نالبەند د ھندەک ژ ھۆزانێن خۆ بۆ کوردان خەمبار و ل جھێن دی بگۆمان و ل جھێن دیتر داخبارە. خەمێن وی مەزن بین و دلێ وی بۆ ڤی ملەتی دسۆت، و ئەڤێن خواری تنێ دوو سێ پارچە ژ سەدان ھۆزانێن وینە لدۆر کوردستانێ، ژ شاھناما (باغێ کوردا) بەرگێ ئێکەم:
کوردستان تە چەند باشی ئەز حەقێ تە دنیاسم
کا چەوا چێکەم ئاشی؟ برسی و رویس و پێخاسم
ئەما چ بێژم پاشی کەس نابێت ئەز مێرخاسم [١٥٨: ٦]
بەکوردی بخوینە بەکوردی بنڤیس لمالا خو بەلکە تو ژی ببی رەئیس [٢٨: ٦]
گۆھێ خو بدەن من ئەی دوست و ھەڤالا شەرە مە لسەر خودان کەفی و عەگالا
منا زانی دبێژن بۆ مە کوردا ئەڤە کوردی یە دوببی یە لنھالا
ژڤێ تەعنێ دلێ من سۆت و حەلھا چ بێژم ئەز بۆ بێ عەقل و کمالا [٧: ٦]
مخابن بۆ جھێ کوردا نھۆ لێ بوویە ئێڤاری
حەتا ئڤرۆ د خەودا مان بسەردل ھات شەڤا تاری
جھێ مێرا جھێ شێرا جھێ دین داری و خێرا
جھێ نامووس و ڤاڤێرا نھۆ کەفتیە بن باری
بەری ئڤرۆ جیھانگیر بوون ملوک و حاکم و میر بوون
خودان حوکم و چەک و شیر بوون ژ ئەێلێ عونێرێ ئاری [١٠٠:٦]
ئەی برا کوردێ تو نابی حوکمەتەک ھندی بۆ غەیری تە مایە فۆرسەتەک [٢٠:٦]
پــیــَشــەکــی:
نڤێسینێ، وەک ئێک ژ داھینان و دەستکەفتێن مرۆڤی و شارستانیەتێ سیمایێ جیھانێ گھۆڕی. ھندی ئەو ئەزموون و سەربۆرا وی ھەی و بەری نڤێسینێ ب دەڤی ژ نڤشەکێ بۆ نڤشەک دیتر دھاتە ڤەگۆھاستن، وەکی پێدڤی نەگەھشتە ئارمانجێن خۆ و د نیڤەکا ڕێکێ دا و گەلەک و پشکەکا مەزن ژێ ھاتنە ھنداکرن و بەرزە بین. چونکی ڤەگۆھاستنا زارەکی و ب ڕێکا دەڤی پشتا خۆ ب بیردانکا مرۆڤانڤە گرێ ددەتن و ئەڤ بیردانکە لبن کارتێکرنا کاودان و ڕەوشێن جۆدا دھێتەگھۆڕین و لاواز دبیتن. لێ پشتی دەرکەفتنا ئالاڤێ نڤێسینێ مرۆڤی شیا ڤێ ئاریشا خۆ چارەسەر بکەتن و نۆکە ئەم قەرداری وان نڤێسینانین، ڤێجا چ نەخش و نیگار بن یان ژی پەخشان یان ھۆزان و یان ھەر جۆرەکێ دیترێ نڤێسینێ بن.
د ڤێ ڕاستێ دا ھۆزانێ ڕۆلەک مەزن گێڕا. ھەر نەتەوەیەکی ب ڕەنگێن جێواز مفا ژ ڤی جۆرێ ھۆنەرێ دەربڕینێ وەرگرتیە. ھەرچەندە ناھێتە ڤەشارتن گەلەک ھۆزانڤان پەیدا بین و ھۆزان، و بەلکۆ ژی ھۆزانێن جوان و شاھکارێن مەزن ھەبن بەلێ ژبەرکۆ ئەو ھۆزانە نەھاتنە تۆمارکرن و نڤێسین یان ژی نڤێسینێن وان د جەنگ و ڕویدانێن سروشتی یان یێن نەسروشتی دا یێن ژناڤچۆین، نۆکە ئەو بەرھەم ب نەبووی دھێنەھژمارتن. ڕاستە ھۆزان، وەکی پشکەک ژ زانستێ وێژەیی، ھەلبەست و ڤەھاندن و پێکڤەگرێدان و ڕێزکرنا ھژمارەک وشە و تێگەە و زاراڤە و پێدانا ڕامانێ یە ب ھزر و بیروباوەرەکێ، لێ د ھەمان دەمدا بەرھەمەکە کە دوو لایەنێن سەرەکیێ خۆد و کەساتییا ھۆزانڤانی، و پاشی ژی سروشت و داب و نەریت و ڕەوش و تیتالێن جڤاکا وی ژی بخۆڤە دگریتن. ب گۆتنەک دیتر ھۆزان و ھەلبەستەک ئەنجام و بەرھەمێ بیروباوەر و ستایل و شێوازێن ھزرکرنا مرۆڤەکی و سەربۆر و ژیان و ئەزموونا وی یا تایبەتە، و ژ لایەک دیترڤە ئەو ھۆزان و ھەمی تێگەە و وشەیێن تێدا نە تشتەک تڕۆھات یان ھەوانتەیی نە، بەلکۆ ڕەنگڤەدانا ھەمی لایەنێن کەلتووری و سیاسی و ئایینی و ڕەوشەنبیرییا وێ جڤاکێ یە ئەوا ھۆزانڤان تێدا بووی و ژیای و پەروەردە بووی و مری. ئانکۆ ھۆزان و سایکۆلۆژیا دوو لایەن و ھەروەسا دوو ڕوویێن دراڤەکی و بایەکینە: سایکۆلۆژیایا ھۆزانڤانی بخۆ و سایکۆلۆژیایا جڤاکا ئەو ھۆزانڤان تێدا ژیای.
ھۆزانڤان مرۆڤەکە د جڤاکەکێ دا دژیتن و ھەمی ئەو ڕوویدان و سەربۆرێن جڤاکی و کەسۆکی کارتێکرنێ لسەر بیروباوەر و ھزرکرنا وی دکەن و لدۆماھیکێ ستایل و شێوازەکێ تایبەت بۆ ھزرکرنا وی و سیستەمێ وی یێ بھایی (value system)، دروست دبیتن، کە ئەم ب وێرەکیڤە دشێین بێژین ئەو چەند ھەمان فەلسەفەیا ژیانا وی یە.
ھەرچەندە ھۆزان و ھەلبەست ( شیعر ) وەک چەوا زانا و کوردیزانێ مەزن ھەژاری َمۆکریانی د پەرتووکا خۆ، ھەنبانە بۆرینە، کە فەرھەنگنامەیەکا کوردی-فارسیە، ب پشکەک ژ ئەدەبیات و وێژەی ددەتە زانین و مل ب ملێ پەخشانێ دھینیتن [٢٠:٥]، بەلێ ئەوا ڕاستی بیتن و دشێتن ب وێرەکیڤە بھێتە گۆتن ئەوە کە جیاوازە ژ وێ ھۆزانا د کەلتوور و فەرھەنگێن دیتر، بۆ نموونە ھۆزانا عەرەبێن بیابانی دا بوونا خۆ ھەی. فەیلەسۆفێ مەزنێ عەرەب، عەلی وەردی ( ١٩١٣-١٩٩٥ ) پشتی کۆ ب بەردەوامی گازندەی ژ کەساتی و کەلتوور و زمانێ عەرەبی و ئالۆزییا وێ دکەتن، د وێ باوەرێ دایە کە ھۆزانا عەرەبی خۆدان تایبەتمەندییەکە و گرێدایە و ب ژیان و کەلتوور و شێوازێ ژیانا تاکێ عەرەبێ بیابانی و د دیتنا وی دا ھۆزان شان ب شانی ساخلەتێ دەمارگیریێا عەرەبی و و جەنگئەنگیزییا لنک وی و ڤیانا شەڕی و کۆشت و کۆشتار و ساخلەتێن پێڤەگرێدای، چەکەکێ بکارە بوویە د ژیانا وان ھۆزێن عەرەبێن بیابانی دا. یاسایا " ب ھێز و وێرەک بە" و ھەکەر تو وەسا نەبی دێ بیە نێژرا دوژمنێ خۆ، بسەر ژیانا عەرەبێن بیابانی دا زال بی، لەوما تاکێ بیابانی ( بەدەوی وەک وەردی و ئێبن خەلدون دبێژنێ )، نەچار بوویە مفای ژ ھەر چەکەکی و ئالاڤەکی وەربگریتن بۆ بەرگریکرن ژ خۆ، و ئێک ژ وان ژی ھۆزان بوویە. ھۆزانا عەرەبی ئێک ژ پالدەرێن (motives) مەزنێن ژیانا وی بوویە. ل قۆناغێن عەباسی و بەری وان ئەمەوییان دا ھۆزانڤانان دەستکەفتێن بووژەنی ( ماددی ) ھەبین، و خەلیفەیان ئەو ب پارە و تشتێ ھاوشێوە پاداشت دکرن، لێ د سەدرەمێ بەری وان و ل ( جاھلیەتێ ) دا مەزنترین پاداشت بۆ وان و بۆ بەرھەمێن وان یێن ھۆزانڤانی ئەو بی کە خەلک و ژن و زەلام و و بچویک لدۆر وان کۆم دبین [٩٢ : ١١] ؛[١٥٨: ١٢]، و ئەڤە مەزنترین دەستکەفتێ وان بی. لەوما دبینین د ھۆزانا عەرەبی دا پێداگۆتن و مەتحۆکی خالەکا بھێز و دیار و بەرچاڤە. لێ د ھۆزانێن نەتەوەێن دیتر و ژ وان ژی کوردان دا پترتر سروشت و شێوازێ ژیانێ و ڕوویدان و کارەسات ڕۆلی د بوون و پێشکەفتنا وێ دا دبینن، ھەرچەندە نەیا ڤەشارتییە ھۆزانا کوردان ژی وەکی گەلەک لایەنێن دیترێن ژیانێ ژ کارتێکرنا ھۆزانا ئەرەبی و نەخاسمە ژی د ڤی بابەتی دا، ئانکۆ پێگۆتن و مەتحان، دویر نەبوویە. دبیتن، وەکی عەلی وەردی دبێژیتن ئەڤ سالۆخەتێن سەری و ھەروەسا دەرگەھێ شانازیکرنا ئەرەبان ب باب و باپیرێن خۆ ئێک ژ وان ئەگەران بیتن کە بینە ئەگەرێ ھندێ ب ھاتنا ئایینێ ئیسلاما پیرۆز و سەرھلدانا ڕاپەرینا چاکسازییانەیا محەمەد ئەمینی (س )، ھۆزانا عەرەبی گرنگییا خۆ یا بەرێ نەما. بەلێ لسەردەمێن ئەمەوییان جارەک دیتر ئەڤ کەلتوورە ھاتە ساخکرن و پشتی قۆناغەکا چەند سالی ژ پاشگۆە ھاڤێتنا وێ لسەردەمێن پێغەمبەری و خەلیفەیێن چارینی ( سلاڤ ل ھەمیا بن )، جارەک دیتر دەستپێکر[١٥٧ : ١٢]. دبیتن ھۆزانا کۆردی ژی ژ ھندەک خالان بەردەوامییا وێ ھۆزانێ بیتن، ب ئێک جیاوازی و ئەو ژی، ھەروەک مە پێشتر گۆتی، کارتێکرنا سروشتێ جوانێ کوردستانێ و چیا و دەشت و ئاڤ و کانی و دارستان و ژیارا کوردەواری بسەر وێ دا زال بوویە. و بەرھەمێن نالبەندی ژی وەکی گەلەک بەرھەمێن دیتر بزاڤەکا کوردستانییە کە تنێ کەلتوورێ کوردستانیان بخۆڤە ڤەدگریتن. یان ژی وەکی چەوا ڕەشەنبیرێن کوردستانێ دبێژن ئەو بەرھەمن یێن خزمەتا زمان و کەلتوورێ کوردی و مافێ وێ کرین، و چ پەویوەندی ب ناسیۆنالیزم و ڕەگەزپەرێستییا وان و دژی بیانیێ نینە، و تنێ بزاڤێن بنەمایێ ئێکسانییا ماف و دەستھەلاتەکا وەکی ئێک یا مرۆڤانە دخوازیتن ]١ :٥٢ [.

نــالــبــەنــد کییە؟
نالبەند بخۆ د بەرھەمێن خۆ دا پێناسەیا خۆ دکەتن: " ئەحمەدێ کۆڕێ ئەمینێ نالبەندم ژ باژێڕێ ئامێدیێ و لسالا ( ١٨٩١ ) ژ دەیک دبم". دیارە وی وەکی گەلەک کەسێن دیتر ژیانا خۆ یا ڕەوشەنبیری و خواندەواریێ ب لایەنێ ئایینی دەستپێکرییە، و ل باژێڕێن جۆدایێن کوردستانێ و نەخاسمە ژی ئامێدییچ و بامەڕنێ و زاخۆ و دھۆکێ بەردەوامیێ پێددەتن. مشەختبوون پشکەک ژ ژیانا وی بوویە. ل گۆندێن جۆدایین دەڤەرێ مەلایەتییا کری. دوو جاران د ژیانێ دا ھەڤژینیێ پێکدھینیتن و ھەر دوو ھەڤژینێن وی د ماوەی ژیانا وی دا وەغەر دکەن. مرنا وان و پشتی ھنگی یا ھەر دوو زارۆکێن وی کارتێکرنەک مەزن لسەر ڕەوشا ژیارێ و لایەنێ سایکۆلۆژی و سازانا وی یا دەروونی و جڤاکی دکەن. لدۆماھیکێ ئەو ڤەدگەڕێتن و نەچاری ھندێ دبیتن گەڕیدەیێ ھەلبژێریتن و ژ گۆندەکی بۆ گۆندەک و باژێڕەک دیتر بچیتن. لێ ھەمیشە پویتەیەک مەزن ب ھۆزان ( شعرێن ) خۆ دایە و بزاڤا پاراستنا وان دایە [ ١١ : ٧]، لێ وەکی تەھایێمایی گەواھیێ ددەتن د ماوەیێ ژیانا وی دا ئەڤ ھێڤییا وی نەھاتە بجھئینان.
ئیبراھیم حەجی محەمەدێ حەجی عەمەرێ نەرمکی ئێک ژ ڕە سپیێن دەڤەرێ دبێژیتن لسالا ( ١٩٦٣ ) و پشتی چەندین شەڕێن گران ل دەڤەرێ دناڤبەرا پێشمەرگەی و ب فەرماندەھییا بارزانیێ نەمر دگەل ڕژێما فاشیستییا بەغدایێ دروست دبیتن و ھژمارەکا مەزن ژ خەلکێ دەڤەرێ د ڕوویدانێن تراژێدی و دلتەزینک دا ل دەڤەرێ شەھید دبن، مەلا ئەحمەدێ نالبەند ب کێرکێ خۆ دکۆژیتن و دۆماھیکێ ب ژیانا خۆ دئینیتن [٤ ].
نالــبەنــد د خواندنەکا بلــەز:
دەمێ ھۆزانێن نالبەندی دھێنەخواندن، ڕاستی ھندەک ساخلەتێن جوان مرۆڤی حێبەتی دکەن، و ب وێرەکیڤە پێدڤییە بھێتەگۆتن ھەکەر نالبەند یێ ساخ بایە یان ژی لسەردەمێ مە و نۆکە یان ل جڤاکەک و وەلاتەک دیتر ھاتبایە گۆڕەپانا کارێ وێژە و ھۆزانڤانیێ، بێگۆمان دا ب مرۆڤەک ژیر و بلیمەت و مەزن و فەیلەسۆفەک ژێھاتی ھێتەھژمارتن. ھۆزانێن وی یێن گرێدای ب لایەنێ پەروەردەیی و شێواز و ھزر و بیروباوەرێن پەروەردەیی و چەوانییا بڕێڤەچۆنا وێ، وەکی چەوا ئەو دخوازیتن و دبینیتن و بەرھەمێ پێگەھشتنا وی یا جڤاکی (socialization) د جڤاک و پەورەدەیەکا ئایینی و کوردەواری و کلاسیکی یە، مرۆڤی حێبەتی دکەن و نەخاسمە و ئەو ستایل و شێ,ازی َجوانێ وی بۆ ڤی َچەندی َبکارئیناندی و تێدا وشە و تێگەە و زاراڤەیێن جوان و و د چارچۆڤەی ژینگەھا خۆ یا جڤاکی دا بکارئیناندین.
ڕاستە پیشەیێ مەلاتیێ لسەردەمێن کەڤن دەستکەفتەک مەزن بی و دبیتن ھەر کەسەکێ یان خۆ لێ نەدابایە یان ژی نەگەھشتبایێ، لێ ئەوا ئاشکرایە مەلاتی ل وان ڕۆژان ئێک ژ ئارەزوویێن مەزن بۆ ھەر مرۆڤەکی بوویە ئەوێن حەز ژ خۆ کربایە، چونکی ژبلی گرنگییا ڕۆلێ مەلایان د کاروبارێن جڤاکی ل گۆند و باژێڕان، و ھەبوونا سەنگەکێ جڤاکی تێدا، مامۆستایێن ئایینی ژ لایەنێ ژیارێ و ژیانێ ڤە د گۆپیتکا حالخۆشیێ دا دژیان و ھەمی تشتێ وان، دار و چۆلی و کارێن وان یێن ڕۆژانە و زەکات و گەلەک دەستکەفتێن دیتر وەک تشتەکێ ئامادە ھەمی دەمەکی ژ لایەنێ خەلکێ ڤە بۆ وان دھاتە ئامادەکرن و ھنارتن. بگۆتنەک دیتر و نۆکەیانە ژیانا وان مسۆگەر بی.
ل وان قۆناغێن کۆ ژیار بۆ خەلکی َو نەخاسمە یێ ھەژار و کێم دەرامەت و بێ دەستھەلات گران و بزەحمەت بی، و مامۆستایێن ئایینی د گۆپیتکا ژیانێ دا ڕۆژانەیێن خۆ بسەردبرن و دبۆراندن. دبیتن ئەڤ دەستکەفتە بۆ ھندەک کەس و مرۆڤان پالدەرەک مەزن و بھێز بوویە بۆ ھەلبژارتنا وێ ڕێکێ و نەخاسمە ژی ھەکەر، وەکی نالبەندی، دەلیڤەیەک ژی ھەبایە. بۆ ڤێ چەندێ بەختی و شانسی ھاریکارییا وی کربی و لدویڤ دلێ وی ھاتبی. بەلی َنالبەند بخۆ ژی تشتەک کێم نەبی. بەرھەم و ھۆزان و جۆراوجۆرییا ھۆزانا وی و ھژمارا وان نھێنیەکا کەساتیێ و لایەنێ سایکۆلۆژیایا وی نیشان ددەتن. چ گۆمان ژی تێدا نینە دبیتن ژی ئەگەرێن جۆدایێن وی سەردەمی، و نەداری و نەشیانا پاراستن یان نەبوونا جھێن تەنا و باوەرپێکری و گەلەک ئەگەرێن دیتر، بەرھەمێن وی پترتر بن ژ ئەوێن بدەست مە کەفتین، بەلێ پا پاراستنا وان نەوەکی نۆکە بوویە و دبیتن ھژمارەک ژ وان ژی ژناڤ چۆبن.
ھۆزانێن نالبەندی ساخلەتەک گرنگ یا کەساتییا وی ئاشکرا دکەتن و ئەو ژی ھەستیاری ( حەساسیەت یان sensitivity ) یە، کە ئاماژەیەکە بۆ ھەستیارییا کەساتییا وی بۆ ڕوویدان و تشت و بوویەر و ئەو کار و کەسێن ل دەوروبەری وی. ئەڤ ساخلەتە ئێکە ژ تایبەتمەندیێن کەساتییەکێ زیرەک و ژیر و ھۆشمەند و ھشیار و بیرتیژ. مرۆڤەکێ ھەستیار بیتن و زوویتر د تشتی و ڕوویدانا بگەھیتن، ئانکۆ خۆدان تێژبینیی و کویربینییەک و ھزرەکا کویرە، کە بەرۆڤاژی کەسێن ئاسایی و سادە و ساویلکە، پترتر و باشتر و زوویتر و ھویرتر د تشتی دگەھیتن و دشێتن وان ڕوویدانا و پەیوەندیێن پێکھاتەیێن وان شرۆڤەبکەتن و بگەھیتە ئەنجام و بڕیاران. ئەڤ تایبەتمەندی و ساخلەتە ب ئێک ژ پێدڤیاتیێن داھینانێ دھێتەھژمارتن و زانستێ سایکۆلۆژیێ گەلەک گرنگییا پێدای و بوونا خۆ لنک و د کەساتییا نالبەندێ مەزن دا ھەبوویە.
گەلەک نڤیسەر و ھۆزانڤان و زانایێن وەکی ھۆڵدەرلین، نیچە، جیرارد نێرڤال، ئەنتۆنین ئارتۆ، ڤان کۆخ، ج. د. مۆپۆسان، ڤێرجینیا ڤۆلف، شۆمان، ئالتۆسێرۆ،، بالزاک، داستایۆڤێسکی، فلۆبێر، میشێل فۆکۆ، کافکا، و ... ھتد، ئەون یێن بەرھەمێن وان ژ شاھکارێن جیھانی دھێنە ھژمارتن و ب دەست نەخۆشیێن دەروونی و تێکچۆنێن دەروونیڤە (neurosis) دنالاند، و ئەوان چ مەترسی لسەر گیانێ کەسێ نەبی، و کارێ نڤێسینێ بۆ وان وەکی مەزنترین دەرمان و چارەسەری دھاتە ھژمارتن و بیە ئەو داھینانێن بناڤۆدەنگ و مەزن، و خەلکەکێ دگۆتنە وان شێت، و دبیتن ھندەک ژ وان خۆ کۆشتبیتن]٢: ٥ [.
کریارا خۆکۆشتنێ (ئینتیحار یان suicide ) د ژیانا مرۆڤان و نەخاسمە ژی زانا و فەیلەسۆف و نڤیسەر و ڕەوشەنبیران و ھۆزانڤاناندا تشتەک ناوازە و سەیر و جھی َحێبەتیبوونێ نینە، چونکی ئەو ژی بەری کە زانا و ھۆزانڤان و فەیلەسۆف بن مرۆڤن و ژ پێکھاتەیەک سایکۆ-فیزیۆلۆژیک و وەکی ھەر مرۆڤەک دیتر، گۆشت و پیست و خوینن، و ژ وان ئەلەمێنتان دروست دبن.
دیرۆکێ فەیلەسۆفێن وەکی ژان ژاک ڕۆسۆ(١٧١٢-١٧٧٨)]٩ : ٣٤ [، کە ھزر دھێتەکرن خۆکۆشتبیتن، و ھەروەسا ژی نڤیسەرێ بناڤۆدەنگێ ئیرانی، ئانکۆ سادقێ ھیدایەت و گەلەکێن دیتر ژبیرنەکرینە، کە ئەڤ کارە ئەنجامدایە و گەلەکێن دیتر ژی ب ھەمان ڕەنگی و ژبەر ئاریشەیێن تایبەت و کاودانێن جڤاکی یێن ڕابووین ب ئەڤێ کریارێ، لێ ئامارێن زانستی نیشانددەن خۆکۆشتنێ ھەم پەیوەندییا ب فاکتەرێن دەرەکی یێن وەکی ئابووری و جڤاکی و سروشتی ڤە ھەی و ل ھەمان دەم دا ژی فاکتەرێن خۆدی و تایبەت و نەخاسمە سایکۆلۆژی و زگماکی بێبەش نینن د پالدانا مرۆڤی بۆ خۆ کۆشتنێ (suicide)[ ٤٧ :١٠ ]. و خۆکۆشتن وەکی پێناسە بریتیە ژ ئەنجامدانا کریارا خۆکۆژیێ بدەستێن کەسەکی و ب ویستا خۆ [ ١٣٠١ : ١٨ ]. ژێدەرێن زانستێ سایکۆلۆژی ئاماژەی ب ھندێ ددەن کە فاکتەرێن وەکی وەرزێ سالێ، و ڕەگەز، و ژی، و بارێ ئابووری، و ڕەوشا خێزانی، و فاکتەرێن ھاوشێوە کارتێکرنێ لسەر ئاست و ڕێژەیا خۆکۆشتنا مرۆڤان دکەن [ ٥٦١ : ١٩ ]. تێگەھێ زانستێ خۆکۆژیناسیێ (suicidologie) ژ ئالیێ بۆنگێر (W. A. Bonger) لسالا ( ١٩٢٩ ) بۆ ڤەکۆلینێن زانستی د ڤی بیاڤی دا ھاتیە بکارئینان، و پشتی وی ئێمیل دۆرکھایمی د جڤاکناسیێ و فرۆیدی د دەروونناسیێ دا دویڤداچۆنا وێ کرییە و تیۆریێن جۆدا بۆ دەیناندن. ل ڕۆما کەڤن دا کارەکێ ئاسایی بوویە، چونکی د ھزرا وان دا ژیان بێ بھا بوویە، و پشتی ھاتنا ئایینێ مەسیحیەتێ ب گۆنەھەک مەزن ھاتەھژمارتن و بچاڤێ تاوانێ دھاتە تەماشەکرن. چەندەھا جۆرە. سەردەمێ ئەڤرۆ ب ئێک ژ مەزنترین ئاریشەیێن جیھانێ دھێتە ھژمارتن، و ب سێیەمێن فاکتەرێ مرنا مرۆڤان و نەخاسمە گەنجان دھێتە زانین. لێ لدویڤ ژێدەران بلندترین ڕێژەیا وێ دناڤ ژیێ ( ٥٥ ھەتا ٦٥ ) سالیێ یە ل وەلاتێن ئەورۆپی و ل ئیرانێ بلندترین ڕێژا خۆکۆشتنێ دناڤ ژیێ ( ١٩-٢٤ ) سالیێ دایە. بلندترین ئاستێ خۆکۆشتنێ ل وەلاتێن وەکی ھەنگارییا و ل یەونانێ کێمترینە، و ل وەلاتێن وەکی ژاپۆنێ و ئەلمانیا و ئۆتریش و دەنیمارک و سویسرا و سۆئێدێ بلندە، و شیلی و ئیرلاند و نیزیلاند و مسر د کێمترین ئاستدانە ژ ڤی بابەتی ڤە[ ١٤٥٩ : ٨ ].
لدویڤ زانیاریێن مە نەھاتیە زانین کا ئایا نالبەندی ژ ئەگەرێن زگماکی ( بۆماوەیی ) تووشی کاودانێن دەروونی یێن پالدەر بۆ خۆکۆشتنێ بوویە یان ژی گڤاشتنێن ژیانا وی و بارێ گرانێ وێ و نەخاسمە ژی ھەر دوو ھەڤژین و زارۆکێن وی و ب تایبەت ژی کۆڕێ وی، کۆ د جڤاکا کوردەواری و گۆندان و بەرێ دا ھێما و سیمبۆلێ بەردەوامییا مالبات و زۆڕیەت و نڤشەکی یە، و بێ ئۆمێدی و نەمانا ھێڤییا د ژیانا وی و کار و بزاڤ، و کاودانێن سیاسی و ئابووری یێن دژوارێ شۆڕەشا ئەیلوولا مەزن و جەنگەکێ دژوار و ماوێرانکەرێ سەپاندی ژ لایەنێ ڕژێما شۆڤینییا بەغدایێ و سەرھەمیان ڕا ژی نەداری و ھەژاری و بەلەنگازی و دگەل ھەمیێ ژی پیری ئەگەرێن مەزنێن پالدەر بووینە بۆ ئەنجامدانا خۆکۆشتنێ ژ ئالیێ وی ڤە.
ھەرچەندە ئەم نەشێین و مە نەڤێتن بێژین ژی ھەر ئاریشەیەکێ و ژیارا بزەحمەت و مرنا کەسەکێ نێزیکی مرۆڤی و یان پیری ئەگەر و پالدەرن بۆ خۆکۆشتنێ، و یێن ھەین گەلەک کەس د کاودانەکێ گەلەک بزەحمتتر و نەخۆشتر ژ یا نالبەندی یێن ژیاین لێ خۆ نەکۆشتییە، لێ دبیتن ھەر ئێک ژ وان بۆ نالبەندی ڕامانەک دیتر ھەبیتن. چونکی ڤی بابەتی پەیوەندییەکا ڕاستەوخۆ یا دگەل کەساتی و شێواز و چەوانییا ھزرکرن و ژیارا وی یا تایبەت و جڤاکی و فەلسەفەیا ژیانێ و ڕەوشا وی یا سایکۆلۆژیک و زگماکی و بۆماوەیی ژی یا ھەی. بەلێ بۆ نموونە ژێدەرێن زانستی ئاماژەی ب ڕوویدانا گھۆڕینێن مەزنێن سایکۆلۆژی و جسەتەیی و جڤاکی و دەماری و مێنتالی ( ئەقلی ) لنک کەسێن دانعەمر ددەن و ل ھندەک جڤاکێن وەکی وەلاتێن ڕۆژئاڤایێ و پێشکەفتی گھۆڕینێن ناڤبری کارتێکرنەک مەزن لسەر ڕەوشا دانعەمران دکەن و بەلکۆ وی بەرەڤ خەمۆکیێ ( کەئابێ یان depression ) و لدویڤدا ژی خۆکۆشتنێ پال بدەن[ ٧٠١ : ١٠ ].
لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی ئەڤ ژێدەر و زانیارییە ڕامانا ھندێ نادەن کە ھەر دانعەمرەکێ ب ئاریشە و نەساخ سەدا سەد دێ خۆ کۆژیتن. و سەبارەت ب نالبەندی ژی دبیتن ھەمی یان گەلەک یان ئێک ژ ڤان ئەگەران ژ ئەگەر و بناسێن سەرەکیێن خۆکۆشتنا وی بیتن، و نەخاسمە ھەکەر بھێتە سەلماندن کە ئەوی بەری ھنگی و بڕەنگەکی زگماکی نەخۆشیەکا دەروونی یا وەکی خەمۆکیێ ژی ھەبیتن. دبیتن ھەکەر ئەگەرێ خۆکۆشتنا وی کاودانێن نەخۆشێن ژیانێ بانە، و ھۆزانێن وی بشێوەیەکێ دەمەکی ھاتبانە ڕێزبەندیکرن، داھێتەزانین کە بدروستاھی کەنگی خەمۆکیێ و ھزرا خۆکۆشتنێ لنک وی دەستپێکرییە و گەشە کرییە و گەشھتییە گۆپیتکا خۆ. لی َنەیا دویرە ژی پیری و ب ھەمی کاودان و کارتێکرن و گھۆڕینێن خۆ لسەر کەساتیا وی لسالا ( ١٩٦٣ )، کە نالبەند ھنگی نێزیکی ( ٧٢ ) سالی بوویە دەرگەھەک مەزن لبەر ھەستا پالدەراتیێ بۆ ڤێ کاری لنک وی خۆش کربیتن. د ڤی ژی دا مرۆڤ تووشی گەلەک گھۆڕینێن ھەمی لایەن و نەخاسمە ژی سایکۆلۆژیک و جڤاکی و جەستەیی دبیتن و ھەمی ئەو گھۆڕینێن گرنگ د ژیانێ دا کاودانەکێ نەبدلێ دانعەمران پەیدا دکەتن، کە ھەکەر ئەو کەسەکێ خۆگرتی و بنیات ساخلەم نەبیتن بسانەھی بکەڤیتە داڤێن خۆکۆشتنێ.
خــەمــۆکــی، وەک پێناسە و نیشان:
بۆ ھندێ ئەم بچینەناڤ بابەتێ شرۆڤەکرنا سایکۆلۆژیایا نالبەندی و وێ ڕەوشێ ژ ئالیێ خەمۆکیێ ڤە ڕۆھن بکەین، ئەم نەچارین ھندەکێ لدۆر ڤێ نەساخییا دەروونی بئاخڤین و لایەنێن جۆدایێن وێ ببینین، و دێ ھنگی شێین بسانەھیتر ڕەوشا نالبەندی تێبگەھین، و خواندەڤان پشتی ھنگی دێ زانیتن کا چەوا وی ھەمی ئەو نیشان و ساخلەت لنک ھەبووینە ئەوێن د نەخۆشەکێ خەمۆکی دا بوونا خۆ ھەی.
وەکی فەرھەنگۆکێن ئۆکسفۆردا بەریتانی (٢٠٠٣ ) [ ٣٣٨ : ١٨ ]و یا تایبەتا سایکۆلۆژیێ بزمانێ ڕۆسی (٢٠٠٧ )، نەخۆشییا خەمۆکیێ بڤی ڕەنگی پێناسەدکەن، بریتیە ژ ڕەوشەکا نالەبارا ساخلەمی یا دەروونیکە ھێز و شیانێن بزاڤ و چالاکیێن مرۆڤی لاواز و کێم دبن و نەشێتن بنڤیتن و نیشانێن فیزیۆلۆژیکی ژی تێدا دھێنە دیتن[١٦: ٧٦٤]،
خەمۆکیێ ھژمارەکا نیشانێن ئیکلینیکی یێن ھەین، و ب ئێک مەزنترین ئەگەرێن خۆکۆشتنی َل ھەمی جیھانێ دھێتەھژمارتن، و ھەستکرنە ب خەمەکا مەزن کە دگەلدا ژی لاوازییا شیاینَن جەستەیی ژی بخۆڤەدگریتن، و ھندەک کەسێن کۆ کەسەکێ وی یێ نێزیک و خۆشتڤی و ئەڤیندار ژ دەست دابیتن تووشی وێ دبن، و تێدا کەسێ خەمۆکی ھەی ھەستەوەرێن ب ژان و تژی ئێش و ئازارێن ھەین. ژبلی تووڕەبوونێ و نێگەرانیێ و زووی ئازراندنێ، ھەستەک تێر ئازار یا لنک ھەی و ئەو ژی ھەستکرنە ب گۆنەھێ، و تێدا ئەڤ کەسە بەردەوام تووشی ھزرێن خۆلۆمەکرنێ و سەرکوتکرنا ویژدانێ خۆ ئەنجام ددەتن. ئەڤ ھەستە ل دەمێن جۆدایێن ڕۆژێ دا دھێنەگھۆڕین. ئاستێ کۆنترۆلکرنا ھزرکرن و سەرنجدانا لنک کێم دبیتن. دیتنا کەسی َخەمۆکی ھەی بۆ خۆ و جیھانێ نەرێنی و نگێتیڤانەیە و پێشبینیێن وی بۆ ئاییندەی ژی ھند شاش و نەرێنی و نەدڕۆھنن. ھەست دکەن وان شیانێن باشترکرنا ژیار و ژیانا خۆ نینە و ھەست ب خۆکێمدیتنێ (worthlessness) و نائۆمێدیێ دکەن و وەسا دبینن ئەو ھێدی چ جاران چێنابن و دێ بەردەوام خرابتر بن. ئەو ژبلی ھندێ کۆ چ پویتەی ب خۆ و جل و بەرگ و سەربەرێ خۆ نادەن و دبەڕخۆڕاناچن و ھەر دەم شەپلی و نەلێکداینە، گۆشەگیری و خۆدانەپاش ژ جڤاکێ و لاوازییا بزاڤی و لڤینێ لنک وان دیار و بەرچاڤە، و ژ لایەنی َکارێ خەوی َو نڤستنێ ژی تووشی ئاریشەیان دبن و خەوا وان نەخۆشە و تێدا ماندی دبن و پشتی ھەر نڤستنەکێ کەلەخێ وان گەلەک خاڤ و سست و بێھێز دبیتن و دواستیتن. ئەو کەس بەردەوام گازندەی ژ ئێش و ئازارێن جەستەیی و کەلواشی و لەشێ خۆ دکەن، و ھەتاکۆ ھەکەر ھیچ کارەکی َگران ژی ئەنجام نەدابیتن، وەسا ھەست دکەن ھەڕشینە، و شیانێن وان یێن سێکسی لاواز بدن و دگەھنە نزمترین ئاستێ خۆ [ ١٩٤ : ١٤ ][ ٨٣ : ١٥ ].
سێگموند فرۆیدی (Sigmund Freud, ١٩٣٩-١٨٥٦ )، دەرونناسی َبەرنیاسێ جیھانێ و ب ڕەگەز جۆھی، کە جیھان ھەتاھەتایە قەرداری دەستکەفتێن وی یێن زانستی یە، د تیۆرییا خۆ دا، باوەرا وی ئەوە کە خەم و خەیال و خەمۆکی ئێکە ژ مەزنترین و بھێزترین پالدەرێن خۆکۆشتنێ [ ٣١٢ : ٣ ]، و بسپۆرێن دەروونی ل کوردستانێ، و ژ وان ژی پرۆفیسۆر کەریم شەریف قەرەچەتانی ژی د وێ باوەرێ دایە کە گرنگترین نیشانێن خەمۆکیێ نەئارامییا دەروونی و بێزاری و تێربوونە ژ کەس و تشتێ دەردۆرێ خۆ، و پویتەنەدانە ب ھەر تشتەکێ ل ژینگەھا وی دا ھەین و ڕووی ددەن و چێدبن، و بێ ھی??