هێرشه‌كانى ئێران له سه‌رده‌مى نادر شاى ئه‌فشار بۆ سه‌ر شارى كه‌ركوك
د.بەختیار سەعید مەحمود شوانی
دواى ئه‌وه‌ى نادرشا ده‌سه‌ڵاتى خۆى له ئێراندا جێگیركرد به له‌شكرێكی گه‌وره‌وه ڕووی كرده عێراق له پێناو تۆڵه سه‌ندته‌وه له عوسمانیه‌كان كه له‌كاتى داگیركارى ئه‌فغانه‌كاندا هێرشیان كردبووه سه‌ر ئێران. هه‌ربۆیه بریارى دا به‌غدا داگیربكات. وه له‌كاتى هێرشه‌كانیدا ناوچه كوردیه‌كانیش كه‌وتنه به‌ر په‌لامارى داگیركارى ناوبراو، له ئاكامدا به‌شێك له سوپاكه‌ى نارده سه‌ر كه‌ركوك به سه‌ركردایه‌تى نێرگزخان به‌مه‌به‌ستى داگیركردنى شاره‌كه. ئه‌م سوپایه له ساڵی(1733ز)دا گه‌یشته قه‌ڵای كه‌ركوك، شایه‌نى باسه به‌شێكى ئه‌م سوپایه په‌لامارى قه‌ره‌ته‌په‌و خورماتو و كفرى و داقوقیشى دا به‌ڵام نه‌یتوانی سه‌ركه‌وتووبن ، هه‌رچه‌نده نادر خان دووجار هه‌وڵی گرتنی شارى كه‌ركوكى دا به‌ڵام سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو، بێجگه له‌وه‌ی كه ژماره‌یه‌ك خه‌ڵكی كوشت و ده‌وروبه‌ری شاره‌كه‌ی وێرانكردو زیانى گه‌وره‌ى به به‌روبومى كشتوكاڵى ناوچه‌كه گه‌یاند(2 ).
هه‌رچى له‌باره‌ى ئه‌و زیانانه‌ى كه به‌ناوچه‌كه گه‌یشتووه ،ئه‌وه‌تا قه‌شه‌یه‌كى شارى كه‌ركوك كه خۆى هاوسه‌رده‌مى رووداوه‌كان بووه بۆمان ده‌گێرێته‌وه كه سوپاكه‌ى نادرشا فه‌سادى و وێرانكاریه‌كى گه‌وره‌یان له‌ناوچه‌كه نایه‌وه، له‌ئه‌نجامدا ژماره‌یه‌كى زۆرى له‌منداڵ وژن و پیاوى كرده غه‌نیمه‌ى جه‌نگ وه ژماره‌یه‌كى زۆریشى له پیاوانى ناوچه‌كه كوشت به‌تایبه‌تى جوله‌كه‌كانى شارى كه‌ركوك كه دواى به‌دیلگرتنیان كوژراون. هه‌وره‌ها قه‌شه‌ى ناوبراو له‌باسى رووداوه‌كانى ناوچه‌كه‌دا ئاماژه به‌وه‌ش ده‌كات كه خه‌ڵكى شارى كه‌ركوك خۆراگریان نواندووه و به‌توندى به‌رپه‌رچى هێرشه‌كانى نادرشایان داوه‌ته‌وه(3). هه‌روه‌ها مێژوونوسێكى كوردیش له‌م باره‌یه‌وه ده‌ڵێت "سه‌ركرده‌ى سوپاى نادرشا نێرگزخان هه‌ر ووڵاتێكى بهاتایه‌ته پێش وێران و تاڵانى ده‌كرد، زوڵم وسته‌مى ئه‌م نێرگزخانه له راده‌به‌ده‌ر بوو، ژن و منداڵیش له ده‌ستى ده‌ربازى نه‌ده‌بوو، هه‌ربۆیه ده‌وروبه‌رى كه‌ركوى وێران كرد"(4).
شایه‌نى باسه عوسمانیه‌كان هه‌ڵوێستى توندیان وه‌رگرت دژى له‌شكركێشى نادرشا بۆ سه‌ر ناوچه‌كه، سه‌ره‌تا هه‌وڵیان دا به یارمه‌تى سوپاى كورد به‌رله هه‌ڵمه‌تى نادرشابگرن به‌ڵام سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون(5).ئه‌وه‌تا ئه‌حمه‌دپاشا میرى كۆیه وهه‌ریر هه‌وڵیدا له كه‌ركوك سوپاى هێرشبه‌ر تێكبشكێنێ به‌ڵام له ئاكامدا نه‌ك هه‌ر سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون به‌ڵكو خودى ئه‌حمه‌دپاشا له‌شه‌ره‌كاندا كوژرا(6). هه‌ربۆیه عوسمانیه‌كان به‌مه‌به‌ستى یه‌كلایى كردنه‌وه‌ى بارودۆخى ناوچه‌كه، هێزێكیان به سه‌ركردایه‌تی تۆپالأ عوسمان پاشا نارده عێراق بۆ لێدانی نادر شاو یارمه‌تی دانی والی به‌غدا، هه‌روه‌ها عوسمانیه‌كان داوایان له‌حه‌سه‌ن پاشاى والى موسڵ كرد كه یارمه‌تى ته‌واو پێشكه‌ش به‌و سوپایه بكات و ملكه‌چى فرمانه‌كانى تۆباڵ عوسمان پاشا بێت، دواى ئه‌وه‌ى نادر شا به‌هاتنى هێزى فریادره‌سى عوسمانى زانى بۆ ناوچه‌كه بریاى دا رووبه‌ررى ببێته‌وه، تا له ئاكامدا كه‌نارى رووبارى دجله له‌نزیك سامه‌را هه‌ردوو هێزه‌كه به‌یه‌ك گه‌شتن له 19تموزى 1733، شایه‌نى باشه هێزى عوسمانى له‌لایه‌ن میره كورده‌كانه‌وه یارمه‌تى درا، له ئه‌نجامدا دواى شه‌رێكى خوێناوى كه نۆ سه‌عاتى خایاند هێزى نادرشا به‌توندى شكستى خواردو و ژماره‌یه‌كى زۆر له‌سوپاى ناوبراو كوژرا به‌جۆرێك هه‌ندێك له سه‌رچاوه مێژوویه‌كان به هه‌زاره‌ها كوژراو دیخه‌مڵێنن، به‌ڵام زیانى سوپاى عوسمانى له چاو سوپاى ئێرانى كه‌متر بووه، جێگه‌ى ئاماژه‌یه دواى ئه‌م شكسته‌ى نادر شا به‌ناچارى ناوچه‌كه‌ى جێهێشتوو گه‌رایه‌وه ئێران(7).
به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێگه‌ى سه‌رسورمانه دوای سێ مانگ نادرشا توانی سه‌رله‌نوێ له‌شكره‌كه‌ی ڕێكبخاته‌وه‌و رووى كرده‌وه عێراق، كه ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر تواناى سه‌ربازى له راده‌به‌ده‌رى ناوبراو(8). شایه‌نى باسه ئه‌و كات سه‌ربازگه‌ى تۆباڵ عوسمان پاشا له ده‌وروبه‌رى كه‌ركوك بوو له‌ئاكامدا 25تشرینی یه‌كه‌مى (1733ز) له ده‌شتی له‌یلان له نزیك كه‌ركوك هه‌ردوو سوپا جارێكى تر به‌یه‌ك گه‌یشتن، هه‌رچه‌نده میرنشینه كوردیه‌كانى وه‌ك سۆران و بابان وبادینان یارمه‌تى له‌شكریان نارد بۆ سوپاى عوسمانى، ئه‌مه سه‌ره‌راى یارمه‌تى هه‌ندێ هێزى كوردستانى باكوور بۆ له‌شكرى عوسمانى به‌ڵام تۆبالأ عوسمان پاشا له شه‌ره‌كه‌دا سه‌رنه‌كه‌وت و ته‌ناته‌ت له‌شكره‌كه‌شی ته‌فروتونا بوو وه خۆشى له به‌ره‌ى شه‌ردا كوژرا، به‌ڵام نادرشا نه‌یتوانى له‌م سه‌ركه‌وتنه كه‌ڵك وه‌ربگرێت، ئه‌مه‌ش به‌هۆى سه‌رهه‌ڵدانى هه‌ڵگه‌رانه‌وه له دژى ناوبراو له ئێراندا، هه‌ربۆیه دوای ڕێكه‌وتن له‌گه‌لأ والی به‌غدا هه‌ر له‌م ساڵه‌دا نادر شا گه‌ڕاوه ئێران(9).
به‌م پێیه ده‌بینین له ئه‌نجامی ئه‌م شاڵاوه‌دا چه‌ند شه‌ڕێكی گرنگ له نێوان سوپای عوسمانی و هێزی نادر شا له نزیك كه‌ركوك ڕوویانداوه، ئه‌مه‌ش بێگومان بۆته هۆی ئه‌وه‌ى كه ئه‌و ناوچه‌یه زیانی ماددی و كاولكاری زۆری لێبكه‌وێ، هه‌روه‌ها شتێكی ئاساییه كه‌له ئاكامى ئه‌م شه‌رو له‌شكركێشیانه‌دا خه‌ڵكی ناوچه‌كه زه‌ره‌رمه‌ند بووبن.
ئه‌وه‌ى جێگه‌ى ئاماژه‌یه كه سه‌ركرده‌ى عوسمانى تۆباڵ عوسمان پاشا له‌كاتى هاتنى بۆ عێراق بۆ رووبه‌رووبونه‌وه‌ى نادرشا، ژماره‌یه‌ك له هێزى میسرى له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنابوو، هه‌ربۆیه ئه‌م هێزه‌ى میسریه‌كان توانیان له شه‌ره‌كانى ناوبراو دژ به نادرشا رۆڵى گرنگ بگێرن، به‌تایبه‌تى له‌و شه‌رانه‌ى له نزیك كه‌ركوك رویاندا، بێگومان ئه‌م كاره‌ى سه‌ربازانى میسریش له سۆنگه‌ى خزمه‌تكردن بوو بۆ ئاین و ده‌وڵه‌تى عوسمانى(10).
دواى ئه‌وه‌ى نادر شا جارێكی تر هاته‌وه سه‌ر ده‌وڵه‌تی عوسمانی و ده‌ستی به هێرشكاریه‌كانی خۆی كرده‌وه بۆسه‌ر ده‌وڵه‌تى ناوبراو له ساڵی (1743ز)دا ، له ئه‌نجامدا ناوچه‌كه بۆ جارێكی تر كه‌وته‌وه به‌ر شاڵاوی تاڵان و تێكدان و خراپه‌كاریه‌كانى شای ناوبراو، له‌م چوارچێوه‌یه‌دا جاری دووه‌م شاری كه‌ركووك كه‌وته‌وه به‌ر گه‌مارۆدان، به‌جۆرێك خه‌ڵكى ناو قه‌ڵاى كه‌ركوك به‌هۆى به‌رده‌وامى لێدانى تۆپه‌كانى هێزى نادرشاوه ته‌واو بێزار بوون هه‌رچه‌نده به‌رگریكاران به توندی به‌رگریان كرد، به‌ڵام پاش هه‌فته‌یه‌ك له گه‌مارۆدان، ژماره‌یه‌كی زۆر له به‌رگریكاران كوژران وه به‌ناچارى خۆیان به ده‌سته‌وه‌دا، دواى ده‌ست به‌سه‌رداگرتنى شاره‌كه تاڵان و برۆیه‌كی زۆر له ناو شاره‌كه‌و ده‌وروبه‌ریدا ئه‌نجام دران(11).
له باسی ڕووداوه‌كانی ساڵی ناوبراودا مێژوونوسی ناسراو (ره‌سول كه‌ركوكلی) باسی ئه‌وه ده‌كات كه له ئه‌نجامى ئه‌م داگیركردنه‌ی شاری كه‌ركوك له لایه‌ن نادرشاوه خراپترین چاره‌نووس به‌سه‌ر خه‌ڵكه‌كه‌یدا داهات، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ماڵیان تاڵان كراو و ئافره‌ته‌كانیان ئه‌تك كران و پیاو و زاناكانیان به‌دیل گیران و باج و غه‌رامه‌ی زۆریان به‌سه‌ردا سه‌پێنرا، ته‌نانه‌ت ئه‌و بارودۆخه‌ی به‌سه‌ر ئه‌وان داهات بووه هانده‌رێك بۆ خه‌ڵكى به‌غدا تاوه‌كو به توندی دژی نادر شا بوه‌ستن و به‌رگری بكه‌ن و شاره‌كه‌یان به‌ده‌سته‌وه نه‌ده‌ن(12). شایه‌نی ئاماژه پێكردنه گه‌ریده ئێڤز كه له ساڵی (1758ز)دا، واته كه ماوه‌یه‌كی زۆر به‌سه‌ر ئه‌م ڕووداوه تێنه‌په‌ڕیبوو هاتۆته ناوچه‌كه، باسی ئه‌وه‌مان بۆ ده‌گێڕێته‌وه كه "له ئه‌نجامی ئه‌م گه‌مارۆدانه‌دا (500)كه‌س له به‌رگری كاران كوژران و خه‌ڵكه‌كه‌ش تۆقین و زۆر خراپ ته‌نگاوكران"(13). هه‌روه‌هاگه‌ریده‌ى ئینگلیزى نیبور كه له ساڵی (1766ز)دا به كه‌ركوكدا تێپه‌ڕ بووه ده‌ڵێت: "هیچ نه‌ماوه جگه له شتێكی كه‌م نه‌بێت له شاره ڕه‌سه‌نه‌كه كه له‌سه‌ر گرده‌كه هه‌ڵكه‌وتووه كه ئه‌میش تووشی ڕۆچوونێكی به‌هێز بووه له خواره‌وه‌ی، ئه‌مه‌یه كه پێى ده‌ڵێن قه‌ڵا، نابوتترین شوێن بوو كه تا ئێستا بینیبێتم، خانووه‌كانی به‌بێ جیاكاری له‌وپه‌ڕی خراپى دان" (14)، جێگه‌ی به‌بیر هێنانه‌وه‌یه كه گه‌شته‌كه‌ی نیبور دوای چه‌ند ساڵێك دێت له هێرشه كاولكاریه‌كانی نادر شا بۆ سه‌ر شاری كه‌ركوك، لێره‌دا بۆمان روون ده‌بێته‌وه كه ته‌نانه‌ت دواى چه‌ندین ساڵ هێشتا شوێنه‌وارى كاولكاریه‌كانى نادرشا به‌سه‌ر كه‌ركوكه‌وه هه‌ردیاربووه.
ئه‌وه‌ى لێره‌دا جێگه‌ی تێڕامانه ئه‌وه‌یه كه زۆربه‌ی ئه‌و هێزانه‌ى ویستویانه شاری به‌غداو موسلأ داگیر بكه‌ن به تایبه‌تی ئێرانیه‌كان به شاری كه‌ركوكدا تێپه‌ڕیوون(15)، ئه‌مه‌ش بۆته مایه‌ی ماڵ وێرانی و زه‌ره‌رو زیانی گه‌وره بۆ خه‌ڵكی ئه‌م شاره، وا دیاره داگیركردنی شاری كه‌ركوك له لایه‌ن نادر شاوه له چوارچێوه‌ی هه‌وڵه‌كانی ناوبراو ده‌هات بۆ داگیركردنی به‌غدا و موسڵ، بێگومان شوێن و هه‌ڵكه‌وته‌ی كه‌ركوكیش له‌م بواره‌دا ڕۆڵی خۆی هه‌بوو.
پێده‌چێت دواى نیوسه‌ده له شاڵاوه‌كانى نادرشا بۆ سه‌ر كه‌ركوك ئینجا شاره‌كه كه‌مێك بووژاوه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش به گوێره‌ى گوته‌ى گه‌ریده‌ى فارسى (ئه‌بوو تالیب خان) له ساڵ (1799ز) دا سه‌ردانی شاره‌كه ده‌كات و له‌باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: "كه‌ركوك شارێكی گه‌وره‌یه، به قه‌ڵایه‌ك توندو به‌هێز بووه، خانووه‌كانیشی كه‌ده‌ووری قه‌ڵایان داوه له به‌ردوو خشتی سوور دروست كراون"(16). شایه‌نى باسه ئه‌م گه‌ریده‌یه‌ش ئاماژه‌ى به خراپى خانووه‌كانى شارى كه‌ركوك داوه به‌ڵام نه‌ك به‌پله‌ى ئه‌و گه‌ریدانه‌ى كه‌ماوه‌یه‌كى كه‌م دواى شاڵاوه‌كانى نادرشا هاتونه‌ته ناوچه‌كه.
سه‌رچاوه‌كان
(1) نادر قولی كه دواتر به نادرشا ناسرا له ساڵی 1688زدا له خوراسان له دایك بووه و سه‌ر به هۆزی ئه‌فشاره. نادر قولی توانی كۆتایی به سه‌رده‌می ئه‌فغانه‌كان(1722-1730ز) له ئێراندا بهێنێت، دواتر له ساڵی 1736زدا خۆی كرده شای ئێران، به‌ڵام به هۆی زۆری ئه‌و شه‌ڕو شۆڕانه‌ی ئه‌نجامیدا وڵاتی ئێرانی تووشی ئاژاوه‌و كێشه‌ی زۆر كرد تا له ساڵی 1747زدا كوژرا. (بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه: علا‌و نورس، العراق فی العهد العپمانی-دراسه فی علاقتها السیاسیه 1700-1800، (بغداد:1989)، ص137-138، هه‌روه‌ها بڕوانه: Lockhart, L, Nadir shah/ A critical study Based Mainly upon contemporary Sources, (London:1938).
(2) هاممه‌ر(فون هاممه‌ر)، دولت عپمانیه تاریخی، مترجمی: محمد عگا، ج4، كته‌ئون بتروسیان مگبعه سى، (استانبول: 1330)، ص 3188؛ ستیڤن هیمسلی لۆنگریك، اربعه قرون من تاریخ العراق الحدیپ، ت: جعفر الخیاگ، (بیروت: 2004)، ص170 ومابعدها؛بۆ زانیاىر زیاتر له‌م باره‌یه‌وه بروانه:د.عماد عبدالسلام رۆوف،دراسات وپائقیه فى تاریخ الكرد الحدیپ وحچارتهم،الگبعه الاولى،مگبعه الپقافه، (اربیل 2008)،ص 80 ومابعدها؛ د.سعدی عپمان حسین، كوردستان الجنوبیه فی القرنین السابع عشر والپامن عشر/ دراسه فی علاقتها الاداریه والسیاسیه والاقتصادیه مع ایالتی بغداد والموصل، مگبعه سیما، (السلیمانیه: 2006)،ص 304 ومابعدها.
(3) بروانه: سهیل قاشا، حملات نادرشا عاى العراق فى وپائق سریانیه، مجله كاروان، عدد 74، نیسان 1989،ص 156.
(4) محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی، خولاصه‌یه‌كی تاریخی كورد و كوردستان، ئاماده‌كردنی: ره‌فیق سالح، به‌رگی چواره‌م، به‌شی یه‌كه‌م ، چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، (هه‌ولێر: 2006)،ل 153.
(5) مجموعه من المستشرقین،الكورد فی دائره المعارف الاسلامیه،ت:حمید رێبوار،منشورات رابگه كاوا ، مگبعه اوفیست هه‌ولێر، (اربیل:1999)،ص76.
(6) محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی، سه‌رچاوه‌ى پێشوو،ل 153.
(7) بۆ زانیارى زیاتر له‌م باره‌یه‌وه بروانه: ستیڤن هیمسلی لۆنگریك، المصدر السابق،ص 175-177؛ د.عماد عبدالسلام رۆوف،المصدر السابق،ص82؛ د.سعدی عپمان حسین، المصدر السابق،ص 307-308.
(8) بروانه: ستیڤن هیمسلی لۆنگریك، المصدر السابق،ص178.
(9) یاسین بن خیر الله العمری، زبده الاپار الجلیه فی الحوادپ الارچیه، حققه وعلق علیه: د.عماد عبدالسلام رۆوف، مگبعه الاداب، (النجف الاشرف: 1974)، ص89 ومابعدها، بۆ زانیاری زیاتر له‌م باره‌یه‌وه بڕوانه: علی شاكر علی، تاریخ العراق فی العهد العپمانی(1638-1750م) دراسه فی أحواله السیاسیه، گ1، مگبعه اوفسیت الشعب، (نینوى: 1985)، ص187ومابعدها؛ مجموعه من المستشرقین، المصدر السابق، ص76؛ ستیڤن هیمسلی لۆنگریك، المصدر السابق،ص178-179؛ محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی، سه‌رچاوه‌ى پێشوو،ل153-154؛ د.سعدی عپمان حسین، المصدر السابق،ص 309-310.
(10) د.عماد عبدالسلام رۆوف،المصدر السابق،ص 83؛ سهیل قاشا، المصدر السابق،ص 158.
(11) یاسین خیرالله العمری الخگیب الموصلی، غایه المرام فی تاریخ محاسن بغداد دار السلام، مگبعه دار البصری، (بغداد: 1968)، ص181-182؛ محمد امین زكی، سه‌رچاوه‌ى پێشوو، ل154-155؛ محمدامین العمری، منهل الاولیا‌و ومشرب الاصفیا‌و من سادات الموصل الحدبا‌و، حققه ونشره: سعید الدیوه جی، ج1، مگبعه الجمهوریه، (الموصل: 1968)،ص150.
(12) رسول حاوی الكركوكلی، دوحه الوزرا‌و فی تاریخ وقائع بغداد الزورا‌و، ت: موسى كاڤم نورس، مگبعه كرم، (بیروت: دون التاریخ)، ص50.
(13)گه‌شتی دكتۆر ئێڤز به كوردستاندا له ساڵی (1758ز)، وه‌رگێڕان و په‌راوێز نووسین: دكتۆر سه‌عدی عوسمان، گۆڤاری مه‌تین، ژ(119)، (دهۆك: 2001)، ل11.
(14) كارستن نیبور، رحله نیبور إلى العراق فی القرن الپامن العشر، ت: د.محمود حسین الامین، مراجعه وتعلیق ووچع الحاشیه: سالم اڵالوسی، (بغداد: 1965)، ص85.
(15) دوای داگیركردنی به‌غدا له لایه‌ن شاعه‌باسی سه‌فه‌ویه‌وه له 28ى تشرینی دووه‌می 1623ز ناوچه‌كه به گشتی و كوردستان به تایبه‌تی ڕووبه‌ڕووی چه‌ندین شاڵاوی گه‌وره‌ی عوسمانیه‌كان بوه‌وه به مه‌به‌ستی گرتنه‌وه‌ی به‌غدا، به تایبه‌تی سێ شاڵاوه‌كه‌ی حافز پاشا و خه‌سرۆ پاشاو سوڵتان مرادی چواره‌می عوسمانی. ئه‌م شاڵاوانه كاریگه‌ری گه‌وره‌یان به‌سه‌ر ناوچه كوردیه‌كان و كه‌ركوكه‌وه هه‌بوو و له ئاكامدا ناوچه‌كه ڕووبه‌ڕووی زیان و كاولكاری بوه‌وه. بۆ زانیاری زیاتر له‌م باره‌یه‌وه بڕوانه: د.سعدی عپمان، المصدر السابق، ص281ومابعدها.
(16) بروانه: ابی گالب خان، رحله ابی گالب خان إلى العراق واوربه 1313/1799، ت: د.جواد مصگفى، (بغداد)، ص362-363.
نوسینى: پ.ى.د.بـه‌ختیـار ســه‌عید مه‌حمود شـوانى مامۆستا له كۆلیژى په‌روه‌ده‌ى بنه‌ڕه‌تى زانكۆى سه‌لاحه‌دین
