنەماڵە و هۆزانە بووە كە ویستوویانە لە سەنجەقی كەركوكدا جولانەوە دروست بكەن، ئەوەتا لە كاتی بەرپابوونی ئاژاوەی نێوان تاڵەبانی و بەرزنجەكان لە ساڵی (1887ز)دا دەسەڵاتدارانی ناوچەكە چەندین كەسیان لە ئەندامانی ئەم بنەماڵانە دادگایی كردو حوكمیان بەسەردا سەپاندن بە هۆی دەست هەبوونیان لە ئاژاوەكانی نێوان ئەم دوو لایەنە و تۆمەتبار كردنیان بە تێكدانی ئاسایشی سەنجەقی كەركوك.
بارودۆخی سەنجەقی كەركوك، پەیوەندی و كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ویلایەتی موسڵ هەبووە، هەربۆیە بەرپرسانی بابی عالی بۆ پاراستنی ئاسایشی سەنجەقی كەركوك و تەشەنەنەكردنی ئەو بارودۆخە بەتایبەتی بۆ سەنجەقی سلێمانی هەڵسان بە گۆڕینی والی موسڵ و دانانی فەریق عەبدوڵڵا پاشای والی دیاربەكر لە ویلایەتی موسڵ لە 12 نیسانی (1896ز)دا، ئەمەش لە پێناوی نەهێشتنی جولانەوەكانی هەردوو سەنجەقی كەركوك و سلێمانی.وا دیارە لەم بارودۆخەدا یەكێك لە تەوەرە گرنگەكانی پەیوەندی نێوان سەنجەقی كەركوك و مەڵبەندی ویلایەت بریتی بووە لە هەوڵەكانی بەرپرسانی ویلایەتی موسڵ بۆ پاراستنی ئاسایشی ئەم سەنجەقە. هەر بۆیە ئەو بارودۆخەی لە سەنجەقی كەركوكدا هەبوو كاریگەری ئەوتۆی بەسەر كاربەدەستانی ویلایەت هەبووە، تەنانەت لە یەكێك لە ڕاپۆرتەكاندا پێشنیاری ئەوە كراوە كە بۆ چارەسەركردنی بارودۆخی ئاسایشی ناوچەكە مەڵبەندی ویلایەتی موسڵ لە سەنجەقی موسڵەوە بگوێزرێتەوە بۆ سەنجەقی كەركوك.بێگومان ئەمەش لە پێناوی ئەوەدابووە تاوەكو والی خۆی لە كەركوكدا دابنیشێت لە نزیكەوە چاودێری بارودۆخی سەنجەقەكە بكات.
یەكێكی تر لە تەوەرەی پەیوەندی نێوان بەرپرسانی ویلایەتی موسڵ و سەنجەقی كەركوك لەم سەردەمەدا بریتی بوو لە هەوڵەكانی بەرپرسانی ویلایەت بۆ چارەسەركردنی بارودۆخی ئاسایشی سەنجەقی كەركوك بە بەكارهێنانی چەندین ڕێگەی چارەسەر، لەوانە بەرپرسانی ویلایەت لە ڕاپۆرتێكیاندا لە ساڵی (1887ز) بۆ كۆتایی هێنان بە بزاڤ و جوڵانەوەكانی هەمەوەند دژ بە دەوڵەت، داوا دەكەن هەوڵبدرێت نیشتەجێ بكرێن و قوتابخانەیان بۆ بكرێتەوەو داب و نەریتەكانیان بگۆردرێ بۆ ئەوەی لەم ڕێگەیەوە وا لە هەمەوەندەكان بكەن واز لە جوڵانەوەكانیان بهێنن دژی دەوڵەت.
هەروەها بەرپرسانی ویلایەتی موسڵ لە ڕێگەی كارمەندەكانیان لە سەنجەقی كەركوك توانیان لە ڕێگەی (دەستەی ئاشتكردنەوە) كە لە شاری كەركوك و سلێمانیدا دایانمەزراند بوو هەندێ لە كێشە عەشایریەكان بە ڕێگەی ئاشتیانە لە جیاتی بەكارهێنانی هێز چارەسەر بكەن، لەوانە كێشەی نێوان شوان و هەمەوەندەكان، كە بە هۆی ئەم دەزگایە لە ساڵی (1898ز)دا چارەسەركرا.هەر بۆیە كاربەدەستانی ویلایەتی موسڵ لە چوارچێوەی سیاسەتەكانیاندا لە بەرانبەر سەنجەقی كەركوك سیاسەتی میانڕەوی و هەندێ جار سیاسەتی بەكارهێنانی چەكیان پەیڕەو كردووە بۆ ڕاگرتنی ئاسایشی سەنجەقی كەركوك. بێگومان هەر ئەم خاڵە سەرەكیانە تەوەرەی پەیوەندی نێوان مەڵبەندی ویلایەت و سەنجەقی كەركوكی دیاری دەكرد.
لەچوارچێوەی ئەم توێژنەوەیەدا بۆمان دەردەكەوێت كە لەسەرەتای هاتنی عوسمانیەكان بۆ ناوچە كوردییەكان دوای شەری چالدێران، ویلایەتی شارەزوور دروستكراوە كە پایتەختەكەی گوڵعەمبەر بوو، بەڵام لە ساڵی 1596ه‌وه پایتەختی ویلایەتەكە بۆ كەركوك گواسترایه‌وه. لە سەرەتادا ئەم ویلایەتە لە ئەستەمبوڵەوە والی بۆ دانراوە، بەڵام بەهۆی هەوڵی میرنشینە كوردییەكان و ئێران بۆ دەستگرتن بەسەر كەركوكدا، بابی عالی لەئەستەمبول ویلایەتی شارەزووور(كەركوك)ی خستە ژێر دەسەڵاتی ویلایەتی بەغداوە، ئەمەش لە هەوڵێكدا بۆ ڕاگرتنی تەرازووی هێز لە ناوچەكە، لێرەوە میرنشنە كوردییەكان لە بابان و سۆرانیش هەوڵیانداوە دەست بەسەر كەركوكدا بگرن و لە ژێر دەستی والی بەغدا دەری بهێنن. كەواتە كەركوك لەو رۆژگارەشدا خاڵی ململانێی نێوان ویلایەتی بەغدا و میرنشینە كوردیەكان بووە.
ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی له نوسینی ئه‌م بابه‌ته سودیان لێوه‌رگیراوه:
1- علی شاكر علی، ولایە الموصل فی القرن السادس عشر(دراسە فی أوضاعها السیاسیة والاداریة والاقتصادیة)، أطروحة دكتوراه غیر منشورە، كلیە الاداب-جامعة الموصل، (الموصل: 1992).
2- یاسین افندی العمری ابن خیراللة الحطیب الموصلی، غایە المرام فی تاریخ محاسن بغداد دار السلام، مطبعە دار البصری، (بغداد: 1968).
3- یاسین افندی العمری ابن خیرالله الخطیب الموصلی:غرائب الاثر فی حوادث ربع القرن الثالث عشر، مثبعە أم الربعیین، (الموصل: 1940).
4- رسول حاوی الكركوكلی، دوحة الوزار‌ء فی تاریخ وقائع بغداد الزوراء، ت: موسی كاظم نورس، مطبعة كرم، بیروت.
5- د.عماد عبدالسلام رؤوف:الموصل فی العهد العثمانی/ فترە الحكم المحلی 1139-1249هـ/1726-1834م، مطبعە الاداب النجف (الاشرف: 1975).
6- د.خلیل علی مراد (ترجمة وتعلیق)،مختارات من كتاب/ الموصل وكركوك فی الوثائق العثمانیە، مطبعة شڤان، (السلیمانیة: 2005).
7- عثمان بن سند الوائلی البصری، مطالع السعود/ تاریخ العراق من سنە(1188-1242هـ/1774-1826م)، تحقیق: د.عماد عبدالسلام رؤوف و د.سهیلە عبدالمجید القیسی، مطبعة دار الحكمة للطباعة والنشر، (بغداد: 1992).
8- د.سعدی عثمان حسین، كوردستان الجنوبیة فی القرنین السابع عشر والثامن عشر/ دراسة فی علاقتها الاداریة والسیاسیة والاقتصادیة مع ایالتی بغداد والموصل، مطبعة سیما، (السلیمانیة: 2006).
9- عبدالله محمد علی العلیاویی، سیاسة الدولة العثمانیە تجاه العشائر الكردیة فی كركوك واطرافها من عام 1887 حتی عام 1909 دراسە وثائقیة تحلیلە، مجلة سردم العربی، ع8، (السلیمانیة: 2005).
