لە ماوەی حەوت ساڵی رابردوودا، تەنگژە كۆمەڵایەتییەكان و شەڕە ناوخۆییەكان بۆتە هۆكاری ئەوەی ئەو سیستمە سیاسییە لەبەر یەك هەڵبوەشێت كە لەدوای شەڕی یەكەمی جیهانییەوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پێناسە كردووە. هەر هێندە رژێمە ئۆتۆكراتەكان رووخێنران، هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەتی تێكشكان و لەبەریەك هەڵوەشانەوە. سنوورە نیشتمانییەكانیان كەوتە بەر مەترسی، سووریا و یەمەن بەرەو شەڕێكی خۆێناویی ناوخۆیی داكشان و بە هۆی دەستێوەردانی دەرەكییەوە شەڕ زیاتر خوێناوی بوو. گرووپی تیرۆریستیی دەوڵەتی ئیسلامی كە بە (داعش) ناسراوە، بەشێكی زۆری خاكی سووریا و عێراقی داگیركرد، پێش ئەوەی لەلایەن هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا پاشەكەشەی پێ بكرێت.

لە دیدی ئیدارەی ترەمپ و چاودێر و بەرپرسانی واشنتۆن و ناوچەكەوە، یەك لایەن لەپشت ئەم ئاژاوەیە بووە، كە ئەویش ئێرانە. ئەوان ئاماژە بەوە دەكەن، هەر ئەو وڵاتە دابینكاری بۆ گرووپە تیرۆریستەكان دەكات، پشتگیری بەشار ئەسەدی دیكتاتۆری سووریا دەكات و یارمەتی یاخیبووە حوسییەكانی یەمەن لەدژی سعودیە دەدات. دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەوجۆرە وەسفی ئێرانی كردووە كە «دەوڵەتی سەرەكییە لە جیهاندا و سپۆنسەری تیرۆریزم دەكات و دیدگایەكی شەڕانگێزی بۆ ئایندە هەیە.» هەروەها ئەو رێككەوتنەی كە ئەمریكا و پێنج دەوڵەتی دیكە سەبارەت بە پڕۆگرامی نیوكلیاریی ئێران لەسەری رێككەوتبوون لە 2015 لەلایەن ترەمپەوە رەتكرایەوە و بە خراپترین رێككەوتن ناوی بردووە، هەروەها پەسەندكردنی ئەوەی رەتكردووەتەوە كە ئێران بە مەرجەكانی رێككەوتنەكەوە پابەند بووبێت.
جیمیس ماتیس وەزیری بەرگریی ئەمریكا بەو جۆرە وەسفی ئێرانی كردووە كە «ئێران تەنیا هەڕەشەی بەردەوامە لەسەر ئاشتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.» هەروەها وەزیری دەرەوەی سعودیە عادل جوبێر بەوە ئێرانی تۆمەتبار كردووە كە «گەیشتۆتە ئەو ئاستەی زیاتر بارودۆخەكە بشێوێنێت.»

واشنتۆن گەیشتۆتە ئەو باوەڕەی كە بچووككردنەوەی رۆڵی ئێران دەبێتە هۆكاری ئەوەی سیستەم بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێتەوە، بەڵام ئەم مەزەندەكردنە لەسەر بنەمای ئەو تێگەیشتنە هەڵەیەیە كە هۆكاری ئەم تێكشكاندنە پێش هەر شتێكی دیكە چییە؟ ئێران هۆكاری ئەو لەبەریەك هەڵوەشانەوە نییە، هەروەها لغاوگیركردنی ئێران سەقامگیری ناگەڕێنێتەوە، ئەوە گومانی تێدا نییە كە هەندێك لە رەفتارەكانی ئێران هەڕەشەی جددی لەسەر ئەمریكا دروست كردووە، هەروەها ئەوەش گومانی تێدا نییە كە سوودی لە هەڵوەشانەوەی سیستمە كۆنەكەی جیهانی عەرەبی وەرگرتووە و هەوڵیدا جڵەوگیری بكات، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا سیاسەتی دەرەوەی زۆر لەوە پراگماتییانەترە كە هەندێك لە رۆژئاوا لێی تێدەگەن. كاتێك ئێران خوازیاریی خۆی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكا سەبارەت بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی پیشاندا، ئەوە پێداگیریی ئێران بوو لەسەر بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی، نەك خوازیاری ئەوە بێت شۆڕشە ئیسلامییەكەی هەناردەی دەرەوە بكات، هەربۆیە گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تەنیا ئەو كاتە دەبێت كە ئەمریكا هەوڵی زیاتر بخاتەگەڕ بۆ بەڕێوەبردنی تەنگژەكە و گێڕانەوەی هاوسەنگی لە ناوچەكە، ئەمەش پێویستی بە پڕۆگرامێكی ورد هەیەـ كە مامەڵەكردن لەگەڵ ئێرانیش لەخۆی دەگرێت، نەك بەشێوەیەكی پێچەوانە بەرپەرچ بدرێتەوە.


زۆر ئاساییترە . لەوەی بیری لێدەكرێتەوە


زۆر جاران سیاسەتمەدار و شرۆڤەوانانی رۆژئاوا بەرژەوەندی و تمووحەكانی تاران لە هەستی شۆڕشگێڕیدا بچووك دەكەنەوە. ئێران ئەو تۆمەتەی تێپەڕاندووە، لە راستیدا ئەوە گومانی تێدا نییە كە توندڕۆكان سیمای تارانیان داپۆشیوە، بەڵام ژمارەیەكی زۆرێكیش سیاسەتمەداری پراگماتیك و میانڕۆیان هەیە، كە سوورن لەسەر ئەوەی مامەڵە لەگەڵ رۆژئاوادا بكەن، لە سیاسەتی ناوخۆشدا دوو بەرە هەن، كە لە شەڕێكی توند و درێژخایەندان، بەڵام كاتێك پرسەكە پەیوەندی بە سیاسەتی دەرەكییەوە هەبێت، جۆرێك لە تەوافقی زیاتر لەسەر پێداویستییەكانی ئاسایشی نیشتمانی و ناسیۆنالیزم دروست دەبێت، هەر ئەم كۆدەنگییەی بووە هۆكاری ئەوەی هانی ئێران بدات و رێككەوتنی ئەتۆمی جێبەجێ بكات.

هەندێك لە شرۆڤەوانان بەوجۆرە سەیری ئێرانی ئەمڕۆ دەكەن، كە چۆن میلیشیا و یاخیبووان لەدەرەوە بەكاردەهێنێت، هەروەك چۆن ئەمریكا سەیری یەكێتی سۆڤیەتی پێشان و چینی دەكرد، بەوەی هێزێكی شۆڕشگێڕین و خواستیان ئەوەیە كە ئامێری جۆراوجۆر (a symmetric means) بەكار دەهێنن بۆ تێكدانی ئەم سیستەمە و چاندنی تۆوی ئاژاوە. سەبارەت بە ئامانجی ئێران بۆ فراوانكردنی نفووزی خۆی، جیمس ماتیس لە دانیشتنێكی گوێگرتندا بۆ جەختكردنەوە لەسەر (دووبارە بونیادنانەوەی ناوچەكە)، وەك خۆی گوتی: ئێستا ئێران زیاتر لە مودێلی رووسیا و چین نزیكترە، نەك لە شۆڕشگێڕەكانی پێش خۆیان. ئێران ئەو هێزەیە كە دەیەوێت بەردەوام پێداچوونەوە بكات و خۆی هەموار بكاتەوە (it is a revisionist power)، نەك وەك هێزێكی شۆڕشگێڕ كە بەرهەڵستیی سیستمە هەرێمییەكە بكات و، نەخشەی داناوە بیپووكێنێتەوە. زۆر جاران میتۆدی ئێران تەحەددای بنەما نێودەوڵەتییەكان دەكات، بەڵام خزمەتی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی خۆی دەكات، تەنانەت كاتێك كێشەی لەگەڵ ئەمریكاش زۆر بەرچاو نەبێت، ئەوا تێڕوانینی ئێران زیاتر لە ڤلادیمیر پۆتین و شی جین بینگ دەچێت، تا لینین و ماوتستۆنگ، ئەم میتۆەدە زیاتر ناسیۆنالیزم سەركردایەتی دەكات و كەمتر هەستی شۆڕشگێڕییە.


ئەوەی دەبێتە چوارچێوە بۆ جیاكردنەوەی تێڕوانینی ئێرانی ئێستا، بە تەنیا ناگەڕێتەوە بۆ شۆڕشی ئێرانی ساڵی 1979 بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ بنەماڵەی پەهلەوی-یش، كە بە درێژایی پێنج دەیەی پێش شۆڕشی ئیسلامی، حوكمڕانیی ئێرانیان كردووە. محەمەد رەزا پەهلەوی كە دوایین شای ئێران بووە، تێڕوانێنی بەو جۆرە بووە كە هەژموونی باڵادەستیی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە توانای ئەتۆمی و باڵادەستیی سەربازی و كۆنتڕۆڵی تەواوی كەنداوی فارس دێتەدی. كۆماری ئیسلامی بۆ ماوەیەك خۆی لەم تێڕوانینە ناسیۆنالیستییە دوورخستەوە، لەپێناوی هەنگاوهەڵگرتن بەرەو ئامانجێكی ئایدیۆلۆژی، بەڵام ناسیۆنالیزم لەماوەی دەیە و نیوێكدا ئاراستەی بەرزبوونەوەی وەرگرتووە. ئەمڕۆ سەركردەكانی ئێران دەربڕینەكانی خۆیان بە ئایدیاڵی ئیسلامی و ئەفسانەی ناسیۆنالیستی كۆن تێكهەڵكێش دەكەن، هەروەك چین و رووسیا، ئێران یادەوەریی زیندووی لەگەڵ رابردووی ئیمپراتۆریەت هەیە، ئیلهامیش بۆ بوونی بە هێزێكی گەورە لەگەڵ ئەم رابردووە یەك دەگرێتەوە، هەربۆیە وەك رووسیا و چین، ئێرانیش بەوجۆرە سەیری سیستمی جیهانی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا دەكات، كە ئاستەنگ بۆ تمووحەكانی دروست دەكات.



ئەم تمووحە ناسیۆنالیستییانە هاوشان لەگەڵ نیگەرانییەكانی ئاسایشی نیشتمانی یەك دەگرنەوە، هێزەكانی ئیسرائیل و ئەمریكا مەترسییەكی ئاشكرایان لەسەر ئێستای ئێران دروست كردووە، داگیركردنی ئەفغانستان و عێراق لەلایەن ئەمریكاوە بەسەدان هەزار سەربازی ئەمریكی لەسەر سنوورەكانی ئێران جێگیر كردووە، ئێرانیش گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە بیركردنەوە لەوەی كە هێزەكانی ئێران لە گۆڕەپانی شەڕدا هێزەكانی ئەمریكا تێك بشكێنن، كارێكی گێلانەیە، بەڵام داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە ئەوەی پیشانداین كە تەنیا دوای داگیركردنە، میلیشیاكانی شیعە و یاخیبووانی سوننە بە تەواوەتی ئەو كارە دەكەن كە ئێران ئامانجیەتی، ئەمەش ئەمریكای گەیاندە ئەو قەناعەتەی بریاری كشانەوە بدات، هەروەها بەكارهێنانی ئەو میلیشیا شیعانەی كە پشتیان بە مەشق پێكردن و چەكی ئێران بەستبوو، كە لە شەڕی عێراقدا لە ساڵانی (2003-2011 ) بە هەزاران سەربازی ئەمریكییان كوشت و برینداریان كردن، بۆتە یارمەتیدەرێك بۆ تەفسیركردنی دژایەتی ئیدارەی ئەمریكی بۆ ئێران.
هەروەها ئێران هەڕەشە لە لایەن جیهانی عەرەبییەوە بۆ سەر خۆی دەبینێت. لەساڵی 1958ـەوە كە شۆڕشی ئێران رژێمی پادشایەتی گۆڕی، هەتا ساڵی 2003، عێراق هەڕەشەیەكی بەردەوامی لەسەر ئێران دروست كردبوو، یادەوەرییەكانی شەڕی هەشت ساڵەی عێراق و ئێران لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو، تێڕوانینی ئێرانی بەرامبەر جیهانی عەرەبی دروست كردووە. زۆربەی سەركردەكانی ئێستای ئێران جەنگاوەری ئەو شەڕە بوون، كە تیایدا عێراق خاكی ئێرانی بە خۆیەوە لكاندبوو، هەروەها چەكی كیمایی دژی هێزەكانی ئێران بەكارهاتبوو، بە هێرشی رۆكێتی، ترس و دڵەڕاوكێیان لە شارەكانی ئێراندا دروست كردبوو، بەڵام ئێران لەساڵی 2003وە هەوڵیداوە هەستی سەربەخۆیی كورد لە عێراق و سووریا بچەپێنێت، تەنگژەی نێوان شیعە و سوننەشی لە ناوچەكەدا زیاد كردووە، بۆ چەسپاندنی ئەو مەزندەیەی كە جیهانی عەرەبی هەڕەشە لە ئاسایشی ئێران دەكات.


هەروەها ئێران نیگەرانە لەوەی كە ركابەرە تەقلیدییەكانی لە رووی خۆپڕچەككردنەوە تێپەڕێنن، هەر بۆ نموونە بەپێی راپۆرتێكی ئامۆژگای ستۆكهۆڵم بۆ ئاشتیی نێودەوڵەتی لە 2016دا، ئێران 3%ی كۆی داهاتی ناوخۆی (GDP) بۆ سوپاكەی خەرج كردووە، ئەمەش كەمترە لەو رێژەی سعودیە كە 10%، ئیسرائیل 6%، عێراق 5% و ئوردن 4%ـە، بەمەش ئێران لەرووی خەرجی سەربازییەوە لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە پلەی هەشتەم دێت، هەربۆیە خەرجی سەربازیی ئێران لەو دواییە بەم شێوەیە بووە. هەر بۆ نموونە سعودیە 63.7 ملیار دۆلاری لە ساڵی 2016 لە بەرگری خەرجكردووە، ئەمەش واتە پێنج هێندەی ئێرانە كە 12.7 ملیار دۆلاری خەرجكردوو.

بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەم كێبڕكێیە، ئێران تەبەنی ستراتیژیەتی (بەرگری هێڵی پێشەوە - Forward Defense)ی كردووە، ئەم ستراتیژەش پشتگیریی هەموو گرووپە میلیشیایی و یاخیبووەكان لە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگرێتەوە، وەك (حەماس و حزبوڵای لوبنان كە هەردووكیان هەڕەشە لە سنوورەكانی ئیسرائیل دەكەن.)

هێزی زۆر تێكدەری ئێرانی، هێزی قودسە، كە بەشێكە لە فەیلەقی پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی و راسپێردراوە مەشق بەو هێزە وەكیلانەیان بكات و پێداویستییەكانیشیان دابنین بكات. حزبوڵا سەلماندوویەتی كە هاوپەیمانێكی چالاكە بەشێوەیەكی تایبەت، ئەو هێزە بۆ یەكەمین جار یەكەمین سەركەوتنی سەربازیی عەرەبی دژی ئیسرائیل تۆماركردووە، لە ساڵی 2000 هێزەكانی ئیسرائیلی ناچار كرد لە باشووری لوبنان بكشێنەوە، لە 2006 هێرشی ئیسرائیلی لە باشووری لوبنان لاواز كرد. هەمان لۆژیك لە پشت پڕۆگرامی رۆكێتە دوورمەوداكانی ئێراندا هەیە، (تەنانەت پێش رێككەوتنەكەی 2015، بۆ هەوڵە ئەتۆمییەكانی) ئێران بەو نیازە بوو كە ئەو پڕۆگرامەی چەترێك دەبێت بۆ پاراستنی هێزەكانی دیكە، ئەمەش ئەو ستراتیژیەتەیە كە بۆ سەركەوتنی پاكستان دژی هیندستان بەكار هاتووە، بەڵام ئێران لەسەر سڕكردنی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی رازی بووە، ئایدیای ئێران لە ئێستادا ئەوەیە، لەگەڵ بوونی بەرنامەیەكی رۆكێتی و بە تەواوەتی پێشكەوتوو، ئەوا تەنانەت وڵاتێكی زۆر بەهێزتریش لە خۆی ناتوانیت هێرش بكاتە سەر ئێران و وەكیلەكانی، بە بێ ئەوەی رووبەڕووی كاولكاری نەبێتەوە.


بە ئاژاوە دەورە دراوە


رەفتارەكانی ئەمڕۆی ئێران وەك پێشتری زیاتر هەڕەشەن، ئەمەش لەبەر ئەوە نییە كە نییەتی ئێران بۆ رووبەڕووبوونەوەی ركابەرەكانی و چاندنی تۆوی پاشاگەردانی لە پێشان زیاتر بووە، بەڵكو هۆكاری ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە گۆڕانكارییەكی ریشەیی لە ماوەی دەیە و نیوی رابردوو هاتۆتە ئاراوە. با سەیری سیستمی عەرەبی بكەین، كە واشنتۆن بە درێژایی دەیەكانی رابردوو بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری ئیقلیمی و سنوورداكردنی بوارەكە بۆ مانۆڕی ئێرانی پشتی پێ بەستبوو. لەگەڵ دەستپێكی هێرشی ئەمریكا بۆسەر عێراق لە 2003 كۆمەڵێك رووداو روویانداوە، لەبەریەك هەڵوەشان لە جیهانی عەرەبی گەیشتە ئەو پەڕی، كاتێك راپەڕینە جەماوەرییەكان حوكمڕانەكانیان رووخاند، دامەزراوەكانی دەوڵەت تێكشكان، هەڵكشانی فیتنەی مەزهەبگەرایی كە لە هەندێك حاڵەتدا شێوەی شەڕێكی ناوخۆیی تەواوی وەرگرتووە، بە چەندین شێواز ناسەقامگیری بۆتە هۆكاری ئەوەی رێژەی هێز و نفووزی لە سەرتاسەری ناوچەكە زیاتر بچەسپێت، لەبەرامبەر زۆر ناوەندی دیكە كە هێزی لاواز بوون، بەمەش تاران گەورەتر لە پێشوو دەركەوتووە. ئێران لە عێراقدا لە میانەی هێزە سیاسییەكانی كوردو شیعە، هاوپەیمانی دروستكردووەو حكومەت پێكدەهێنێت، ناكۆكییەكان چارەسەر دەكات و بڕیار لە سیاسەتیش دەدات، سەرەنجام عێراق بە قووڵی كەوتە ژێر كاریگەریی نفووزی ئێرانەوە، وەك لە وڵاتانی دیكە بە ئەمریكاشەوە. ئێران لە سووریا توانیویەتی چەكدارانی حزبوڵا تێكەڵی خۆبەخشە شیعەكان بكات، بۆ ئەوەی لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێزێكی سەربازیی چالاك دروست بكات و، توانیویەتی ئەم هێزە بۆ هێرشكردنە سەر ئۆپۆزیسیۆنیش بەكار بهێنێت، كاتێكیش ئەسەد گەیشتە ئەوەی باڵادەست بێت لە شەڕی ناوخۆدا، كاریگەری ئێران لە دیمەشقدا زیاتر بوو، لە یەمەنیش بە وەبەرهێنانێكی زۆر كەم، ئێران توانیویەتی سعودیە و هاوپەیمانەكانی نوقمی شەڕێكی تێچووی گەورە بكات، بەمەش رێگەی لەوە گرتووە سعودیە ئەو پارەیە بۆ عێراق و سووریا تەرخان بكات.


بەڵام ناسەقامگیری دەبێتە هۆكاری ئەوەی هەڕەشەی تازە بۆ ئێران دروست بكات، لە ئێستادا رای گشتیی عەرەبی زۆر بە توندی رەخنە لە پشتگیریی ئێران بۆ رژێمی ئەسەد دەگرن. بەپێی راپرسییەكی دامەزراوەی زوگبی كە لە 2012 ئەنجامدراوە، هەر راستەوخۆ دوای ئەوەی ئێران دەستێوەردانی لە كێشە ناوخۆییەكانی سووریا كرد، ئاستی پەسەندكردنی ئەو دەوڵەتە لە جیهانی عەرەبی بۆ 25% هاتەخوارەوە، لە كاتێكدا لە ساڵی 2006 گەیشتبووە 75%، لەبەرامبەردا پشتگیری بۆ داعش رووی لە هەڵكشان كرد، ئەمەش لەبەر ئەوەی داعش دژی شیعە و ئێران بوو، هەروەها بووە هۆی لەدایكبوونی مقاوەمەیەكی سوننی دژی نفووزی ئێرانی. بەڵام لە چاوی ئێراندا چارەنووسی داعش چالاكییەكی بەرەی بەرگری لە پێشەوە بوو، واتە لە دەرەوەی سنوورەكانی بووە.


هەربۆیە بەبێ بوونی هێزی ئێرانی و تۆڕی هێزە وەكیلەكانی لە سووریا و عێراق، داعش زۆر بە خێرایی راماڵینی بەرەو دیمەشق و بەغدا و هەولێر (پایتەختی كوردستانی عێراق) دەستپێكردبوو، پێش ئەوەی بگاتە سەر سنوورەكانی ئێران.
وێڕای ئەوەی ركابەرەكانی ئێران بەو جۆرە سەیری ستراتیژیەتی پشتگیریی گرووپە سەربازییە غەیرەدەوڵەتییەكان دەكەن، وەك هەوڵێك بۆ هەناردەكردنی شۆڕش، بەڵام هەر حیسابێك لەسەر ئەمە بكرێت، زۆر تەقلیدی دەبێت، لەبەر ئەوەی چەند مەترسیی زیاتری لە جیهانی عەرەبی ببێت، ئێران سوورتر دەبێت لەسەر ئەوەی لەو ناوچانە بمێنێتەوە.
سیاقی تازەی ئیقلیمی مەترسیی رووبەڕووبوونەوەی راستەوخۆی نێوان ئەمریكا و هاوپەیمانە عەرەبەكانی زیاتر كردووە، بەڵام لێرەدا دیسان سەركردەكانی ئێران هەست بەوە دەكەن كە ئەوان باڵادەستترن، ئێران لە شەڕی دژی داعش بەهێزتر لە پێشوو هاتەدەرەوە، فەیلەقی پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی مەشق و راهێنانیان بەو شیعانەی عێراق كردووە كە رووبەڕووی داعش دەبوونەوە، خۆبەخشە شیعەكان كە لە دوورەوە هێنراون بۆ ئەفغانستان و بۆ شەڕی سووریا، هەروەها هێزەكانی حوسی كە هاوشان لەگەڵ ئەوەی شەڕی دژی هێزەكانی سەر بە سعودیە دەكەن لە یەمەن، ئەم گرووپە شیعەیانە هێزێكن كە گاڵتەیان پێ ناكرێت. دوای ئەوەی شەڕەكە تەواو بوو، بەردەوام دەبن لە دووبارە پێكهێنانەوەی وڵاتەكانی خۆیان و كاتێك تیكەڵی سیاسەتی ناوخۆ دەبن، زیاتر نفووزی ئێرانی لە وڵاتانی عەرەبی دەچەسپێت، سەرەنجامیش دەوڵەتانی عەرەبی سوننە ناتوانن چیتر بە تەنیا ئیدارەی ناوچەكە بكەن.


لە ماوەی ساڵی رابردوودا تەنگژەی ئێران لەگەڵ سعودیە رووی لە هەڵكشان كردووە. ئیدارەی ترەمپ شیری خۆی لە دژی ئێران هەڵكێشاوە، هەروەها ئیدارەكەشی سەفەری لە چەندین دەوڵەت كە زۆرینەیان موسڵمانن لەناویاندا ئێران قەدەغە كردووە، ئەمەش زەمینەی بۆ كاردانەوەیەكی ناسیۆنالیستی خۆش كرد. سەبارەت بە تەحەددییەكان بەرامبەر ئەمریكا، نیگەرانییەك هەیە كە لەو هەڕەشانەی دووبارە تازەكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەمریكا و سعودیەوە سەرچاوە دەگرن. تەنگژەكانی نێوان ئێران و سعودیە لەدوای ئیمزاكردنی رێككەوتنی ئەتۆمی لە 2015 بەرەو هەڵكشانی زیاتر چووە، بەڵام لەو كاتەوە كە ئیدارەی ترەمپ دەست بەكاربووە، وەرچەرخانێكی رەشبینانەی بەخۆیەوە بینیوە. محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە كە جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری بەرگریشە، هۆشداری ئەوەی داوە كە «شەڕەكان كاتێك كاریگەرییان لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، كە لەناو ئێراندا تەواو بن.»


هەروەها ئێران بەدەر نییە لەو جۆرە هێرشە تیرۆریستییانەی كە لە پایتەختەكانی عەرەبی و رۆژئاوا ئەنجام دەدرێن. لە حوزەیرانی 2017 چەكدارانی رێكخراوی داعش و خۆكوژەكانیان هێرشیان كردە سەر باڵەخانەی پەرلەمانی ئێران و مەزاری ئایەتوڵا خومەینی كە یەكەمین رێبەری باڵای ئێران بووە، لە ئەنجامدا 18 كەس كوژران، هەربۆیە هەستكردن بەم مەترسییانە لەناو وڵاتدا بۆتە هۆكاری ئەوەی زۆربەی ئێرانییەكان لۆژیكی «شەڕی بەرەی پێشەوە» پەسەند بكەن، هەر بۆیە لەماوەی ساڵانی شەڕی ناوخۆی سووریادا، سەركردە ئێرانییەكان هەموو هەوڵیان بۆ ئەوە بوو كە بەشداریی ئێران و قوربانییەكانیان بشارنەوە، بەڵام ئێستا بە ئاشكرا بۆ شەهیدانیان ئاهەنگ دەگێڕن. لەماوەی خۆپیشاندانەكانیش دژی حكومەت لە كانوونی یەكەمی 2017 و هەتا سەرەتای كانوونی دووەمی 2018، بەشێك لە خۆپیشاندەران ئەو دروشمانەیان بەرزدەكردەوە كە پرسیاریان لە تێوەگلانەكانی ئێران لە سووریا و لوبنان و فەلەستین دەكرد، هەروەها سەبارەت بە ستراتیژیەتی بەرگری لە هێڵی پێشەوە، خۆپیشاندەران ئاماژەیان بەوە دەكرد سەرچاوەیەكی گەورە بۆ كێشە دوورەكان تەرخان دەكرێت، بەڵام بۆ كێشە ناوخۆییە پێویستەكان سەرف ناكرێن. پرۆتێستەكە ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی ناسیۆنالیست بەهۆی باری ئابووریی قورسەوە هاتۆتەخوارەوە، بەڵام وێڕای رەخنە ئاشكراكان، ئێران ناگاتە ئەوەی لەبەریەك هەڵبوەشێت لە ژێر گوشاری فراوانخوازیی ئیمپراتۆریەتی. ئێرانیەكان بەگومانن لە تمووحی حكومەتەكەیان بۆ فراوانخوازی، بەڵام هیچ گومانیان لەسەر پێویستیی بەرگری نییە. ئەوان نیگەرانن لەو هەڕەشانەی كە توندڕۆكانی سوننە لەسەر شارە پیرۆزەكانی شیعە لە سووریا و عێراق دروستی دەكەن، لەمەش زیاتر ئەو رایەی لە ئێران دروست بووە، ئەوەیە كە حاكمەكانی ئێران بە رەخنەگرتن ناگۆڕێن، حاكمەكانی ئێرانیش زۆریان بەوجۆرە باسی خۆپیشاندانەكانیان دەكرد، كە دەستێكی دەرەكی لە پشت ناڕەزایەتییەكانەوە هەیە، ئەوان گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی لە بری ئەوەی پاشەكشە بكەن، پێویستە ئێران بۆ پارێزگاریكردن لە دۆستەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەهێزتر دەربكەوێت.


لە دانوستاندنەوە بۆ رووبەڕووبوونەوە


وەڵامدانەوەی ئیدارەی ئۆباما بۆ لەبەریەك هەڵوەشانی سیستەم لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەوە بوو كە ئەمریكا لە ناسەقامگیریی ئەو ناوچەیە دووربخاتەوە كە كۆتایی نایەت. لە دابڕانێكی ئاشكرایانەی سیاسەتی پێشووی ئەمریكادا ئەوەی رەتكردەوە كە ئەمریكا دەستێوەردان لەشەڕی ناوخۆی سووریادا بكات، هەروەها ستراتیژیەتی كۆنی لغاوگیری ئێرانی تێپەڕاندو لەسەر پڕۆگرامی ئەتۆمی رێككەوتنی لەگەڵدا كرد، ئەم رێككەوتنە جیهانی عەرەبی تووڕە كرد و بووە هۆكاری كەڵەكەبوونی كێشەكان. بەڵام لە هەمانكاتدا ئەو هەڕەشانەشی كەم كردووە كە بەردەوام لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر ئەمریكا هەبوون ئەمریكاش هەموو هەوڵی بۆ ئەوە بوو خۆی لێی رزگار بكات.

سەركەوتنی رێككەوتنی ئەتۆمی ئەو پێشنیارە بوو كە ئەمریكا دەتوانێت مەزندەی ئەوە بكاتەوە كە پەیوەندی لەگەڵ ئێران هەبێت. پوختەی بۆچوونی هاوپەیمانە عەرەبەكانیش ئەوە بوو كە واشنتۆن چیدیكە بە لغاوگیركردنی ئەو وڵاتە پابەند نابێت و هەستیان بە نیگەرانییەك كرد بەوەی كە لەوان دوور دەكەوێتەوە.
تاران رەزامەند بوو لەسەر ئەمە، كاتێك وڵاتانی عەرەبی بە شێوەیەكی سرووشتی دەكەون، ئەوە شتێكی لۆژیكییە كە ستراتیژیەتی لغاوگیری دژی ئێران بەردەوامی نابێت، هەروەها ئەو رێككەوتنی ئەتۆمییەش كە كردوویەتی، هیچ پێویستی نامێنێت، بەڵام وێڕای ئەم مەزەندانەش ئەمریكا بە شێوەیەكی ریشەیی ئاراستەی خۆی لە ناوچەكەدا نەگۆڕی. ئیدارەی ئۆباما هەوڵیدا لەمیانەی گرێدانی چەند سەفقەیەكی چەكی گەورە لەگەڵ بەحرێن و كوێت و عەمان و قەتەر و عەرەبستانی سعودی و ئیمارات، تووڕەیی عەرەب دابمركێنێتەوە، بەڵام ئەوانەی لە تاران پشتگیریی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەیان دەكرد، هەستیان بە نائومێدی دەكرد، هەر بۆیە ئێران دەستبەرداری خاڵێكی گرنگ بوو، بۆ ئەوەی ببینێت كە بۆشایی سەربازی لەگەڵ ركابەرە هەرێمییەكانی فراوانە. لە 2015 عەرەبستانی سعودی و هاوپەیمانەكانی بۆ یەكەمین جار ئامادەباشیی خۆیان بۆ بەكارهێنانی باڵادەستیی سەربازی خستەڕوو كە كاریگەرییەكی كاولكارانەی هەبوو لە یەمەن، ئەمە ئاماژەیەك بوو، بۆ ئەوەی بیسەلمێنن كە لە ئێران كەمتر نین، بەڵام تاران بە رێگەی دووهێندەكردنی پڕۆگرامە رۆكێتییەكەی وەڵامی دانەوە.

ئیدارەی ترەمپ ئاراستەی رێككەوتنی ئەتۆمی پێچەوانە كردەوە و وەرچەرخایەوە بۆ سیستمی كۆنی ئەمریكا لەگەڵ هاوپەیمانە عەرەبەكانی، بەتایبە??