ھەر مرۆڤەک بەری گەلەک فاکتەران کۆڕێ ژینگەھا جۆگرافیایی و سروشتێ وێ یە. دیارە ئەڤ فاکتەرە گەلەک کارتێکرنێ لسەر دروستبوونا کەساتیا مرۆڤی چ وەکی تاک و چ وەکی کەساتیا جڤاکی د جڤاکێدا، دکەتن. ئەڤ ژینگەھا جۆگرافیایی بۆ ھزاران سالان ڤی رۆلی دگێڕت. رەوشت و تیتالێن جڤاکێن جۆدا بەلگەنە بۆ ڤێ ئاخفتنێ. کارۆل گ. یۆنگ دەروونناسێ مەزن، د تێگەھێ نەھایدارێ ب کۆمەل(لاشعور جەمعی) ڤێ راستیێ بەحس دکەت. سەبارەت ب نەتەوێ کورد ژی وەسانە. یێ وەسا ھزربکەت ڤێ ژینگەھا جۆگرافیایی و دیرۆکا ھزاران سالییا ڤێ شارستانیەتا کەڤنار نۆکە ھیچ کارتێکرنەک لسەر کەساتی و بیر و باوەر و ھزرێن کوردان نەماینە، تنێ خۆ دخاپینیتن و حاشایێ ل کەلتوور و شارستانیەت و سروشتێ کوردستانێ دکەت و شانازیێ ب کەلتورەک بیانی و دیر ژ سروشتێ کوردستانێ دبەتن، و ئەڤە گۆپیتکا نەبوونا ژێیاتیێ و تنێ خۆخاپاندن و ساویلکەییە.
ئەو نەڤرۆزا ھزاران سالە ھەی و دێ ھەبیت، بەلگەک بۆ ڤێ گوتنێ یە. نەڤرۆز ب ھەمی ھێمایێن خۆ ڤە ڤێ راستیێ دبێژت کورد و کوردستانیان جۆگرافیایەک زەنگین یێ ھەی، لەوما ئەگەر ھندەک تشت تێدا ھەنە و رووی ددەن و بووینە بھا و نەریت، رەنگڤەدانەکن ژ وی کەتواری. ئەگەر ئاگر تێدا وەکی ھندەک نەتەوان تنێ پەرژانەکێ خۆ پاراستن ژ دڕندێن چیا و سروشتی بت، لنک کوردان رامانێن دیتر ژی یێ ھەی.
بەرۆڤاژی گۆتگۆتک و پرۆپاگندێن نەحەزێن کەلتوور و فەرھەنگێ زەنگینێ مە، ئاگر نە بتەکێ پەرستنێ و خۆداوەندەکە لنک کوردان، بەلکۆ کورد پتر ژ (٤-٥) ھزار سالان و بەری گەلەکا، تنێ یەزدانێ ئێکانە دپەرستن. ئاگر تنێ سیمبۆلەکە دناڤ کوردان و نەڤرۆزێ دا، و ژ بلی وێ چەندێ پاقژکەرەک مەزنە، بھێزتر ژ ئاڤێ، و بەلگە ژی ئەوە ھەتا ئاڤ نەچتە سەر ئاگری و نەھێتە کەلاندن پاقژ نابت. ئاگر رۆناھیبەخشەک بێ وێنە و ژێگرتی ژ رۆناھیا ھەتاڤێ یە. بوونا ئاگری د جێژنا نەڤرۆزێ دا بانگەشەیەکە بۆ ھندێ تاکێ کوردی وەسایێ پاقژ و رۆھن و زەلال بیت. ئەو تاک لدویڤ رێنمایێن زەردەشتێ راستگۆ، دڤیا وەکی گۆڕییا ئاگری ھەردەم د لڤین و بزاڤێ و کاری دا بیت. چونکی ئەو وەلاتێ زەرەدەشت تێدا ھاتیە ھەلبژارتن وەلات و جۆگرافیایەک زەنگین و تێر ئاخ و ئاڤ و کشتۆکالییە، و مرۆڤێ وێ پێدڤیە ڕێنجبەر و شۆلکەر بیت، نەک بمینیتن ب کۆشتن و تالانکرنا دۆرماندۆێن خۆ. پێدڤیە کورێن ئاری وەکی پێلێن ئاگری رۆناھیێ بدەنە دەوروبەرێن خۆ و مفای بگەھیننە ھەمیان، و تنێ لبەر خۆ نەبت. ئەو بخۆ بسۆژت بەلێ خێر و مفا و رۆناھییا وی بگەھتە کەسێن دی. پێدڤیە ئەو وەکی ئاگری پاقژ و بژوین بت، و بەردەوام د ھزرا پێشکەفتنێ دا بژیت و بلڤت، ژ پیسی و خرابی و درەو و خۆپەرستی، زێدەخوازی، حەسویدیێ، جادوگەریێ، پەیمانشکاندن، زۆرداری، تۆلڤەکرن، تەمبەلی، (زینا و لەواتی)، کۆشتن و خۆکوشتنێ، بێبەختیکرن، و خۆ ڤەدزین ژ زانست و زانینێ و ... ھتد، دویربکەڤیت. ئەڤە ھەمی گۆنەھن لنک وی تاکی و سزایێن مەزنێن بۆ ھەین.
سوھروێردی، ئێک ژ مەزنترین فەیلەسوفێن کورد و جیھانێ، و خودانێ رێبازەک تایبەت د سۆفیگەریێ دا، یێ کو بمخابنیڤە لسەر دەستێ مالباتەکا بێگانەپەرست و ب نەمەردی ھاتەشەھیدکرن، و وەک ھێنری کۆڕبینێ فرەنسی یێ کۆ ژیانا خۆ ھەمی د ڤەکۆلین لسەر وی فەیلەسۆفی بۆراندی، وەسا دبینت باوەرێن وی گەلەک ژی ژ ئاڤێستایێ ھاتینە وەرگرتن و نەخاسمە لدۆر رۆناھیێ. دبیت ئەڤ چەندە ھنگێ پترتر دیارببت دەمێ رۆژھەلاتناسەکێ وەکی براونی، ئێک ژ گریمانەیێن دەرکەفتنا رێبازا سۆفیگەریێ دناڤ ئاریاییان دا بۆ کارتێکرنا خۆسەپاندنا نەژادێ سامی بسەر وان دا دزانیت وەک کارڤەدانەک ژ وێ زۆرداریێ. لەوما سۆھروێردی یان شێخێ ئیشراقی، وەسا دبینیت راستیا سەرەکی و خۆدێ خۆدایی بریتیە ژ رۆناھیێ، و بۆ وێ رۆناھییا پاقژ و بێگەرد چ سنوورەک نینە و یەزدانێ مەزن و تێر رۆناھی، رۆناھییا ھەمی رۆناھیا نە. ئەڤ رۆناھییە د عەسمانێن دیتر دا ژی یێ ھەی . لدۆماھیک عەسمانی عەقل تیشکەکە ژ وێ رۆناھیا مەزن. بدیتنا وی فەیلەسۆفێ کوردێ سوفیگەرا ھەر مرۆڤەکێ حەز ژ رۆناھیێ بکەت حەزا خۆدایێ مەزن ژی یا د ناخ و دەروونێ وی دا ھەی، و چەند بەرەڤ ئاگری چۆن لنک ھەبت ئانکۆ دێ زانین و قەنجی و باشی لنک وی کەسی پترتر بت، بەرۆڤاژی نەڤیانا رۆناھیێ د بیتە ئەگەرێ بەدبەختی و گەندەلیێ بۆ وی کەسی، و وەسا دبینت ھەر مرۆڤەکێ ژیانەک تایبەت و سەربەخۆ یا ھەی نە وەک یا کەسەکێ دی، و د بنەرەتدا مرۆڤ بخۆ رۆناھیە، و ژ ڤێ ئێکێ ژی زڤڕینا وی بۆ وێ رۆناھیێ پێدڤیە لدۆماھیکێ رووی بدەتن. بەرۆڤاژی ھندەک رێبازێن سۆفیگەریێ، ئەوێن کارتێکرنا ھزرڤانێن سامی لسەر ھەی و خۆدان ھزرێن رەشبینی ھاتینە پەروەردەکرن، سۆھروێردیێ کورد گەلەک لبن کارتێکرنا بیروباوەرێن زەردەشتێ راستگۆیە و دیتنەکا گەشبینانە یا بۆ ژیانێ و مرۆڤی ھەی.
لەوما دناڤ کوردێن ئاریایی دا، نەڤرۆزێ گەلەک رامانێن ھەین و ئاگر و رۆناھی سیمبولێن نەمرن، و ئاگرخانە د وی کەلتووری دا تنێ پەرستگەھێن یەزدانێ ئێکانەنە، و د ھەمان دەمدا ژی نەخۆشخانێن چارەسەرکرنا نەخۆشێن جەستەیی و دەروونی، و دبستان و قوتابخانێن فێرکرنێ و پێگەھاندنێ، و دادگەھێن دادپەروەریێ بین، نەک جھێ پەرستنا ئاگری، وەکی خەلک و نەتەوێن نەحەزێن ئاریاییا و کوردان پرۆپاگندەیێن نەراست و چەواشەکری لدویڤ بەلاڤ دکەن. ھێدی نەڤرۆز و نیشان و ھێمایێن وێ یێن وەکی ئاگری و رەنگێ وێ یا تێکلی خوین و دەروونێ تاکێ کوردێ ئاری بووی و سەدان ھزار سالێن دیتر ژی رامانا خۆ ژ دەست نادەن و ناکەڤنە بن کارتێکرنا ھیچ کەلتوور و فەرھەنگەکێ جیاواز ژ سروشتێ جۆگرافیایێ کوردستانێ. ھێدی رەنگێ زەر نۆکە د ئالایێ سەرفیرازێ کوردان ل ھەمی جیھانێ دبریسقت و شارستانیەتەکێ بیرا مرۆڤاتیێ دئینت سەردەمەکی مەزنترین خزمەتا مرۆڤاتیێ دکر و نۆکە ب ھزاران جۆرێن مرۆڤ و نەتەوان لبن وی ئالای و ب سەرکرداتییا جەنابێ بارزانی و پشتگرێدان ب ئێک ژ مەزنترین ھیزێن چەلەنگ بناڤێ پێشمەرگەی دەستێن خۆ بۆ یەزدانی مەزن درێژ دکەن و داخازا بەختەوەریێ بۆ مرۆڤاتیێ و ئازادیێ بۆ کوردان و ئارامیێ بۆ جیھانێ دکەن.
ژێدەر: ١- بابە مەردۆخێ روحانی ( ٢٠١٢ ) : مێژووی ناودارانی کورد . ٢- عبدالعڤیم رچائی ( ١٣٧٦ ) : تاریخ دەھزار سالە ایران، جلد ١ . ٣- ێدیق بوورەکەیی ( ١٣٨٥ ) : تاریخ پنج ھزار سالە ایران . ٤- مھرداد محمرین ( ٢٠٠٢ ) : فلسفە الشرق، ترجمە: محمود علاوی.
پرۆفیسۆرێ ھـ. د. نەسرەدین ئیبراھیم گۆلی