كیمیارانی حەڵەبجە، گووتی رژێمە یەك لەدوای یەكەكان بەغدا بەیەك بیر رووبەرووی میللەتی كورد بوونەتەوە.گەلی كورد ، وەك نەتەوەیەكی رٍەسەنی رۆژهەڵاتی ناوین دەیان ساڵە بە هۆی داكۆكیكردن لە مافەرەوا زەوتكراوەكانی رووبەرووی هەرٍەشە و كۆمەڵكوژی گەورە بۆتەوە ،یەكێك لەو كارەساتە تراژێدیانە ، كیمیابارانكردنی شاری هەڵەبجە بوو .هەڵەبجە ئەو شارە بوو کە لە ١٦/٣/١٩٨٨ بە بریندار کردنی زامێکی قووڵی کردە دلی هەموو تاکێکی کوردستانەوە، کە بۆ یەکەمین جار چەکی کۆمەڵکوژی کیمیایی لەسەر خەلکی بێتاوان و مەدەنی ئەو شارە تاقیکرایەوە لەسەر دەستی رژێمی رووخاوی بەعس، بە سەرپەرشتی علی حسن مەجید ناسراو بە علی کیمیایی. ئەوەی جێگای داخە، هەموو ووڵاتانی جیهان بێدەنگیان هەڵبژارد لەم مەرگەساتە لە پێناو بەرژەوەندییان لەگەل رژێمی بەعسی ئەوکات. بەداخەوە لەم کارەساتە جەرگبرەدا بە هەزاران مەدەنی و بێتاوان و ژن و منداڵ بوونە قوربانی، سەرەرای تووشبون و بریندار بوونی چەندان هەزار خەلکی سیڤیلی تر لە هەلەبجە و دەوروبەری.
تاوانكارانی رژێمی بەغداو بەعسی رووخاو بەبەرنامە و پیلانڕێژی بەنهێنی و بەئاشكرا و بەردەوام لەهەوڵی قڕكردنی گەلەكەماندا بووینە، ئێستاشی لەگەڵدابێت شۆڤێنییەكان و دەسەڵاتدارانی بەغدا هەر بەخەیاڵی پێشوو لەدەرفەت و لەبچووكترین دەرفەت دەگەڕێن بۆ ئەوەی هەروەك ڕابردوو گەلەكەمان قڕكەن و نەتەوەكەشمان بەیەكجاری لە وجود بسڕنەوە. هەر بەو هۆیەوە شایانی ئاماژەدانە لەو ساڵیادەدا ئاوڕێك لەو تاوانانە بدەینەوە كە خەڵكی باشووری كوردستانیان قەتل و عام كردو، هەروەها دەرفەتێكیشە كە نەوەكانی دوای ڕاپەڕینە مەزنەكەی بەهاریشی پێ گۆش بكرێ. هەندێك لەو تاوانانە وەك: پاكتاوی نەژادی و داگیركردن و وێرانكاری خاك و وڵات و بەناهەق خوێن ڕشتنی رۆڵەكانمان و بەعەرەبكردن و ڕاگواستن لەزێدی باپیران و چەندین قۆناغی ئەنفال و بێسەروشوێن كردن و تیرۆركردن و پاوانكردنی مەعریفە و ئەقڵ و.. تاد، تاوان و ستەمەكانی ڕژێمی بەغدای لەناوچوو زامێكن لەجەستەی نەتەوەكەمان هەرگیز ساڕێژ نابن و دەروونمان هەڵاودار و بەردەوام زامدار دەكەن هەموو دەمیش دەكوڵێنەوە! یەكێك لەو تاوانانەی كە هۆشی مرۆڤ و مرۆڤایەتی قبوڵی نییە و بەخۆی ناگرێ و یاسابەزێنی هەموو پێگەو بنەماكانی فەلسەفەی بوون و دروستكراوەكانی كردگارە ئەویش لەرۆژی 16 ی ئاداری1988 دا بەبڕیاری سەدام حوسێن و جێبەجێكار عەلی حەسەن مەجید و بەهاوكاری هەندێ كوردی خۆفرۆش و بێناسنامە و ئینتیما، شاری هەڵەبجەیان ژەهرباران كرد.. ئاكام لە ئەنجامی ئەم تاوانانە زیاتر لە 5000 هەزار كەس بوونە قوربانی و شەهیدبوون و بەرەو فیردەوسی ئەبەدی دلۆڤان چاویان لێكنان و جێیانهێشتین بێ ئەوەی هیچ وەسیەت و یادەوەرییەك بەجێ بێڵن. بەكارهێنانی گازی ژەهراوی خەردەلی مێشك و دەمار دژ بەدانیشتووانی شاری هەڵەبجەی بێ دیفاعی خێرلەخۆنەدیوی بیمار! دڕندایەتی و تاوانەكانی سەرانی بەعس و بەدڕەوشتی سەددامییەكانە شۆڤێنییەكانە دژ بەگەلێك كەتاكو ئێستایش تەنیاو تەنیا داوای مافی خۆیی و كیان و سەربەخۆبی و ژیان دەكات، ئەم تاوانە بۆ هەتاهەتایە بووە مۆڕك و دەرخەری رووی رەشی ئەنجامدەرانی، ئەم زوڵمە و ناهەقیە دژ بەدانیشتووانی بێ دیفاع و لەكەیەكەی نەگریس و رەشیشە بەنێوچاوانی هەموو ئەوانەی هاوكارو ئەڵقە لەگوێ و داردەستی فاشییەكانی ڕژێمی ئەوكاتی بەغدا بوون.

تاوانی کۆمەڵکوژیی کیمیابارانی ھەڵەبجە لە کۆتایی ڕۆژەکانی جەنگی ئێران-عێراق و لە ١٦ی ئاداری ١٩٨٨دا لەلایەن ڕژێمی بەعسی عێراقەوە ڕووی دا و تێیدا ھەڵەبجە بە گازی کیمیایی کیمیاباران کرا و زیاتر لە ٥٠٠٠ ھاووڵاتی کوردی بێتاوانی پێکھاتوو لە ژن و منداڵ و گەنج شەھید کران و زیاتر لە ١٠ هەزاری دیکەش بریندار بوون.ئێستا 30 ساڵ بەسەر کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجەی شەهید تێدەپەڕێت، هێشتا خەم و ئازار و ئاسەواری ئەو تاوانە دڕندانەیە لە کۆڵ خەڵکی ئەو شارە نەبووەتەوە کە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بە گەورەترین تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی دادەنرێت، کە بە گازی کیمیایی ئەنجام دراوە.عەلی حەسەن مەجید بە عەرەبی"کە لە‎ ١٩٤١- ٢٠١٠ ژیاوە و بە عەلی کیمیاوی ناسراوە، ژەنەراڵێکی سوپای ڕژێمی بەعس و ئامۆزای سەدام حوسێنی سەرۆکی رژێم بوو، تاوانباری یەکەمە لە تاوانی کیمیابارانی ھەڵەبجە و دادگای باڵای تاوانەکان دوای رووخاندنی رژێمی بەعس سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپاند و رۆژی ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ لەسێدارە درا.لە دوای دوو دەیە لە کیمابارانی ھەڵەبجە، ئاسەواری کیمیاباران بەسەر بریندارانی ھاووڵاتییانی ھەڵەبجە و شارەکەوە ماوە.دوای راپەڕینی بەهاری 1991ـی گەلی کوردستان و هەڵبژاردنی پەرلەمان و حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن گەلەوە، پەرلەمانی کوردستان بڕیاری دا هەموو ساڵێک کاتژمێر 11ـی سەرلەبەیانیی رۆژی 16ـی ئادار، هاووڵاتییانی کوردستان پێنج خولەک بە بێدەنگی وەک رێزێک بۆ گیانی شەهیدانی هەڵەبجە، بووەستن.پرسی بە پارێزگا بوونی هەلەبجە پاش مشتومڕێکی زۆر لەناو پەرلەمانی عێراق، سەرەنجام رۆژی ١٣ ئازاری ٢٠١٤ لەلایەن ‌حکومەتی هەرێمی کوردستان بە فەرمیی کرایە چوارەم پارێزگای هەرێمی کوردستان، هەرچەند هەتا ئێستا حکوومەتی عێراق بە فەرمی بوودجەی بۆ نەبڕیوەتەوە و وەکو پارێزگایەکی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵ ناکات.تاوانبارانی جینۆسایدی هەلەبجە تەنیا کار بەدەستانی ڕژێمی بەعس و سەربازە دڕندەکانی نەبوون کە راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بەشداریان کردوە لە جێ بەجێ کردنی، بەڵکو ئەو سەدان کۆمپانیا و ئەو ولاتانەشن کە کەرەستەی خاوی دروست کردنی چەکی کیمیایی و ئامێرو دەزگا و، زانیاری و خەڵکی پسپۆڕیان خستە خزمەت ڕژێمەکەی سەدامەوە بۆ ئامادەکردنی چەکی کۆکوژی کیمیایی و بەکتریایی، ئەم هاوکاری کردنە خۆی لەخۆیدا پێ شێلکردنی ئەو یاساو بڕیارانەیە لە نەتەوە یەکگرتوەکانەوە دەرچوە و دەولەتەکانیان واژۆیان کردوە.
ئەمساڵ 30ساڵەی ئەو تاوانە و دەیان تاوانی تری کیمیابارانی کوردستان دەکەینەوە، هێشتا پێنج تاوانبار سزای خۆیان وەرگرتوە، ئەوانی تر دەرباز بوون، ئەوە هەموو وڵات و کۆمپانیا کە هاوکاری ڕژێم بوون بۆ ئامادە کردنی چەکی کیمیایی یەک ولاتو یەک کۆمپانیا لێ پرسینەوە و دادگایی نەکراوە،تەنها تاوانبارێک کە نیوە سزایەکی وەرگرتبێ ئەویش بازرگانی چەکی کیمیایی (فرانس ڤان ئانرات)ە کە 17 ساڵ زیندانی بۆ بڕاوەتەوە لە گەڵ بڕە سزایەک بۆ یانزە سکاڵاکار، ئەویش تائیستا نەدراوە چونکە دادگا نازنێ پارەو پولی ئەم تاوانبارە لە کوێ دانراوە تا دەستی بەسەردا بگیرێ.

تاوان و كارەساتی هەڵەبجە دەروونی هەموو تاكێكی كوردی خاوەن ئینتماو خاكپارێز هەڵاوداركرد و شۆرابەی خوێنی جگەری هەموو كوردێكی ئەمەكدارو دڵسۆز و پەرۆشە! شاری شەهید هەڵەبجەكەم تراژیدیاكەی كوردستانم5000 ئاشق، سۆز، هەناسە، ئاواز، هونەرمەند، نووسەر، ویژدان، ژوان، مەزارگە، خوێندنگە، مەل و پاساری، ئەگریجەو پەرچەم، پشتێن كەمەرە، جانتای پشتی قوتابی و خوێندكار، ئەستێرەو ئاسمان… تاد) دەستیان لەملی یەكتر كرد، چونكە دەیانزانی ئەمە دوایین یەكتربینین و دەرفەتە ئیتر جارێكی تر بەدیداری یەكتر ئاشنا نابنەوەو بۆ هەتا هەتایە ماڵئاواییان لە یەكتر كردو، بەرەو بەهەشتی بەرینی ئەبەدی ڕۆیشتن. بەعسییە شۆڤێنییەكان جینایەتترین چەكی كۆكوژی ژەهراویان ئاراستەكردن، خۆڵیان كردەچاوی ژیان، كاتیان وەستاند، تەنیا رەشماڵی دوكەڵێكی خۆڵەمێشی ژەهراوی هەڵدرا لە بەهاری سروشتی سیحراوی ئەم شارە رەنگینە. گڕی دەروونم ئاوێزانی فرمێسكی چاوم بوون و چیتر ڕێیان نەدام لە شیوەن و خوێن و گیانی بەناهەق خنكێنراوی ڕۆژی 16ی ئاداری ساڵی 1988 كاتژمێر 11ی پێش نیوەڕۆدا بم، بۆیە ئەوەندە دەڵێم هەزار هەزار سڵاو و رێز و ستایش بۆ گیانی بەرزەفڕی پاكی بێگوناهی قوربانیانی شاری هەڵەبجە و سەری رێزو نەوازش بۆخانەوادەكانیان، كە بۆ هەتاهەتایە و نەوە دوای نەوە ئەم دیمەن و كارەساتە لە مێشك و هۆشیان هەرگیز ناچێتەدەر. دوا وتەم لەم یادەو بۆنە تاڵە دەخوازم ئەو تاوانانەی كەبەدەستی ئەنقەست ئاراستەی گەلە خێر لەخۆنەدیوەكەمان كراوە، با دەرس و وانەی لێوەربگرین و گیانی كینەو بوغزو ئیرەیی بەلاوەنێین، لەپێناو پاراستنی دەسكەوتەكان و هەنگاونان بۆ بەدەستهێنانی كیانێكی سەربەخۆ و رزگاری و، بەهەدەر نەچوونی خوێنی ئاڵی شەهیدە سەربەرزەكانمان و دایكە جگەرسووتاو ڕەشپۆشەكانمان لەبەرچاوبێت و، بەهەموولایەك لەهەوڵی یەكێتی ڕیزەكان و ڕێكخستنەوەی ماڵی كورددا بین. هەروەها تاوانەكانی بەغدا پێمان دەڵێن كە داگیركاری و توانی دژە مرۆڤایەتی رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی بەغدا بەردەوامن.