بۆچی كاتی ئەوە هاتووە ئەمریكا پاشەكشەپێكردنی دەستكەوتە ئیقلیمییەكانی ئێران بكاتە ئەولەوییەت؟


بە كشانەوە لە رێككەوتنە ئەتۆمیەكەی ئێران، سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ زۆر بە روونی گوزارشتی لە ناڕازیبوونی خۆی كرد لە ئاست رێككەوتنەكەدا و لیستێكی گشتگیر و هەمەلایەنەی سكاڵاكانی خستەڕوو لەبارەی سیاسەتەكانی ئێرانەوە. بەڵام رەنگە گرنگترین پرسیاری بە چارەسەرنەكراوی هێشتبێتەوە: ئایا دەقاودەق سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا چییە؟
بۆ نزیكەی دەیەیەك، كێشەی ئەتۆمی نەیهێشت لەبارەی گرتنەبەری سیاسەتێكی بەرفراوان لە ئاست ئێراندا گفتوگۆیەكی جددی ئەنجام بدرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، پڕۆگرامی ئەتۆمی ئێران پرسێكی دانەبڕاوە لە ستراتیژیەتی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەی، كە پەیوەستە بە خستنەگەڕ و بەكارهێنانی هێزێكی ناتەقلیدی لە دەرەوەی سنوورەكانی. بە هەمان شێوە، نیگەرانییەكانی ئەمریكا لەبارەی هەوڵە ئەتۆمییەكانی ئێران تەنیا پەیوەست نییە بە هەڵوێستێكی مەبدەئییەوە لە دژی بڵاوبوونەوەی چەكی كۆمەڵكوژ، بەڵكو پەیوەندیدارە بە ناڕەحەتییەكی قووڵەوە لەبارەی كار و كردەوە و ئامانجەكانی ئێرانەوە. ئێستا ئاسانە لەوە تێبگەین كە بۆچی پێش واژۆكردنی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە، هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا -زیاتر لە ئیسڕائیل نیگەران بوون- لەبارەی سیاسەتە ئیقلمییەكانی ئێران نەك پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی.
یەكێك لە رەخنە سەرەكییەكان كە ئاراستەی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا، باراك ئۆباما، كراوە لەلایەن ئەو كەسانەی رەخنەیان لە رێككەوتنەكە دەگرت، ئەوە بوو كە ئەم رێككەوتنە تەنیا تەركیزی لەسەر كێشەی ئەتۆمی دەكاتەوە و پرسەكانی دیكە نادیدە دەگرێت و خودی رێككەوتنەكەش ئەم تەركیزكردنەی خستۆتە چوارچێوەیەكی دامەزراوەییەوە، چونكە لەبەرامبەر تەنیا سنوورداركردنی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێراندا سزا هەمەلایەنەكانی لەسەر هەڵگیرا. ئەوەی جێی سەرنجە، ئەوەیە ترەمپ خەریكە هەمان هەڵە دووبارە دەكاتەوە، سەرەتا بە جەختكردنەوە لەسەر پێویستی راستكردنەوەی رێككەوتنەكە، ئێستاش بە پێداگریكردن لەسەر ئەوەی دەبێت رێككەوتنێكی نوێ واژۆ بكرێت.
لە كاتێكدا كە ئەمریكا گفتوگۆی لەبارەی رێككەوتنەكەوە دەكرد، ئێران لە سووریا و لە یەمەن و شوێنەكانی دیكە پێشڕەوی دەكرد و تەنیا رووبەڕووی بەرهەڵستییەكی كەم دەبۆوە. ئەگەری شەڕی نێوان ئێران و ئیسڕائیل، یان ئێران و سعودیە بە راددەیەكی گەورە بەرز بۆتەوە. ئەوەی بە راستی واشنتۆن پێویستی پێیەتی بریتییە لە گرتنەبەری سیاسەتێكی نوێ لە ئاست ئێراندا- نەك تەنیا سیاسەتێكی ئەتۆمی- و بوونی ئیرادەیەك بۆ ئەوەی قۆڵی لێ هەڵماڵێت و دەست بە جێبەجێكردنی بكات.
ئاڵوگۆڕی گەورە لە سیاسەتی واشنتۆندا
سەرەڕای ئەو مشتومڕە جەمسەرگیرانەی دەكرێت لەنێو شرۆڤەكارە دەرەكییەكاندا لە نێوان گرتنەبەری سیاسەتی گۆڕینی رژێم و ئاشتەواییكردن لەگەڵ ئێراندا، ئەوا دابەشبوونێكی كەمتر هەیە لەنێو بەرپرسەكانی ئەمریكادا. سەرۆكە یەكە لە دوای یەكەكانی ئەمریكا سیاسەتی پاداشت و سزا، بەشداریپێكردن و فشاردروستكردنیان گرتۆتەبەر لە ئاست ئێراندا. ئیدارەی جۆرج بۆشی كوڕ توندترین فشاری گرتەبەر لە ئاست ئێراندا، بەڵام هەرگیز نەگەیشتە راددەی گرتنەبەری سیاسەتی گۆڕینی رژێم، ئیدارەی ئۆباماش سیاسەتێكی نەرمتری پیادە كرد لەگەڵ سەركردەكانی ئێراندا، بەڵام هەرگیز سیاسەتی ئاشتەوایی لەگەڵ ئێراندا پەیڕەو نەكرد.
كاتێك سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا ئاڵوگۆڕی بەسەردا هات، ئەوا كەمتر دەرئەنجامی ئایدیۆلۆژیای سەرۆك بووە و پتر رەنگدانەوەی گۆڕانی تێڕوانینی ئەمریكا بووە لە ئاست ئەو هەڕەشانەی كە رووبەڕووی بۆتەوە، لەگەڵ توانای وڵاتەكەی بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو هەڕەشانە. لە ناوەڕاستی دەیەی رابردووەوە تاوەكو ئێستا، ئەمریكا بە رەوتێكی لەسەرخۆ ئاڵوگۆڕی كردووە، سەرەتا تیرۆریزم و پشتیوانیكردنی دەوڵەتی لە تیرۆریزم بە هەڕەشەیەكی سەرەكی لە قەڵەمدا، دواتر دەوڵەتە گەورە خاوەن چەكە ئەتۆمییەكانی وەك رووسیا و چین بە مایەی نیگەرانی زیاتر دادەنا و پاشان ستراتیژیەتی درێژخایەنی بەرەنگاربوونەوەی یاخیگەری بە مایەی دووركەوتنەوە لە ئەولەوییاتەكانی هەژماركرد. هەروەها ئەمریكا زیاتر بە گومانەوە لە تواناكانی خۆی دەڕوانێ بۆ گرتنەئەستۆی هەندێ ئەركی وەك گۆڕینی رژێم و بنیادنانی نەتەوە و بەرەنگاربوونەوەی یاخیگەری، تەنانەت كاتێك نیگەرانییەكانیش زیادیان كرد لەبارەی توانای دەوڵەتە ركابەرەكانەوە بۆ تێپەڕاندنی ئەمریكا لە رووی تەكنەلۆژیای سەربازییەوە.
لەبەر ئەوەی ئەمریكا رۆڵێكی گەورەی هەبووە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا جێی سەرسوڕمان نییە كە هەر گۆڕانكارییەك لە سیاسەتی ئەمریكا دەرهاویشتەی بەرفراوانی لێدەكەوێتەوە لەسەر ئەم ناوچەیە. كاتێك ئەمریكا سەرقاڵی دوورەپەرێزگرتنێكی ستراتیژییە، ئەوا هیچ قەوارەیەكی دیكە نەبووە- ئیدی رێكخراوێكی ناوچەیی بێت، یان هێزێكی دەرەكی بێت- كە ئامادە بێت، یان بتوانێت هەنگاو هەڵبگرێت بۆ گرتنەئەستۆی سەركردایەتی. دەرئەنجامەكەش ئەوە بوو كە بونیادێكی ئەمنی- كە چەقەكەی واشنتۆن بوو- جێی خۆیدا بە بونیادێكی دیكە كە خەسڵەتەكەی ئەوەیە هێزە ئیقلیمییەكان ململانێ لەگەڵ یەكدا دەكەن، كە ئەمەش بە زۆری دەرئەنجامی كاولكاری لێدەكەوێتەوە.
ئەم پشێوییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دۆخێكی لەباری بۆ ئێران خوڵقاند. لە ساڵی 2011وە، ئێران دەستڕۆیشتوویی و جێ پێی خۆی لە عێراق، لوبنان، سووریا، یەمەن و شوێنەكانی دیكە بەرفراوان كردووە و بە زۆری ئەو بۆشاییەی پڕكردۆتەوە كە بەهۆی لاوازیی زۆرێك لە دەوڵەتانی ناوچەكەوە دروست بووە، كە خودی ئێران خۆی دەستی هەیە لەم لاوازكردنەدا و دووركەوتنەوەی ئەمریكاش یەكێكی دیكە لە هۆكارەكانی ئەم لاوازییە بووە. ئەم نائارامییە رەوشێكی لەباری بۆ جێبەجێكردنی ستراتیژیەتە درێژخایەنەكەی ئاسایشی نەتەوەیی ئێران هێنایەئاراوە، كە رۆژگارێكی درێژە تەركیزی لەسەر دروستكردنی هێزی وەكیل كردۆتەوە لە نێو وڵاتانی دیكە، لەگەڵ پەنابردنەبەر تاكتیكی نابەرامبەر بۆ سەرقاڵكردن و لاسەنگكردنی ركابەركانی. ئێران لە سووریا، هاوبەشێكی ئامادەی بەدی كرد، كە سەرۆكی رووسیا ڤلادمیر پوتینـە، كە خودی خۆی هەوڵی بەرفراوانكردنی دەستڕۆیشتوویی رووسیا و سوودوەرگرتن لە دوودڵیی ئەمریكا دەدات. دەرئەنجامەكەش ئەوە بووە ئێران پەرەی بە هێزی ئیقلیمی خۆی داوە، ئەگەرچی باسیش لەوە دەكرێت كە پابەند بووە بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە.
ئەو تەحەددییەی رووبەڕووی ئەمریكا بۆتەوە لەم چەند ساڵانەی دواییدا ئەوەیە كە دەست لە دوودڵییەكەی هەڵگرێت بۆ ئەوەی پتر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نزیك ببێتەوە بە ئامانجی رووبەڕووبوونەوەی ئێران كە زیاتر و زیاتر رەفتاری توند دەنوێنێت. ئەمە تەنیا پێویستییەكی سیاسی، یان ئایدیۆلۆژی نییە، هەروەك ئەوەی هەندێ جار هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە ئەوروپا و ئاسیا مەزەندەی دەكەن، بەڵكو ئەمە پەیوەستە بە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانەوە. لە تێڕوانینی ئەمریكادا، كردەوەكانی ئێران نەك تەنیا هەڕەشەن بۆ سەر سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو مەترسیشن بۆ سەر ئازادیی بازرگانی و دەریاوانی لە رێگا ئاوییەكانی ناوچەكە و هەروەها ئاسایشی هاوپەیمانەكانی ئەمریكا.
بەلای ئۆباماوە، رێككەوتنە ئەتۆمییەكە رێگایەك بوو بۆ داخستنی ئەم بازنەیە. ئەگەرچی رەخنەگرەكانی رێككەوتنەكەیان بەو شێوەیە وەسفكرد كە دەرگای واڵا كردووە بۆ دووركەوتنەوەی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام خودی ئۆباما خۆی ئەمەی بە رێگایەك دەزانی بۆ كەمكردنەوەی پابەندبوونی سەربازی ئەمریكا لە ناوچەكەدا، بەڵام لە هەمان كاتدا كاری دەكرد بۆ كەمكردنەوەی دەرئەنجامەكانی ئەم هەنگاوە لە رێی جڵەوكردنی مەترسیدارترین چالاكیی ئێران و خستنەڕووی ئامرازی بەدیلەوە، ئەویش لە رێی هەوڵی دیپلۆماتییەوە. بەڵام ترەمپ بە ئاشكرا گوزارشتی لە ناڕەحەتی خۆی كردووە لەبارەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە و گومانی خۆی دەربڕی لەبارەی بیرۆكەی ئاشتەواییكردن لەگەڵ ئێراندا. لە سەرەتادا، بیری لە سازشكردن كردەوە- بەهێزكردنی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بە بێ ئەوەی دووبارە گفتوگۆی لەبارەوە بكرێت، ئەویش لە رێی واژۆكردنی پڕۆتۆكۆڵێكەوە لەگەڵ لایەنە هاوڕاكانی نێو رێككەوتنەكە لەبارەی ئەوەی چۆن رێككەوتنەكە جێبەجێ بكرێت و چۆن ئەو كردەوانەی دیكەی ئێران چارەسەر بكرێن كە رێككەوتنە نایانگرێتەوە. هەرچۆنێك بێت، لە كۆتاییدا، ئیدارەی ترەمپ ئەو هەوڵانەی نادیدەگرت و رایگەیاند لەبری گرتنەبەری ئەو كۆششانە، ئەوا لە رێككەوتنە ئەتۆمیەكە دەكشێتەوە و دووبارە سزاكانی ئەمریكا بەسەر ئێراندا دەسەپێنێتەوە.
ئەگەرچی ئەم هەنگاوە رەتكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەیە، بەڵام ئاماژە نییە بە دووبارە پابەندبوونەوەیەكی قووڵی ئەمریكا بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. هەروەها كاتێك ترەمپ جەخت لەسەر سزاكان و رۆڵی گەورەی ئەمریكا لە سیستمی نێودەوڵەتی داراییدا دەكاتەوە، ئەوا ئەمە درێژەدانە بە سیاسەتی واشنتۆن لە ئاست ئێراندا كە بریتییە لەخۆبەدوورگرتن لەو وڵاتە. ئەگەرچی ئیدارەی ترەمپ هەڕەشەی سەپاندنەوەی سزای سەختی كرد بە سەر ئێران و ئەو لایەنانەی مامەڵە لەگەڵ ئێراندا دەكەن، بەڵام لە ماوەی 18 مانگی رابردوودا هیچ هەنگاوێكی نوێی بەرچاوی هەڵنەگرتووە بۆ بەرگرتن بە تمووحە ئیقلیمییەكانی ئێران. لە راستیدا، فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندی ئەمریكا ژەنەڕاڵ جۆزێف ڤۆتێل بە كۆنگرێسی راگەیاند كە هیچ فەرمانێكی پێنەكراوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران لە سووریادا.
كۆتایی و سەرەتا
پێچەوانەكردنی ئەم دۆخە پێویستی بەوەیە پێداچوونەوەیەكی قووڵ بكرێتەوە بە سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. نابێت ئەمریكا سیاسەتی، یان هیچ یان هەموو بگرێتەبەر كە لە دوای شەڕی عێراقەوە ئەمە سیاسەتە زاڵەكە بووە، بەڵكو دەبێت بە جددی تاوتوێی رێگایەكی مامناوەند بكات كە بایەخدانێكی زیاتر بە تەنگژەكانی ناوچەكە لەخۆبگرێت، بەڵام بێ ئەوەی بە ئەندازەیەكی گەورە خۆی پابەند بكات. لەوەش زیاتر، پێویستە واشنتۆن بەو شێوەیە لە سیاسەتەكەی لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بڕوانێت، كە گرنگییەكی بنەڕەتی هەیە بۆ ئایندەی ستراتیژی لە ئاسیا و ئەوروپادا، كە تیایاندا هاوپەیمانەكانی ئەمریكا پشت بەو وزەیە دەبەستن كە لە كەنداوی فارسەوە هەناردە دەكرێت و سەرقاڵن بەو هەڕەشە تیرۆریستییانەی لە ناوچەكەوە سەرچاوەیان گرتووە.
بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كاراتر بەرەنگاری ئێران ببینەوە، پێویستە ئەمریكا قووڵتر لە ئامرازەكانی بەرەدەستی بڕوانێت و تەنیا لە سزا ئابوورییەكاندا قەتیسیان نەكات. بەڵكو دەبێت بەهێز بكرێن هەم لە رووی بەكارهێنانی هێزێكی سەربازیی بچووكەوە، بۆ نموونە، لە رێی هێشتنەوەی ژمارەیەكی كەمی سەرباز لە سووریا، هەروەها لە رووی بەهێزكردنی هاوپەیمانە مەحەلییەكان و هەڕەشەی بەكارهێناتی هێزی ئاسمانی ئەمریكا بۆ ئەوەی رێگە نەدرێت ئێران و وەكیلەكانی جێ پێی خۆیان لە سووریادا قایم بكەن، و هەم لە رووی مامەڵەكردن لەگەڵ ئێراندا. ئەوەی یەكەمیان بە مانای هەڵكشانی بارودۆخەكە دێت و ئەوەی دووەمیان بە مانای رازیكردن، یان رەوایەتی پێدان بە رژێمی ئێران دێت، بەڵام لە راستیدا هەردووكیان توخمێكی بنەڕەتین لە ستراتیژیەتی بەرپەرچدانەوە. دیپلۆماسیەت پێویستە بۆ خستنەڕووی هێڵی سوور و روونكردنەوەی ئەجێندای ئەمریكا لە ناوچەكە و تێگەیشتن لە ئامانجەكانی ئێران، بەكارهێنانی هێزێكی سەربازی سنوورداریش پێویستە بۆ ئەوەی ئەم هەوڵە میسداقیەتی هەبێت.
لەوەش زیاتر، نابێت ئەمریكا تەنیا سزا بەسەر ئێراندا بسەپێنێت، كاتێك هەڕەشە لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكات، بەڵكو دەبێت ئاستەنگ و بەربەست دروست بكات بۆ ئەوەی لە بنەڕەتدا ئێران نەتوانێت ئەم كارە بكات. ئەمەش دەبێت وامان لێبكات كە رێگە نەدەین دەرفەتی ئاسان بۆ ئێران بڕەخسێت بۆ ئەوەی دەستێوەردان بكات لە ناوچەكەدا، واتە دەبێت كار لەسەر پەرەپێدانی توانای دەوڵەتانی ناوچەكە بكرێت لەبەرامبەر دەستێوەردانە سیاسی و ئابوورییەكانی ئێراندا. هەروەها پەرەپێدانی رێكخراوی ئەمنی ئیقلیمی هاوكارییەكی زیاتر دەستەبەر دەكات بۆ بەدەستهێنانی سەركەوتن، لێرەدا تەنیا دەتوانین لەو لێكترازانە بڕوانین كە لە نێو تۆكمەترین گرووپی فرەلایەندا دروست بووە، ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو، بۆ ئەوەی تێبگەین كە ئێران بە دەگمەن رووبەڕووی بەرهەڵستییەكی ئیقلیمیی یەكگرتوو دەبێتەوە.
هەموو ئەم كردارانە- بەهێزكردنی هاوپەیمانێتییەكان، پەرەپێدانی ئاوێتەبوونێكی ئیقلیمی، بەكارهێنانی دیپلۆماسیەت و هێز- كاریگەرییەكی زیاتریان دەبێت ئەگەر بێتو بە هاوكاری لەگەڵ هاوبەشە نێودەوڵەتییەكاندا ئەنجام بدرێن. ئەمە یەكێك لەو پاساوە سەرەكییانە بوو بۆ راستكردنەوەی رێككەوتنەكە، نەك دەست لێ هەڵگرتنی، كە دەبێت ئەمەش هانی ئیدارەی ترەمپ بدات بۆ ئەوەی بە رەوتێكی خێرا دەست بە جموجووڵ بكات بۆ چاككردنەوەی ئەو پەیوەندییە نێودەوڵەتییانەی كە بەهۆی كشانەوەی ئەمریكاوە زیانیان بەركەوتووە. ئەمەش ئەركێكی سەخت دەبێت، بەڵام بەدیلەكان- بە تەنیا رووبەڕووبوونەوەی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یاخود پشتگوخستنیان بە یەكجارەكی- خراپترن.
لەلایەكەوە جێهیشتنی رێككەوتنە ئەتۆمیەكە ئاماژەیە بە كۆتایی رێگایەك، لەلایەكی دیكەوە ئەمە تەنیا پێشهاتێكی دیكەیە، ئەگەرچی گرنگ و گەورەیە، لە میانەی رووبەڕووبوونەوەی دەیان ساڵە لەگەڵ ئێراندا كە جێی رەزامەندییەكی كەمی سیاسەتداڕێژەرانی ئەمریكا بووە. سەركەوتن تەنیا بەوە دەستەبەر نابێت كە پلان دابڕێژیت بۆ دووبارە سەپاندنەوەی سزاكان و ئومێدی ئەوە بكەیت ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی رۆژێك لە رۆژان ئێران بێتەوە سەر مێزی گفتوگۆ، بەڵكو پێویستی بە ستراتیژیەتێكە كە بە پەلە بەرەنگاری كۆمەڵێك تەحەددی هەڵكشاو و بەرفراوان ببێتەوە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەستیانەوە گرفتارە و ئێرانیش رۆڵی تێیاندا هەیە.