لە شاری مۆدێرین، ئەو شارەی هەڵگری سیمای سەردەم و هاوچەرخایەتی بێت، وا پێویست دەكات تێكڕای توخمەكانی سەردەمی تێدا بەرجەستە بێت. شارستانیەتی ئەم سەردەمە مۆركێكی جیهانیی هەیە. ئەم مۆركەش ئەوە دەسەپێنێت، كە رواڵەتێك هەیە وەك نموونە و ستاندارد بۆ شاری ئەم سەردەمە لێی دەڕواندرێت.
ئا/ تاریق كارێزی
هونەری پەیكەرسازی (كۆتەڵ)، چ لەم سەردەمە، چ لە سەردەمانی رابردوو، بەشێك بووە لە ستاتیكای شار و شوێن و دامەزراوەكان. تێكڕای شارستانیەتی بەرەی مرۆڤایەتی جێدەستی خۆی لە هونەری پەیكەردا جێهێشتووە. ئەمڕۆش هونەری پەیكەرسازی بەشێكە لە ستاتیكای هەر شارێكی مۆدێرن. لەگەڵ كولتوور و كەلەپوور و مێژووی هەر گەل و وڵاتێكدا ئاوێزان دەبێت، وەك ئۆرگانێكی ستاتیكی، سیمای وڵات و گەل شانازی و سیمبولەكانی دەخاتە روو.
هونەری پەیكەرسازی (زۆر و كەم)لە شارەكانی كوردستاندا دەبینی. ئەگەر لە چاو شارێكی ئەم سەردەمە، لە شارەكانی كوردستان بڕوانین، لەگەڵ رەچاوكردنی كولتوور و كەلەپووری كورد و مێژووی كوردستان و ئەو سیمبول و هێمایانەی پێویستیان بەوەیە بە پەیكەر بكرێن، دەبێ بڵێین شارەكانی كوردستان لە رووی پەیكەرەوە هەژارن. ئەمەش لە چەندین رووەوە بۆشایی دروست كردووە. هەندێك لە رواڵەتەكانی ئەو بۆشاییەءەك كەموكوڕی لە ستاتیكای شار و شەقام و گۆڕپانەكان، فەرامۆشكردنی ئەو كەسانەی بوونەتە بەشێك لە شكۆ و مەزنایەتیی گەل.
تەنیا لە باشووری كوردستاندا دوو كۆلیژ و دە پەیمانگای هونەری جوان (هونەرە جوانەكان هەڵەیە) هەیە، پێشموایە لە هەر 12 دەزگا ئەكادیمییەكەی هونەری جواندا بەشی شێوەكاری (پەیكەرتاشی) هەن. واتە لە ئاستی فەرمیی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە هەمان شێوە لە ئاستی بەهرەدارانی بوارەكەش، بایەخ دانێك بە هونەری پەیكەرتاشی هەیە، لەوەش زیاتر، بە گشتی حەز و ئارەزوویەك هەیە ئەم هونەرە لە نێو كۆمەڵگە و لە نێو وڵاتدا سەنگ و ئامادەبوونی هەبێت.
لێرەدا پرسیارێك دێتە پێش: باشە كە لە ئاستی فەرمی و میللی و بەهرەداراندا ئەوەندە بایەخ بە هونەری پەیكەرتاشی دەدرێت، لەبەر چی تا ئێستا ئەم هونەرە لە كوردستاندا نادیارە؟
بۆ وڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین: زەمینەسازی نەكراوە. چۆن؟ پەیكەر هونەرێكە خەرجیی دەوێت، هونەرێكە بۆ رۆژێك و دووان نییە، پەیكەر هەیە هەزاران ساڵە ماوەتەوە، گەواهی بۆ شكۆ، رووداو، شارستانیەت، كولتوور و كەسایەتییەكانی سەردەمی ئەفراندنی دەدات. مەزنە مۆزەخانەكانی جیهان بە هەزاران نموونەی پەیكەری دانسقەیان بە شانازییەكی زۆرەوەپاراستووە.
كەواتە بۆ ئەوەی هونەری پەیكەرسازی لە وڵاتی ئێمەشدا بكەوێتە سەر پێ، پێویستی بە پشتیوانیی (كارگێڕی و یاسایی و دارایی) هەیە. لە ئاستی كارگێڕیدا پێویستە، فەرمانگە و دەزگا و دامەزراوە و شوێنانی بازرگانی و خزمەتگوزاری، وەك بەشێك لە ستاتیكای واتا و جوانیی شوێن، هانبدرێن بایەخ بە هونەری پەیكەر بدەن. ئەم شتەش پێویستی بە یاسا هەیە رێوشوێن دیاری بكات، كە بەرنامەڕێژانە بایەخ بە پەیكەر بدێت. هەردوو بواری (كارگێڕی و یاسا)ش زەمینەسازی دەكەن بۆ ئەوەی لە رووی داراییەوە، بودجە و دەرامەت بەردەستبن بۆ گەشەدان بە هونەری پەیكەرسازی و دروستكردنی زۆرترین ژمارەی پەیكەر، تا ناسنامەی گەل و وڵاتمان بنوێنن.
بۆ ئەوەی بابەتەكە لە زەینی خوێنەر نزیك بكەمەوە، دێمە سەر نموونەی ئەنفال، ئەو مەرگەسات و شاڵاوی تەڤكوژییەی لە ساڵی 1988دا لە لایەن رژێمی بەعس (سەدام)ـەوە كرایە سەر كوردستانی باشوور، زۆر جوان دەكرێ لە رێی پەیكەرەوە بخرێتە روو. ئیدی نە بۆ نەوەكانمان و نە بۆ كەسانی میوان پێویستمان بە قسەكردن نابێت كە باسی ئەنفال بكەین، شاكاری پەیكەرسازی دەتوانێ زۆر بە رءءنی ئەو پەیامە بخاتە بەر دیدە و سەرنجی هەر كەسێك ء بینەر بێنێتە گۆ و لە ناخەوە بیهەژێنێ.
بە رەچاو كردنی دۆخی هونەری پەیكەرسازی وەك رواڵەتێكی نیمچە نوێباو لە وڵات و كۆمەڵگەی ئێمەدا، لەم رووەوە باسی وڵاتانی پێشكەوتوو ناكەین كە مێژوویەكی دێرینیان لەم بوارەدا هەیە. ئەوان وەك پاشخان و زەخیرە دەوڵەمەندن، لە رووی ئاستی كار و ئەفراندنەوە جڵەوی هونەرەكەیان لە دەستدایە. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ ئێمە خۆمان نادیدە بگرین. دەبێ ئەوەشمان لە بیر بێت، ئێمە لە هەردوو ئاستەكەدا لە قۆناغێكی بەراییداین. بۆیە كارەكە پێویستی بە پلان و بەرنامەڕێژی هەیە، لە پاڵ دیدێكی دووربینانە.
ئێمە ئەگەر هەر رۆژێك دەستپێبكەین، بە راستی خۆ دەستیشمان پێ كردووە، دەكرێ بەردی بناغەی مێژوویەك دابنێین. دەكرێ سوود لە هەموو دەرفەتێك وەربگرین. یەكێك لە دەرفەتە گرنگەكانی بەردەمی ئێمە، ئەو هونەرمەند و پسپۆڕانەی كوردستانن كە لە وڵاتانی بیانی، بڕوانامە و شارەزاییان پەیدا كردووە. ئەوان لە رووی روانین و ئەزموون و تواناوە، لە ئاستی ئەوەدان بتوانن پڕۆژەی پەیكەر (بە هەمان شێوە هەر پرۆژەیەكی دیكەی شێوەكاری) لە ئاستێكی باڵا، بە ستانداردی جیهانی جێبەجێ بكەن. ئەم جۆرە هونەرمەندانە هەڵگری كولتوورێكی كوردستانین، دەتوانن بە گوڕ و تینی زیاترەوە، نزیكتر لە رۆحی شتەكانەوە بەرهەم بئافرێنێ. هونەرمەندێكی بیانی ئەگەر بیەوێ پرۆژەیەكی پەیكەر لە كوردستان جێبەجێ بكات، ناتوانێ بە هەمان شێوەی هونەرمەندانی كوردستان لە كرۆكی بابەت نزیك ببێتەوە. ئەمەش شتێكی چاوەڕوان كراوە، چونكە هونەرمەندی كوردستانی پەیوەندییەكی ویژدانیی بە كولتوور و كەلەپوور و مێژووی وڵاتەكەوە هەیە.
دیدار گەردی، هونەرمەند و كەسێكی ئەكادیمییە، لە بنەڕەتدا خەڵكی كوردستانە، ئێستا نیشتەجێی پۆڵەندایە. ئەو ئەندازیار و هونەرمەندێكی ئاشنا بە هونەری مۆدێرنە. چەندین پرۆژەی كۆتەڵ (پەیكەر)ی بۆ باشووری كوردستان ئامادە كردووە. ئەو پڕۆژانە وابەستەن بە مێژووی ئەو سەد ساڵەی رابردووی ئەم بەشەی كوردستان و دۆخی مرۆیی كۆمەڵگەی كوردستانەوە. واتە پڕۆژەگەلێكن گوزارشت لە ناسنامەی كوردستان دەكەن. كوردستان وەك جوگرافیا، مێژوو، چیرۆك و داستانی جوامێری، خەبات و تێكۆشان لە رێی ئازادی و پێشكەوتندا.
پڕۆژەكانی دیدار گەردی هی ئەوەن لە دیارترین شوێنی گەورەشارانی كوردستان جێبەجێ بكرێن. ئەو پڕۆژانە لە رووی ئاستی هونەرییەوە، لە رووی ستاتیكا و سەنگی واتاییەوە، لە ئاستێكی بەرزی هەر بەرهەم و پڕۆژەیەكی جیهانیدان، بەجێگەیاندنی ئەم پڕۆژانە سیمایەكی دیكەی هاوچەرخایەتی بە شارەكانی كوردستان دەدەن. لێرە بە دواوە باسی چەند پڕۆژەیەكی دیدار گەردی دەكەم:
پێشمەرگەی ون
دیدار گەردی بەم جۆرە پێناسەی ئەم كۆتەڵە دەكات، سەركردەیەكی كورد گوتوویەتی: «تەنیا چیاكانی دۆستی ئێمەن.» چیایەك دەبێتە دوو پارچە و هەردوو رووباری دیجلە و فراتیش لە چیاكانی كوردستانەوە سەرچاوەیان گرتووە. ئاگری باوەگوڕگوڕیش لە ناوجەرگەی كوردستانەوە گڕەكەی بەرز دەبێتەوە. كۆتەڵی (پێشمەرگەی ون) لە سەر نەخشەی كوردستان دروست دەكرێت، چەند مۆزەخانەیەكی لەگەڵدا دەبێت بۆ نمایشكردنی كولتوور و كەلەپووری هەموو پارچەكانی كوردستان.دەكرێ ئەم پڕۆژەیە بە راوێژ لەگەڵ هونەرمەند «دیدار گەردی» هەندێك گۆڕانكاریی تێدا بكرێت، بە چەشنێك پێشمەرگەی ون و كوردستان پێكەوە لەو كۆتەڵەدا ئامادە بن. فۆرمی پڕۆژەكە جوانە، لە رووی نەخشەی هونەرییەوە كارێكی دانسقەیە، هونەرمەند بۆ خۆشی ئەندازەی خوێندووە، ئیدی دەكرێ سەبارەت بە وردەكاریی جێبەجێ كردنی پڕۆژەكە، نەخشەڕێ و كارنامەیەك ئامادە بكرێت.
نا بۆ دووبەرەكی
لەم كۆتەڵەدا دیدار گەردی باسی دەردێكی زۆر گاریگەری كۆمەڵگەی كوردستان دەكات، دەردی دووبەرەكی كە بە درێژایی مێژوو زیانی زۆر گەورەی لە كورد داوە. ئەگەر لە رووی فۆرم و داڕشتنەوە بڕوانینە ئەو كۆتەڵە، ئاشكرا و سادە خۆی دەنوێنێ. دوو فۆرمی شێوە چوارگۆشە كە لە بنەڕەتدا چون یەكن، لە یەك خاك و سەرزەمینەوە سەرچاوەیان گرتووە و بەژنیان هەڵزناوە، یەكیان كورت و یەكیان درێژ. ئەوان لە دوو شوێنی نزیك بە یەكی سەرزەمینەكەوە هاتوون، بەرەو ئاسمانی سەرزەمینەكەش بەژنیان كردووە. لە خاڵی خۆری نێو ئاڵای وڵاتەكەشدا بە یەك دەگەن. ئەم گوتارە دیدەییە زۆر رەوان ء زۆر دروست و سادە ویژدانی هەموو كوردستانییەك دەدوێنێ. بەڵێ ئێمە هەموو رۆڵەی یەك زێد و یەك جوگرافیاین، جیاوازیی شوێنی سەرزەمینەكە و بەژنی هەر یەكەمان ناكاتە ئەوەی بەرەو خۆری یەكبوون و یەكگرتن نەچین. دیدار گەردی پێیوایە (یەك گرتن سەركەوتنمان بۆ دێنێ). ئەمە فەلسەفەی ئەم كۆتەڵەیە كە وا پێویست دەكات نموونەیەكی لە دەروازە یان لە نێو هەر شارێكی كوردستاندا هەبێت. كۆتەڵەكە لە رووی هونەری و ستاتیكاوە بەرزە.
هەشت هەزار بارزانی
ئەمەشیان كۆتەڵێكی دیكەیە، ئەڵقەیەكی تراژیدیای ئەنفالی دژ بە كورد دەگێڕێتەوە، لە ماوەی نیو سەدەدا پێنج جار تەڤكوژی دژ بە كورد لە باشووری كوردستان پیادە كرا (1963 شاڵاوی حەرەس قەومی، 1982 ئەنفالی بارزانییەكان، 1988 كیمیابارانی هەڵەبجە، 1988 ئەنفالی كوردستان، 2014 ئەنفالی شنگال). بۆ پاراستنی كورد لە تەڤكوژی و قڕكردن، پێویستە سەرمایەگوزاریی هونەری لە هەر پێنج تراژیدیاكەدا بكرێت، گەلێك شێواز هەن بۆ نمایشكردنی سیمبولیانەی چیرۆكی هەر تراژیدیایەك كە بە سەر نەتەوەكەماندا هاتووە. دانانی كۆتەڵ و دیواربەند، ئامرازێكی فرە كاریگەرە لە هەردوو ئاستی ناوخۆ و دەرەوە (مەبەستم بۆ هاووڵاتیانی كوردستان و بۆ خەڵكی میوانی وڵاتەكەشمانە.)
كۆتەڵی هەشت هەزار بارزانی دەكرێ ببێتە نموونەیەك بۆ پڕۆژەی لەم جۆرە. دیدار گەردی بەم جۆرە ئەم پڕۆژەی كۆتەڵە راڤە دەكات: «هەشت هەزار بارزانی زیندەبەچاڵ كران، ئەوان نەمردوون، بەڵكوو هەردەم زیندوون، لە كێلی گۆڕەكانیان را بەرز بوونەتەوە، گوڵی هەڵاڵەیان بە دەستەوەیە. چیرۆكی خۆیان بۆ نەتەوەكانی جیهان دەگێڕێنەوە، باسی ئەوە دەكەن كە ئەوان بێتاوان بون، قوربانیی دەستی دیكتاتۆریەت و شۆڤینییەت بوون.»
ئەم كۆتەڵە لە باریدا هەیە گوزارشت لە سەرجەم ئەنفالەكانی دیكەش بكات، كە لە سەدەی (20 و 21)دا بە سەر كورددا هاتوون.