قەیرانی ئابوریی ئەمریكاوكاریگەرییەكانی بەسەر سیاسەتی دەرەوەدا.
بەهرۆز جەعفەر
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا (United States of Americ) پێكهاتووە لە (50) ویلایەت، سیستەمێكی كۆماریی، دەستوریی،فیدراڵییە.بەپێی ئاماری ڕێژەی دانشتوانی ساڵی (2012) بەتەنها ژمارەی دانشتوانی (U.S.A) دەكاتە (313) ملیۆن كەس، كە بەنزیكەیی بەقەد ژمارەی دانشتوانی هەموو نیشتمانی عەرەبییە كە دەكەنە (338) ملیۆن هاوڵاتی .ئێمە لەم باسەماندا،بەڕوونی دەمانەوێ بپرسین " ئەمریكا كێ یە؟ دەیەوێ چی بكا ؟ تووشی چی بووە ؟.بۆ گەیشتن بەئەنجامێكی دروستیش،جگە لەچیرۆكی دروستبون و دەستپێكی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ویلایەتە یەكگرتووەكان، لەماوەی (240) ساڵی تەمەنیدا، كلیك لەسەر (5) قۆناغی گرنگ لەژیانی ئەم ئەفسانە سەربازیی و خواوەندە تەكنەلۆژییە دەكەین،كە باڵی كێشاوە بەسەر جیهاندا :
یەكەم : جەنگی نێوخۆیی و دروستبونی .
لەزانستی سیاسیی دا،كۆمەڵێك چەمكی جیاواز هەن،ناوكی سیاسەتن و دەبێت لەشوێنی خۆیاندا بەكاربهێنرێن،وەكو }ململانێ (صراع)-ناكۆكی (نزاع)-جەنگ (حرب{ .سەرەتای هەر ململانێی و ناكۆكی و جەنگێكیش،دەگەڕێتەوە،بۆ دروستبونی (دڵەڕاوكێ-توتر).بۆنمونە: دەوڵەتی (س) بەنهێنی چەك دەكڕێت،دەوڵەتی (ص) ی دراوسێ دەكەوێتە گومانەوە،بۆیە بەسیاسەتی خۆیدا دەچێتەوە بەرامبەر دراوسێكانی .ڕەنگە ئەمە سەربكێشێت بۆ شەڕ.شەڕیش لەهەر وڵاتێكدا بریتی یە: لەبڕیارێكی سەختی سەركردە و سەرۆكەكان تەنها دەبێت لەپێناو ئامانجێكی باڵاو ڕەوادا،بێت .بەجۆرێكی تر دوای ئەوەی هیچ ڕێگەیەكی دیبلۆماسیی و گفتوگۆ نامێنێتەوە،شەڕ و بەریەككەوتن كۆتا بژاردەیە لەژینگەی دەرەكیدا، چونكە كەدەست پێدەكەی،نازانیت كەی كۆتایی دێت ؟.تێچووەكەی چەندەو چەند گورزێكی كوشندە بەر وڵات دەكەوێت.
جەنگی ئەهلی: بریتی لە جەنگێكی نێوخۆیی لەوڵاتێكدا،لەسەرهەمان خاك هەر تاكێك بەرامبەرەكەی بە تاوانبارو خائین دەناسێت،پێكەوەژیان و پێكەوە كاركردن نامێنێت.دەكرێت ئەم شەڕە هۆكارەكەی (سیاسیی- ڕەگەزیی- ئاینی – چینایەتی- ئیقلیمی) بێت. ئەوەی لەئەمریكا (1861-1865) ڕووی دا،سەرەنجامی دڵەڕاوكێی نێوان ویلایەتە ئازادەكان و ویلایەتە كۆیلەكان بوو،كۆیلە (ڕەش پێستەكان) هیچ مافێكیان نەبو،شەڕی جەدەلییان لەسەر زیادكردنی پەیوەندیی بو لەنێوان ویلایەتەكان و حكومەتی فیدراڵی بو،ئەوكاتەی حزبی كۆمارییەكان،بەسەركردایەتی "ئەبراهام لینكۆڵن"،بانگەشەی كرد دژی بەرفراوانی عبودیەت لەدەرەوەی پەنجا ویلایەتەكەو،لەناكاو (7) ویلایەت جیابونەوەیی خۆیان ڕاگەیاند لەیەكێتیەكە.دوای چەندین جار لەهەمواری دەستوریی،ئەم جەنگە بووبە لەكەیەك بەسەر مێژووی ئەمریكاوە،كە تیایدا زیاتر لە (620،000) شەس سەدو بیست هەزار سەرباز كوژران .
دووەم: دوو جەنگی جیهانی و ئەمریكا لەو نێوانەدا.
ئەمریكا بیلایەن بوو،كە یەكەم جەنگی جیهانی لەساڵی (1914) هەڵگیرسا، }بێلایەنی (محاید) – خۆ دابڕاندن (انعزالی). هیچ كات بەمانای ئەوەنایات بێ ئاگابن و،وەك كۆتەرەی سەرئاو كەوتبن .بەڵكو ئەو وەختە هاوسۆزیی زۆربەی ئەمریكاییەكان بۆ بەریتانیاو فەڕەنسا بوو.دوای ئەوەی كۆمەڵەی گەلان (عصبەالامم) نەیتوانی ڕێگە لەجارێكی تر دروستبونەوەی شەڕ بگرێت .بەهۆی زیاتر دەستوەردانی زلهێزەكانەوە،بەتایبەت بەریتانیا.دووەم جەنگی جیهانی سەریهەڵدایەوە، لەگەڵ هێرشكردنی ئەڵمانیای نازی بۆ پۆڵەندا لەمانگی سێپتەمبەری (1939) دا.،ئەمریكا جوڵەی دایە بەرخۆی .چیرۆكەكە گێڕانەوەی مێژوو نییە،بەڵكو نیشاندانی فرسەتێكە كەڕەنگە لەوەتەی بەشەریەت لەزەویدا هەیە،هەلی وا بۆ كەس ڕێك نەكەوتبێ،چۆن ؟.لەدوای یەكەم جەنگی جیهانی كە (8،538،315) كەس لەجیهاندا بوون بەقوربانی،جگە لە بێسەروشوێنەكان و خاپوركردنی سەدان شاری گەورە،لەڕووی سیاسیشەوە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەڵوەشایەوە، بەشێكی ئەوروپا كاولبو،بەیارمەتی ئینگلیزەكان دەوڵەتی عێراق دروستبو،كوردستانی گەورە دابەشكرایەوە .لەشەڕی دووەمیشدا زیاتر لە (78) ملیۆن كەس بونەتە قوربانی، ئالەم كاتانەدا ئەمریكا ساغ و سەلیمەو،بەشێوەیەكی گشتی تەنها یەك گوللەیەك چییە نەگەشتۆتە كەناری گوندێكی ئەمریكیش .!.ئەوەنەبێت لەساڵی (1945) و كۆتایی جەنگی دووەمدا،ویلایەتە یەكگرتووەكان هێرشی قورسی كردە سەر ئیمپراتۆریەتی یابان و،لەهێرش یەكەمدا بۆ سەرهێرۆشیما (140،000) ی لێ كوشتن،لەهێرشی دووەمیشدا بۆ سەر ناكازاكی (80،000) ی لێ كوشتن.جگە لەتەختكردنی دووشاری گەورەی یابان لەگەڵ زەوی .ئەمەش بەهۆی هەڵەی سەرۆكوەزیرانی یابان (سوزۆكی) كە پابەند نەبو بە دەقەكانی ڕێككەوتننامەی (بوتسدام).بوتسدام: كۆتا كۆبونەوەی }سەرۆكی ئەمریكا (هاری ترومان)،سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا(چەرچل) وسەرۆكوزەیرانی یەكیەتی سۆڤیەتی پێشوو جۆزیف ستالین ){.لەنزیك بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا بەسترا،لەپای دابەشكردنی ئەڵمانیا بۆ ئەمریكاو بەریتانیاو ڕوسیا.
سێهەم : جەنگی سارد و سیاساتی ناڕەزایی دەربڕین .
دوو جەنگەكە تەواو بوو،ئینجا ئەمریكا دەستی كرد بە دەستوەردان لەهەموو جیهان،پێشوتر تەداخولاتی نەبوو،جەنگێكی تر لەڕێگەی : (شەڕ بەوەكالەت) و (شەڕی دەروونی) و (ڕاگەیاندن) و بەكارهێنانی سیخوڕ و وەگەرخستنی دەمودەزگا هەواڵگرییەكانەوە،(شەڕی سارد) دەستی پێكرد. شەڕێك كە لەسەرێكەوە دوو ئایدۆلۆژیای جیاواز (كاپیتاڵیزم و سۆشیالیزم) یان (لیبراڵیزم و شیوعیەت) ململانێ دەكەن،لەسەرێكیشەوە هۆیەكەی دیوە بەدكارییەكەی مرۆڤە بۆ سەركێشی و فراوانخوازیی و زاڵبون بەسەر ئەویتردا .ئەمە لەكاتێكدایە ڕێكخراوی (نەتەوەیەكگرتووەكان UN) دروستبووە بۆ (پاراستنی ئاشتی و ءئارامی جیهانی).دەبێت هەموو دەوڵەتەكان پێوەی پابەند بن .ڕەنگە بیری ستراتیژیی و سیاسییانەی ئەمریكا،وای كردبێت كەلەمەولا بەخێرایی ژمارەی دەوڵەتەكان زیادبكەن، بەجۆرێك كاتێك (un) لە (24ی ئۆكتۆبەری 1945) دروستبو،لەهەموو جیهاندا (50) دەوڵەت بونی هەبو،ئێستا (193) دەوڵەت ئەندامن لەم ڕێكخراوە نێودەوڵەتییە.ئەمریكا بەوپێیەی هاوپەیمانی ستراتیژیی لەگەڵ بەریتانیا هەبو،بەئاسانی دەیتوانی زۆربەی وڵاتە تازە دروستبوەكان لەوماوەیە بەكاربهێنێت.دژی سۆڤیەت،وەكو عێراق .وەكو توركیا كەشەڕی ئایدۆلۆژییان لەگەڵ سۆڤیەت هەبوو. زۆرجار بۆ ئیحتیواكردن (دەوردان) بەكاری دەهێنان.
دواجار ویلایەتەیەكگرتووەكان،توانی نیو سەدە،ململانێی لەگەڵ سوڤیەت بكات، جەنگەكە بباتەوە .گورج فەیلەسوفی ئەمریكی (فۆكۆیاما) كتێبی (نهایە تاریخ) ی نوسی،تیایدا جاڕی كۆتایی مێژووی داو،ئیتر لیبراڵیزم كۆتا قۆناغی مێژووەو،مێژوو و مرۆڤایەتی ئا لێرەدا دەوەستن !.مەگەر هەر مێژوو خۆی یاخود ئایندەی مێژوو بتوانێ وەڵامی فۆكۆیاما بداتەوە.هەرچەندە ئەو چەند ساڵیك پێش ئێستا پەشیمانی خۆی لە (كۆتایی مێژوو) دەربڕی،بەنوسینێك بەناونیشانی ( جا بۆڕای خۆم نەگۆڕم).
چوارەم : ئەمریكا دەچێتە هەموو ماڵێكەوە .
ئیتر دوای سەركەوتنی ویلایەتە یەكگرتووەكان،جیهان لە فرەجەمسەری و دوو جەمسەرییەوە، دەبێت بەیەك جەمسەر. بۆیە قۆناغی جیهانگیریی (Globalization) بۆ ئەمریكا دیاردەیەكی نامۆ نییە،لەگەڵ ئەوەی (U.S.A) خۆی سەركردایەتی پرۆسەی بەجیهانگیریی دەكات،چونكە ئەمریكا لەماوەی سەرەتاكانی سەدەی بیستەوە،بۆ نەوەد ساڵ ئەچێت ئەزمونی كاری سەربازیی و هەواڵگریی و فكریی و ئابوریی كردووە،اەواقعیشدا بوعدەكانی جیهانگیریش (ئابوریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتی و ...هتد).
ئەم سەردەمە تەكانە تەكنەلۆژییەكان،مایەی ئازارو نەنگییەكی پتر بوو،لەو خەڵەفاوییەی لەسەرەتاوە هەندێك بە باشبونی ژیانی خەڵك وەسفیان ئەكرد،پەیوەندییە رۆحیی و ڕاستەوخۆكانی كرد بە پەیوەندیی لاوەكی و ماددیی،ترس كەوتە سەرجوگرافیاو زمان و كلتورو ناسنامەی گەلان .بەتایبەتی وڵاتانی دواكەوتوو یان تازە پێگەیشتوو.لەڕێگەی (سەتەلایت و كومپیوتەرو ئینتەرنێت و سكایپ و مۆبایل و ئایفۆن و ...هتد) ەوە.كۆمەڵگەكان. جارێكی تر پێناسە دەكرێنەوە،بەوپێیەی كەهەیە.ئیدی ئەمریكا هەرتەنها لە بۆشایی ئاسمان وسەرمانگ ناگەڕێت، هەرتەنها كانە نەوتەكانی ڕۆژهەڵات ڕووپێو ناكاتەوە، بەتەنها بەدوای دوژمنێكدا ناگەڕێت تا یاری لەگەڵ بكات،بەڵكو تەنها لەڕێگەی هەڵكردنی تەلەفزیۆنی ماڵەكەتەوە دەرگایەك بەڕووی ئەمریكاو (سی ئای ئەی) دا،دەكرێتەوە، بۆ پشكنینی ماڵەكەت،دەتوانێت بەهەر تەلەفۆنێك لەهەرشوینێكی جیهان قسەبكەی كۆنترۆڵت بكات،بگرە دەتوانێت هەندێك جۆری ئامێری تەلەفۆن (بەبنا گوێتەوە بتەقێنێتەوە).هەروەها بۆنمونە:هەركەسێك و هەر كاتێك باسی (قاعیدە،ساروخ،موخابەرات، تەقینەوە،11ی سێپتەمبەر....هتد) بكەی،دەنگت تۆماربكات و بۆت بگەڕێت .چیرۆكی تەلەفۆنەكەی سادات باشترین بەڵگەیە لەسەر كارە موخابەراتیەسەرسورهێنەرەكانی ویلایەتەیەكگرتووەكان،یاخود (جمال الكشف) لەكتێبی (سیخوڕە مەترسیدارەكان لەمێژوودا) باس لەو باڵۆنە دەكات بەدرێژیی (16) پێ و پانی (25) پێ.ئەمریكا ڕەوانەی بۆشایی ئاسمانی كردووە بەدووری (24)كم لەزەوییەوە،ئامێرێكی تۆماركردنی دەنگ و تەسویری تیا چاندووە،لەودوورییەوە دەتوانێت خەتەكانی ڕۆژنامەیەك وێنە بگرێت كەدەبەدەست پیاوێكەوەیە لەكاتی ڕۆیشتندا،وەتوانای تۆماركردنی دەنگی دوو كەسی هەیە كەبەتەلەفۆن پێكەوە گفتوگۆ دەكەن.ئەمریكا بەهەر مەواسەفاتێك چی بوێت دروستی دەكات،بۆنمونە: ڕۆبۆتێك بۆسەر دەبابە و مودەڕەعەكانی،لەهەر شوێنێكەوە تەقەیان لێبكەی چەند خولەكێك پێش ئەوە ئاماژەیان دەداتێ،كەواتە ئەمریكا دەزانێت لەكوێوە تەقەی لێدەكرێت.
پێنجەم: قەیرانی ئابوریی لەئەمریكا .
سەرەتای مانگی (10ی 2013) بومەلەرزەیەكی ئابوریی گەورە (U.S.A) ی هەژاند،ئەمە یەكەمجار نییە،لەساڵی (1975) لەسەردەمی سەرۆكایەتی (جیراڵد فۆرد) لەگەرمەی شەڕی ساردا،ئەم كێشەیە ڕووی دا.ساڵی (1995) یش لەسەردەمی (بیل كلینتۆن) دا ڕوویدایەوە،كاتێكیش (11ی سێپتەمبەری 2001) چەند فڕۆكەیەك خۆیان كێشا بە بورجی تاوەرەكانی بازرگانی جیهانی لە (نیۆرك).ئیتر بەیەكجار ئەمریكاییەكان شۆك بون،شۆكێك كە یەكەمجارە سەرمایەداریی بگەڕێتەوە بۆ كتێبەكانی ماركس،داوا لەئیشتراكیەت بكا لەو قوڕوچڵپاوە دەری بهێنێت .
قەیران (ئەزمە) سێ خاسیەتی هەیە (یەكەم: لەناكاو دێ،دووەم:هەڕەشە ئەكا،سێهەم: كات كەمە بۆچارەسەركردنی) .ئەزمەی مالی :بریتی یە لە ڕووخان و هاڕەكردنی بازاڕو پشكەكان،یاخود پارەی وڵات،یاخود بازاڕی عەقارات،یان ڕوودەكاتە كۆمەڵێك دەمودەزگای بانكی و مالی گرنگ .بەم پێیەش ئەمریكا تووشی ئەزمەیەكی گرنگی ئابوریی بووە، كە (بودجە) یە.ژیانی نەك هاوڵاتیانی ئەمریكا، نەك هەر ئەو مشتومڕەی نێوان كۆمارییەكان و دیموكراتەكان لە سەر بیمەی تەندروستی،كەبووە هۆی زیاتر زەقبونەوەی گرفتەكە،بەڵكو ترسێكە لەسەر كۆی ژیان و مرۆڤایەتی لەسەرەتای سەدەی بیست و یەكدا، سادەترین بەڵگەیەكیش ئەوەیە،تا ئێستا لە (90%) ی بازاڕ و بانكەكانی جیهان،مامەڵە بەدراوی ئەمریكی ئەمریكی ($) دەكەن، كاتێك بەهای دۆلار دائەبەزێت،ئۆتۆماتیكی گورز بەر بازاڕەكانی جیهان ئەكەوێت، بەتایبەتی بازاڕە تازە پێگەیشتووەكان .
ئەوە یەكەمجارە لە (u.s.a)، (700،000) هەزار داوای مووچە دەكەن،پارەنییە بیاندرێتێ، سەیربكە : بەدرێژایی ساڵانی ڕابردوو بودجەی تەنها وەزارەتی بەرگری (پنتاگۆن) لە (540) ملیارەوە هەڵكشاوە تا لەساڵی (2013) دۆلار بووە بە (633) ملیار دۆلار،ئاماژەیە بەوەی ئەمریكا بۆ سەد ساڵی تریش دەیەوێ گەورەی دونیا بێت .دەیەوێ بایەخ بەهێز بدات،بەجۆرێك تەنها بودجەی پنتاگۆن لەئەمریكا بەقەد بودجەی هەموو وەزارەتی بەرگرییەكانی جیهانە .بەقەد بودجەی دەیان دەوڵەتە.ئێستا بودجەی تەخمینكراو بۆ وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (0،6%) كەمی كردووە .بێجگە لەوەی ئەمریكا دەبێت مووچەی (2،5) ملیۆن و نیو سەباز بدات،مووچەی (700000) حەوت سەد هەزاری دیكەی مەدەنی بدات.!.بێجگە لەوەی ئابوریی چین كێبركێی گەورەی لەگەل ئەمریكا دەستپێكردووە،چین بەڕێژەی (6،2%) ئابورییەكەی گەشەی كردووە، یابان (2%).هەروەها بەرزبونەوەی بەهای یۆرۆ و دابەزینی بەهای دۆلار لەهەمان كاتدا.لەهەر سلتێكدا ئەمریكا تەداخولاتی لەهەر وڵاتێكدا كردبێت،یەك هۆكاری هەبووە،ئەویش بەهای (بازاڕودۆلارەكەی ) بووە.لەپێش شەڕی كەنداو تائەمریكا دەستی وەرنەدا،(1) دیناری عێراقی بەرامبەر بە(3$) ی ئەمریكی بو،كەئەمریكا دەستی وەردایە شەڕەكە،بێجگەلەكاولكاریی ناوچەكە،نرخی دۆلار دەیان هێندە بەرزبۆیەوە.پرسیارەكە ئەوەیە ئێستا كواپارەكانی ئەمریكا ؟ دەریش كەوتوە چین گەورەترین قەرزپێدەری ئەمریكابووەو،خوازیارە پارەكانی بكشێنێتەوە،دەبێت چەند كەشتی بارهەڵگرو چەند سەد فڕۆكە ئە پارانە هەڵبگرن ؟.گرفتە ئابوریی و بانكیەكانی ئەمریكا لەژنارە نایەن،چەند بانكی گەورەی وەك (لیمان برازەر ومیریال لینج) هەڵوەشانەوە .ئێستا قەرزە كەڵەكەبووەكانی سەر ئەمریكا،نەك ژمارەی پێوانەیی،بەڵكو ژمارەیەكی فەلەكی و گەردوونییەو گەیشتۆتە (16) تریلیۆن و (700) ملیار دۆلار.ئاخر ئابوریی ئەمریكا یەك لەسەر سێی ئابوریی جیهانە،تۆبڵێی چەند كاریگەری بخاتە سەر جیهان .؟.جگە لەوەی هەر سەرۆكێك ئەوی پێشوتر تۆمەتبار دەكات،جگەلەوەی ئەندامانی كۆنگرێس و پیران هەست بەشكستی حكومەت دەكەن،جگەلەوەی هەست بە زیادبونی ڕێژەی هەژاری دەكەن،چ هەنگاوێك نراوە .؟.بەپێش چاوی جیهانەوە،ئەم زلهێزە خوێن لەناوگەڵی دەچۆڕێت،فۆكۆیاماش ئەیوت شكستی ئیشتراكیەت كۆتایی مێژووە ؟.
دەركەوتەكانی ئەم قەیرانەی بودجە لەئەمریكا،هەر لەكەرتەكانی ئۆتۆمبیلەوە تادەگاتە بوارە كلتورییەكە وەك رۆژی رووناك دیارە،تەنانەت هۆلیۆدیشی گرتەوە،لەڕابردوودا (ۆول ستریت) لەئایندەدا چی ؟.لەڕابردوودا " بوشی كوڕ" شەڕی دژە تیرۆری ڕاگەیاند و ئەفغانستان و عێراقی داگیركردو،بیری لیبراڵیزمی نوێی خستەكار بۆ سەرمایەداری لەجیهاندا،ئەی لە ئایندەدا چی ؟.تۆبڵێی ئەوەندە ڕاست بێت بوترێت: ئەمریكا ئەوەندەی شەونخونی كرد بەدیار بیرە نەوتەكانی شەرقەوە،هێندە خەمی بودجەی وڵاتەكەی خۆی نەبو.ئەوەندەی لەدەرەوە بو،لەناوەوە نەبو .
