بەبێ دابینكردنی وزەو سەرچاوەكانی گەشەپێدانی ئابووری، پەرەپێدانی كەرتەكانی پیشەسازی، گواستنەوە، كشتوكاڵی و پێویستییەكانی كۆمەڵگە ئەستەمە، بۆیە دابینكردنی وزە بە هەموو چەشنەكانی لە ئەولەوییاتی كارەكانی حكومەتە، لەوانەش كارەبا و سووتەمەنییە فۆسیلییەكان كە كاریگەرترینیان غازە (Gas) كە لەم سەردەمەی ئێستادا گرنگییەكی زۆرو مشتومڕێكی نێودەوڵەتی ئەوتۆی لەسەر دروست بووە بۆ بەردەوامی و دابینكردنی سەرچاوەكانی، چۆنیەتی گواستنەوەی لە ئاسیا و رۆژهەڵاتی ناوینەوە بۆ ئەوروپاو وڵاتانی پێشكەوتوو، هەر بۆ نموونەش ئێستا وڵاتی وەك یابان لە وڵاتی قەتەرەوە بە دووری دەیان هەزار كیلۆمەتر غازی شل كە ناسراوە بە (Licuid Natural Gas- LNG) بە كەشتی دەگوازێتەوە بۆ وڵاتەكەی بۆ بەرهەمهێنانی كارەباو پێویستی تر، چونكە دابینكردنی غاز چارەسەرێكی باشی كێشەی كارەباو سووتەمەنییە لە هەمان كاتدا، بێگومان ئێستا لە زۆر شوێن بە لولەكەشی غاز دابەش دەكرێت بەسەر كارگەو ئاپارتمان و ماڵەكاندا كە خەرجێكی ئەوتۆی نییە بەبەراورد لەگەڵ خەرجی رۆژانەی سووتەمەنییەكانی تر، بەتایبەتیش كارەبا، غازی كوردستان كە جۆرێكی باش و خاوێنە، بەڵام هێشتا وەكو پێویست سوودی لێ وەرنەگیراوە، ئەگەر ئەو بەشە كەمەی لێ دەرچێت كە لە كێڵگەكانی كۆرمۆر-قادركەرەم و كێڵگەكانی خۆرمەڵە لە هەولێر، لەم چەند ساڵەی دواییدا نەبێت كە سوودی لێ وەرگیراوە بۆ بەرهەمهێنانی كارەباو كارپێكرنی وێستگەكانی كە بەشێكی دیاریكراوە بە بڕی 420 ملیۆن پێ سێجای پێوانەیی رۆژانە 420 MMCF/D، ئەوی تری هەتا ئێستاش سوودی لێ وەرنەگیراوە و رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی بەغدا هەتا ئێستاش بە رەوای نازانن كە گەلی كورد سەرچاوە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ پێویستیی خزمەتگوزارییەكانی ناوخۆش بەكاری بهێنێ! غازی سروشتی لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك و باباگوڕگوڕو كە لەگەڵ پڕۆسەی دەرهێنان و ناردنە دەرەوەی نەوتی خاو (Crude oil) دەردەچێت و بەبێ سوود دەسووتێنرێت، دیارە ئێستا وەزارەتی نەوتی عێراق پلانی داناوە بۆ سوودوەرگرتن لەم غازە كە تێكەڵی نەوتی خاوە، واتە (الغاز المصاحب) كە بڕێكی یەكجار زۆرەو بەفێڕۆ دەدرێت و بێهوودە دەسووتێنرێت. بێگومان لێرەدا فاكتەرێكی گرنگ هەیە كە پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان بیقۆزێتەوە، ئەویش هەرزانیی نرخی ئێستای غازە بە بەراورد لەگەڵ نەوتی خاو، یان سووتەمەنییە شلەكان كە هەمیشە نرخەكەیان ناجێگیرە لە بۆرسە نێودەوڵەتییەكاندا بە بەراورد لەگەڵ غاز، بەڵام نرخی غازی سروشتی چەند جارێك لەوە هەرزانترەو جگە لە پاكوخاوێنی و كەمیی ئاسەوارە ژینگەییەكان و ئاسانی بەكارهێنانی بەتایبەتی بۆ وڵاتێك كە خۆی خاوەن سەرچاوەی غاز بێت، بۆیە وڵاتانی پێشكەوتوو هەوڵ و كێبڕكێی بەكارهێنانی دەدەن و غاز وەك سێكتەرێكی سەربەخۆ گرنگی پێ دەدەن و ئیدارەی دەكەن، نەوتی خاویش زیاتر بۆ پیشەسازی گرنگی جۆراوجۆرو پیشەسازییە پیترۆكیمیاوییەكان سوودی لێ وەردەگیرێت وەك لەوەی بسووتێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزە.
چارەسەرو كێشەكانی كارەبا: ئەگەرچی ناوەڕۆكی باسەكەمان لێرەدا زیاتر لەسەر كارەبایە كە یەكێك لە پێویستییە سەرەكییەكانی ژیانی رۆژانەی هاووڵاتیانە، بەڵام لاوازیی سیستەمی غاز وەك خزمەتگوزاری و سووتەمەنی بەگشتی كێشەكەی ئاڵۆزتر كردووە، بۆیە هاووڵاتیان ناچارن كە وزەی گرانبەهای كارەبا وەك سووتەمەنی بەكاربێنن، بێگومان ئەركی حكومەتە كە ئەو وزەیە دابین بكات بە نرخێكی گونجاو بۆ هاوكاریی هاووڵاتیان، هەر بۆیە حكومەتی هەرێم ئەو ئەركە قورسەی خستووەتە سەر شانی بۆ دابینكردنی وزەی كارەبا لە رێگەی گرێبەست لەگەڵ كومپانیا وەبەرهێنەرەكان بۆ بەرهەمهێنانی بڕێكی دیاریكراوی كارەبا كە ئێستا بەرهەمی دەگاتە نزیكەی
(2500) مێگاوات. یەكێك لە مەرجەكانی ئەم گرێبەستانەی وەبەرهێنان ئەوەیە كە حكومەت سووتەمەنی (غاز یان گازوایل) دابین بكات بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی هەولێر- سلێمانی-دهۆك و بەرهەمی كارەباكەش لە شێوەی مانگانە بە كۆ واتە بە (جوملە) لە وەبەرهێنەر بكڕێتەوە بۆ ماوەی 20 ساڵ و پاش ئەوەش وەبەرهێنەر ئازادە چی لە وێستگەكانی دەكات و چۆن و بە كێ كارەبا دەفرۆشێت، هەروەها لەو گرێبەستانەدا هاتووە كە ئەركی تۆڕەكانی گواستنەوەو دابەشكردنی كارەباكە بە سەر هاووڵاتیاندا لە ئەستۆی وەزارەتی كارەبایەو ئەگەر وەزارەت نەیتوانی لەبەر هەر هۆیەك بێت كارەبای پێویست وەرگرێت لە وێستگەكانی وەبەرهێنەر، بۆ نموونە كێشەی كەمیی سووتەمەنی، یان كەموكوڕی تۆڕەكانی گواستنەوە، دەبێت حكومەت پارەی كارەبای وێستگەكان بە وەبەرهێنەر بدات، كە ئەمەش خەرجێكی زۆرە بەرامبەر ئەو ماوەیەی كە وێستگەكان وەستاون، یان كارەبا وەك پێویست وەرنەگیراوە لە وەبەرهێنەر، واتە ئەمە وەك پەنەڵتییە، لەم ماوەی كاركردنەش چەندەها كێشەی تەكنیكی هەبووە لە هەردوو لاوە كە بووەتە هۆی كوژاندنەوەی گشتی و وەستانی وێستگەكان و پەنەڵتی لەسەر حكومەت!
ئەم وێستگانە ئەگەرچی دەستكەوتێكی گەورەی هەماهەنگی لە نێوان حكومەت و كەرتی تایبەتە بۆ ئەم قۆناغە، بەڵام مانای ئەوە نییە كە هیچ كەلێنێك لەو گرێبەست و ئامێرانەی وێستگەكاندا نییە، چ وەك گرێبەست كە لەسەرەوە ئاماژەمان بە هەندێ خاڵی گرێبەستەكە دا، یان خودی جۆری تۆربینەكانی گرێبەستەكە كە پەیوەندی راستەوخۆی بە سووتەمەنییەوە هەیە، هەر بۆ نموونە:
ئامێرەكانی ئەم وێستگانە سووتەمەنییەكی بێ ئەندازە زۆر بەكاردەهێنن، چونكە سیستەمی بەكارهێنانی سووتەمەنی بۆ بزوێنەرە تۆربینەكانیان لە چەشنی سووڕی سادەیە واتە سمپڵ سایكلە (Simple Cycle Gas Turbine-SCGT ) بە واتایەكی تر: چوستی و كەفائەی گەرمیان (Thermal Efficiency) زۆر نزمە و لە سنووری (33%) دایە، بۆیە زۆر وڵات بەكارهێنانی ئەم چەشنە تۆربینانەیان راگرتووە، لەوانەش حكومەتی ئێران كە ماوەیەكی زۆرە ئەو بڕیارەی دەركردووە، لەبەر ئەوەی سووتەمەنی زۆر بەفێڕۆ دەڕوات بە بەراورد لەگەڵ جۆری كۆمباین سایكڵ (Combine Cycle Gas Turbine -CCGT) كە ئێستا بەكار هێنانی زۆر زیادی كردووە لەسەر ئاستی جیهانی و وڵاتانی ناوچەكەو بەتەواوی جێگەی جۆری سادەی SCGT گرتووەتەوە، جێی ئاماژەیە لێرەشدا ئەوە بێنمەوە یاد كە دەبوایە هەموو وێستگەكان لە چەشنی CCGT بوایە، بەڵام تەنیا لە هەولێرو چەمچەماڵ كراوە، بەداخەوە لە دهۆك و بازیان و خۆرمەڵە جێبەجێ نەكراوە، راستە ئەرك و خەرجی دامەزراندی جۆری دووەم زۆرتر دەوەستا بۆ وەبەرهێنەر و دەبوایە كاروباری شارستانی Civil works and machinery installations و ئامێری زیاترو سەرچاوەی ئاو دابین بكات بۆ ساردكردنەوەی ئامێرەكان و تاوەری ساردكردنەوە Cooling tower دابنێت، بەڵام لە بەرامبەردا خەرجێكی زۆری سووتەمەنی پاشەكەوت دەكرا.
بەڵام چوستی و كەفائەی گەرمیی (Thermal Efficiency) زۆر بەرزترەو دەگاتە نزیكەی (56%) واتە نزیكەی دوو هەندەی جۆری یەكەم و ئەو هەموو سووتەمەنییەش بەتایبەتی (گازوایل) سەرف ناكات كە نرخەكەی زۆر گران لەسەر حكومەت دەوەستێت، گومانیش لەوەدا نییە لە سەرانسەری دونیادا وێستگەی لەو چەشنە بەو توانا گەورەیە (500 م.و) نییە كە بە گازوایل كاربكات و بە تانكەری حەوزی سووتەمەنی بۆ بگوازرێتەوە! بەڵكو راستەخۆ بە بۆری، یان لولەی غازی سروشتییەوە بەستراوە،
گازوایل یان (Gas-Oil) چەشنە سووتەمەنییەكە كە نرخەكەی زۆر گرانەو دەشێت بۆ موەلیدەی بچووك بەكار بێت و تەنیا بۆ كاروباری تایبەت و كاتی تەنگاوی Emergency بێت، نەوەك كاركردنی بەردەوام، بەهەرحاڵ ئەگەر بتوانرایە غازی تەواو دابین بكرێت لە بیرەكانی كۆرمۆر- قادركەرەم ئەوەتا لە كێشەی زۆری خەرجی كڕینی گازوایل و كێشەی گواستنەوەكەی بە هۆی تانكەرەوە لەم جەنجاڵی ترافیك و تێكدانی رێگاوبانەكانیش رزگارمان دەبوو، دیارە حكومەت پلانی هەیە لە رێگەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانەوە كە كاربكات بۆ دابینكردنی ئەو بڕە غازەی كە پێویستە بۆ وێستگەكان لە ئایندەدا، بەڵام خۆ ئەگەر سیستەمی بەكارهێنانی سووتەمەنی تۆربینەكان هەمووی لە چەشنی كۆمباین سایكل بوایە، دەكرا بە هەمان بڕە سوتەمەنی كارەبا زیاد بكات.
بەفێڕۆدانی وزەی كارەبا:
خەرجییەكانی تۆڕەكانی كارەباو ئامێرەكان و چاككردنەوەو كڕینی كارەبا لە وەبەرهێنەرو دابینكردنی سووتەمەنی لە لایەك و بەفێڕۆدانی بێ ئەندازەی وزەی كارەبا لەلاێكی تر، كێشەكەی زۆرتر ئاڵۆز كردوە، بۆیە دەبێت حكومەت هەوڵ بۆ چارەسەڕكردنی بەفێڕۆدانی كارەبا بدات بەهاوكاری هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەت و وەزارەتی ناوخۆ نەوەك تەنیا كارمەندانی دەزگاكانی كارەبا كە كارێكی ئەوتۆیان پێ ناكرێت لەم قۆناغە سەختەی ئابووریدا، چونكە ئەم بەفێڕۆدانە زیانەكەی تەنیا پارەی كارەبا نییە، بەقەدەر ئەوەی كە زیان لە تۆڕەكانی كارەباو سووتانی ئامێرەكانی و بەتایبەتیش محەویلەكان دەدات، كە چاكردنەوەی ئەمانەش بۆخۆی خەرجێكی ترە لەسەر بودجەی هەرێم.
بێگومان بەشێكی تری كێشەی كارەباو زۆر بەكارهێنانی، پەیوەندی بە ناهاوسەنگی لە نێوان نرخی كارەبای موەلیدە ئەهلییەكان و سووتەمەنی لە بازاڕەكانی هەرێمدا هەیە و هەتا دەگاتە دەست هاووڵاتیان بە بەراورد لەگەڵ نرخی كارەبای گشتی، بۆ كەمكردنەوەی بەكارهێنانی كارەبا لەجیاتی خۆگەرمكردنەوەو سووتەمەنی، بۆ نموونە نرخی یەك كیلۆوات.سەعات لەكارەبا بە تێكڕا لەسەر حكومەت بە زیاتر لە 190 دینار دەكەوێت، بەڵام دەدرێت بە ماڵان بە تێكڕا بە 22 دینار، سنووردانان بۆ بەكارهێنانی كارەبا بە واتای سووككردن و لابردنی ئەركی خەرجی كارەبای موەلیدە ئەهلییەكانیش لەسەر شانی هاووڵاتیان كەم دەكاتەوە، بۆیە گرتنە بەری ئەم رێگایانەی لای خوارەوە پێویستە بۆ چارەسەری كێشەكە:
بۆ رێگەگرتن لە زیادەڕۆیی بەكارهێنانی كارەبا پێویستە هەڵمەتێكی فراوان بكرێت بۆ لادانی سەرپێچیكەرانی كارەبا و ناچاركردنی ئەوانەی كە هەتا ئێستاش پێوەری كارەبایان نەبەستووە، كە بە زووترین كات بیبەستن، یان دەبێت بە سركتی( 10 یان 16 یان 20 ) ئەمپێر كارەباكەیان سنووردار بكرێت، بەتایبەتی ئەوانەی كە ئۆفەرلۆدن، یان كێشەی محەویلەو كێشەی تریان هەیەو هەتا ئێستاش پێوەریان نییە لە ناوشارو گوندو كۆمەڵگەو شارۆچكەكاندا، چونكە مەزەندەدەكرێت كە بەشێكی زۆری كارەبا بەفێڕۆ بدرێت، یان لە جیاتی سووتەمەنی بەكار بێت، هەر بۆیەش ئێستا كە بەرهەمی كارەبا لە ئاستێكی گونجاودایە، بەڵام سەعاتەكانی دانی كارەبا كەم بوونەتەوە! ئەمەش پێچەوانەی رۆڵی كارەبایە لە دابینكردنی خۆشگوزەرانی خەڵك و ئاوەدانكردنەوەدا، چونكە زۆر لەمێژە هۆكارەكانی ئاوگەرمكردن و خۆگەرمكردنەوە هەبووە پێش بوونی كارەبا، ئێستاش لە سەرانسەری دنیادا راستەوخۆ سووتەمەنییەكان ( غاز، نەوت و گازوایل ) بۆ گەرمكردنەوە بەكاردێن، نەوەك كارەبا كە وزەیەكی گرانبەهایە بۆ خزمەتگوزاری و پڕۆژەكانی ئاوەدانكردنەوەی هەرێمی كوردستان.
بەشێكی زۆری وزەی كارەبا كە مەزەندە دەكرێت بە رێژەی لە سنووری 13%ی كۆی وزەی بەكار هاتوو، بەكاردێت لەلایەن دەزگاكانی حكومەت و پڕۆژەكانی ئاوی خواردنەوەو نەخۆشخانەو مزگەوت و شوێنە خزمەتگوزارییە گشتییەكان كە بەشێوەیەكی رەها بەكاری دەهێنن، ئەم بەشدارانە هەموو بەبێ جیاوازی پێویستە پێوەریان هەبێت و لە بودجەو پێشینەی مانگانەی فەرمانگەكانی خۆیان پارەی كارەبا بدەن، نەوەك لە ئەستۆی بودجەی گشتی بێت بە چەكی بێ ئەرزش كە ئێستا پەیڕەو دەكرێت.
لەسەرانسەری دنیاداو وڵاتانی ناوچەكەش دوای كەرتی تیلیكۆم (Telecommunication) هەوڵی سوودوەرگرتن لە تواناو ئەزموونی كەرتی تایبەت دراوە، بەڵام قۆناغ بە قۆناغ و بە مونافەسە لە لایەن چەند كومپانیایەكی بەتواناوە و دەكرێت حكومەت پشكدارو ئاسانكار بێت بۆ پشتگیری لە سەركەوتنی پڕۆسەكە و هەتا چی دیكە بەشێكی زۆری بودجەی حكومەت بەفێڕۆ نەدرێت و زۆرینەی هاووڵاتیان سوودمەندبن لە وزەی كارەبا نەوەكو ئێستا كە سوودێكی ئەوتۆ لە كارەباكە وەرناگرن و خەرج و كێشەی موەلیدەی ئەهلیش وەك خۆی ماوەتەوە كە قورساییەكی ترە لەسەر شانی هاووڵاتیان، كەواتە دەكرێت بە شێوەی قۆناغ بە قۆناغ و بەشێك لە فیدەرەكانی كەرتی دابەشكردنی كارەباو فرۆشتنی وزە بدرێت بە كومپانیا جیاجیاكانی كەرتی تایبەت، چونكە كۆنتڕۆڵكردنی نزیكەی ملیۆنێك و پێنج سەد هەزار (1500000 ) بەشداری كارەبا لە سەرانسەری هەرێم و كۆكردنەوەی پارەی مانگانە بە كارمەندەكانی ئەمڕۆی حكومەت كارێكی ئاسان نییە.
دەبێت حكومەت هەوڵێكی جددی بدات بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری غاز كە ئێستا هەرزانترین سەرچاوەی وزەیە بۆ مەتبەخ و خۆگەرمكردنەوەو ئاوگەرمكردن، چونكە بەشێكی هەرەزۆری كارەبا لە جیاتی سووتەمەنی بەكاردێت لەلایەن فەرمانگەو ئوتێل و مۆڵ و ماركێتەكان و هاووڵاتیانیشەوە وەك لەسەرەوە ئاماژەمان پێ دا.
(غاز وەكو سەكتەرێكی سەربەخۆ مامەڵی لەگەڵدا دەكرێت لە پۆڵینكردنی بانكی نێودەوڵەتیدا)
دەرئەنجام
پتر لە (23) ساڵە هاووڵاتیانی ئەم هەرێمە دوچاری كێشەی كارەباو سووتەمەنی دەبنەوە لە وەرزە سەختەكاندا. لە ساڵەكانی رابردوو سەرچاوەیەكی ئەوتۆی كارەبا نەبوو، بەڵام ئێستا نزیكەی 2500 مێگاوات كارەبامان هەیە كە زۆربەی لە وەبەرهێنەرەوە بۆمان دابین دەكرێت كە بە نرخێكی گران لەسەر حكومەت دەكەوێت وەك لەسەرەوە ئاماژەمان پێ دراوەو زۆربەی هەرە زۆریشی بەفێڕۆ دەدرێت و 10%ی خەرجەكەیشی كۆناكرێتەوە لەبەر هۆی جیاواز و بەشێكیشیان ئابوورین و كێشە تەكنیكیەكانیش كە زۆربەیان لەسەرەوە ئاماژەمان پێ داون، بۆیە دەبێت بەزووترین كات رەچاوی ئەو خاڵ و پێشنیارانەی كە لە لای سەرەوە دەستنیشان كراون بۆ چارەسەری كێشەی كارەبا و هەڵمەتێكی هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان و لابردنی تەجاوزەكان دەستی پێ بكرێت لە سەرانسەری هەرێم و دەبێت سنووردانان بۆ بەكارهێنانی كارەبا بەتایبەتیش بەشدارە گەورەكان كاری بۆ بكرێت، بەتایبەتیش لە كەرتی دابەشكردن و فرۆشتنی وزە.