كەمال هەنجیرە یەكێكە لە پیشەنگەكانی هونەری شانۆ لە شاری سلێمانی و دامەزرێنەرانی "تیپی شانۆی سالار"ەو هەر خۆیشی پێشنیاری ئەو ناوەی كردووە و دواتر پەسەند كراوە. لەم دیمانەیەدا لەگەڵ گوڵان باس لە چەند لایەنێكی كاری هونەری لە ساڵانی رابردوو دەكات و ئەو ئاستەنگانەی دەخاتەڕوو كە رووبەڕووی هونەرمەندان و شانۆكاران بوونەتەوە.
دیمانە/ خەلیل بلەیی
* تیپی شانۆی سالار چۆن دروست بوو؟
- مێژووی شانۆی كوردی لەم دەڤەرەی ئێمە هێندە دوور نییە كە نەتوانین قسەی لەسەر بكەین. لە سییەكانی سەدەی رابردووەوە بادیرەی شانۆ دركەوتووە، بەتایبەت لە قوتابخانەكانەوە، واتە لە شانۆی قوتابخانەوە نشونمای كردووە و هێدی هێدی خۆی لە ناوەندە پیشەییەكانەوە گلاندووە، بەڵام سەرەتای بەئەكادیمیكردنی شانۆ دەگەڕیتەوە بۆ ساڵانی پەنجاكان و شەستەكانی سەدەی رابردوو، ئەویش پاش گەڕانەوەی دەستەیەك لە دەرچووانی پەیمانگای هونەرە جوانەكانی بەغداو دواتر لە كۆلیجی ئەكادیمیای هونەرە جوانەكانی بەغداشی هاتەپاڵ. كاریگەریی ئەم مامۆستاو هونەرمەندە ئەكادیمییانە رەوڕەوەی كارو چالاكیی هونەری شانۆی بە ئاقارێكی زۆر جیاوازتردا برد. تاكو شانۆی كوردییان گەیاندە ئەو ئاستەی لە پێشبڕكێیەكانی شانۆی عێراقیدا تا بە دەستهێنانی پلەی یەكەم گەیشت. بۆیە دەبێ ئێمە خۆمان بە قەرزارباری ئەو هەموو مامۆستاو داهێنەرە بەرزانەی ئەو ساڵانە بزانین.
* لە كاتی دامەزراندنی پەیمانگای هونەرە جوانەكان گرنگترین ئەو ئاستەنگانەی رووبەڕووتان بوونەوە، چی بوون؟
- ئەو دەمەی پەیمانگای هونەرە جوانەكانی سلێمانی دامەزرا، من قوتابی زانكۆ بووم لە ئەكادیمیای بەغدا، بەڵام كەم تا زۆر دەتوانم ئاماژە بەو گرفت و ئاست تەنگانە بدەم كە لە بەردەم دامەزراندنی پەیمانگادا هەبوو، گرنگترینیشان نەبوونی بینای گونجاو بۆ پەیمانگا بوو، هەروەها نەبوونی هۆڵی جۆراوجۆر بۆ خوێندن و پرۆڤە و پێشكەشكردنی بەرهەمەكانیان، پێویستییەكانی دیكەی هۆڵی شانۆ هیچی دەستەبەر نەكرابوون. پاشان نەبوونی مامۆستای تەواو بۆ هەموو بەشەكان، بەتایبەت بەشی شانۆ بە شێوەی پسپۆڕی پێویست. دواتر ئاستەنگی لەلایەن دەسەڵاتی حزبیی ئەو دەمەوە بۆ دروست دەكرا، بە راستی هەموو لایەكیان تەنگەتاو كردبوو، چەندین جار قوتابیانیان بەرەو زیندان راپێچ كرد. بۆ خۆیشم یەكێك بووم لەوانە كە لە ساڵی ١٩٨٦ بە بڕیاری دیوانی سەرۆكایەتی كۆماری گۆڕبەگۆر بڕیاری دەست لەكاركێشانەوەیان بۆ دەركردم، دواتر رووم كردە نێو بەرەی شۆڕش. هەروەها بابەتی سانسۆر گرفتێكی زۆری لەبەر هەوڵ و كارەكانمان دەخوڵقاند.
* لە ساڵانی شەست تا هەشتاكانی سەدەی رابردوو شۆڕش بۆ هونەرمەند زۆر گرنگ بوو، خۆت لەو ساڵانەدا چیت بۆ شۆڕش كردووە؟
- ماڵی من پڕ بوو لە بەیان و مەنشوراتی بەرەی شۆڕش و لەلای منەوە بەدەست هونەرمەندان و ئەوانی دیكە دەگەیشت، تەنانەت لە زۆر كاتدا بە كاری نهێنی سیاسی زۆرینەیانم دەزانی و هەمیشە بۆ ئاگاداری لەخۆكردن و چاوساغی دەستم پێوەیان بوو. تەنانەت هەیانبووە پاش ئەوەی لەلایەن دوژمنەوە بە كارە نهێنیە سیاسەكانیان زانیون، من لەلای خۆم داڵدەم داون، تا رێگاچارەیەكیان بۆ دەدۆزراوەتەوە. لەبەرەی شۆڕش و لە نێوان سكرتاریەتی قوتابیان و لاوانی كوردستان دەستەیەك هونەرمەندم كۆكردبووەوە، زۆرینەیان بۆ یەكەم جار بوو بچنە سەر تەختەی شانۆو بگرە هەبوو بۆ یەكەم جاریش بوو شانۆ ببیستێت، بەڵام من بەتوانای ئەكادیمیەتی خۆم توانیم گرووپیكی باشیان لێ بەبەرهەم بهێنم.دەبێ بۆ مێژوو بوترێت كەوا شۆڕشی گوڵان هونەرمەندی ئەكادیمی وەك منیشی لەخۆ گرتبوو، واتە بیركردنەوەی ئاسۆی رۆشنبیری و هونەری سەركردایەتی ئەو شۆڕشە بوونی كەسانی ئەكادیمی وەك منی زۆر پێ زەروور بوو.
*ئێوە بەوە ناسراون كە پەیوەندییەكی زۆر باشتان لەگەڵ قوتابیان هەبووە، هۆكاری ئەم پەیوەندییە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- ئەم پرسیارەم زۆر بەدڵە. ئەو پەیوەندیە بۆ زۆر هۆكار دەگەڕێتەوە، بەر لە هەموویان نزیكی تەمەنم لە زۆرینەیان، پاشان وەك خانەوادەیی كەسوكاری زۆربەیانم دەناسی، واتە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكەش كاریگەری خۆی هەبوو، پاشان من كە دەست بەكار بووم وەك مامۆستایەكیان، هەندێك شێوازو ئەزموونی نوێم پێ بوو، بە راستی قوتابیەكان بەپەرۆشەوە چاوەڕوانی وەرگرتن و تێگەیشتنیان لەو ئەزموون و شێوازە نوێیانە دەكرد. لەوانە شانۆی بازنەیی، شانۆی دڵڕەق و بانتۆمایم و...هتد. دوای ئەوە هەموو وانەكانم بە شێوەی پراكتیكی لە ناو پەیمانگاو دەرەوەی پەیمانگا جێبەجێ دەكرد، بۆ نموونە (راستگۆیی)، هەروەها لە زۆر كاتدا لەماڵی خۆمدا تێكستەكانمان دەنووسییەوەو تاوتوێی پێویستی عەمەلیشمان وەك موناقەشە و پرۆڤە دەكرد. تەنانەت هاوكاری ماددیش لە نێوان زۆربەماندا هەبوو. ئەوكات دەخلی قوتابیەكان زۆر كەم بوو، بەشی پێویستیی رۆژانەیانی نەدەكرد. سەرباری هەموو ئەوانە گیانی لێبوردەیی و گوێڕایەڵی بۆ داواو پێویستییە هونەریەكانمان تەواو لێكی نزیك خستبووینەوە.
* ( دوژمنی گەل) یەكێكە لە شاكارە سەركەوتووەكانت، چی وای كرد ئەم سەركەوتنە بەدەست بهێنێت؟
- دوژمنی گەل كەوتبووە نێوان من و نووسەرەكەی (هەنریك ئەپسن)ی نەرویجی و بەرهەمێكی ساڵانەی هونەریی پەیمانگا...ئەم شانۆییە لە چەندین رووەوە كاریگەری خۆی لەسەر هەبوو، لە رووی واقعیەتی نووسینەكەو شێوازی داڕشتنی تێكستیكی وا جیهانی و مێژوویی، پاشان بەراوردكردنی ناوەڕۆكی بابەتی شانۆییەكە لەگەڵ واقعی ژیانی كوردستانەكەم بە گەل و نیشتمانەكەیەوە. تێكڕای خەڵكی بە بڕیارە چەوتەكانی دەسەڵات گێل كرابوون. كار لەسەر چەواشەكردنی گشت دەكرا. دەسەڵاتدارو خاوەن پێگە ئابوورییەكان وەك وردە بۆڕژواكانی سێبەری دەسەڵات لەلایەن دەسەڵات و بڕیارەكایانەوە پاریزراو بوون. لە رێی كارگەكانیانەوە ژینگەو سرووشت و كێڵگە و سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە گشتی پیس و نا تەندروست كرابوون. دكتۆر ستۆكمان كە دكتۆریكی پسپۆڕە لەسەر داكۆكیكردن لە راگرتنی سەرچاوە ئاوییەكان، بە دەسەڵاتی زانستەكەیەوە بەرانبەر هەموو ئەو دەسەڵاتە نابووتانە بووەوەو، دەیویست رێ لەو كارە قێزەون و دوژمنكارییانەیان بگرێت كە بەرانبەر بە گەل دەكرا، بەڵام ناپوختەیی دەسەڵات و پشتگیریكردنی سەرمایەدارانی خاوەن كارگەكان كاری گەیاندە ئەو ئاستەی هەموو گەلیان دژ بە دكتۆر وەستانەوە. ئەم واقعە تاڵە هیچی لەو زۆر و زوڵمە كەمتر نەبوو كە رژێمی بەعس بەرانبەر بە گەل و نیشتمانی ئێمە كردوویەتی. بەڵێ دوژمنی گەل بوو بەو ناونیشانەی لە رێیەوە توانیمان ناڕەزایەتی خۆمان بەرانبەر بە داگیركران و زۆرداران نیشان بدەین. ئەم شانۆییە زۆری دەوێت لەسەری بدوێین.
* یەكەم جار قوتابی و مامۆستای پەیمانگای هونەرە جوانەكانت لە كارێكدا كۆكردەوە، چۆن بوو بیرتان لەو هەنگاوە كردەوە؟
- ئەو تاقیكردنەوەیەی لە شانۆیی دوژمنی گەلدا جێبەجێمان كرد، كەوا مامۆستاو قوتابی پێكەوە كاری تیادا بكەین، ئەزمونیكی زۆر سەركەوتووانەی خۆم و مامۆستای گەورەم مامۆستا ئەحمەد سالار بوو، هەرچەند لە سەرەتادا وەك ئیدارەی پەیمانگا هەندێك ناڕەزایی و گرفتیان بۆ دروست كردین، بەڵام یەك خانەوادەیی و دڵسۆزی هەموو لایەكمان بە مامۆستاو قوتابییەكانەوە زۆر سەركەوتووانە جێبەجێمان كرد. ئەو خاڵە بووە جێی مشتومڕی نێوان هونەرمەندان و ناوەندی راگەیاندنی ئەو سەردەمەش، ئەم ئەزموونە وای لە خانەوادەی تیپی سالار كرد، هەموو شوناسی هونەریمان یەك بێت و توانیمان ئەو جیاوازییەی نێوان مامۆستاو قوتابی بۆ گیانی یەكبوویی و سەركەوتنی كارەكانمان بەتایبەت لە تیپی سالاردا زۆر سەركەوتووانە بە ئەنجامی بگەیەنین. لەو كارانە زەمەنێكی داهێنانمان بۆ خۆمان و مێژووی هونەری شانۆی كوردیش بەرپا كرد.
* ئەوانەی لەگەڵ ئێوە مامۆستا بوون، هونەرمەندی گەورە و ناسراون، ئەی ئەوانەی قوتابیتان بوون، ئێستا هیچیان بوونەتە ناوی ناسراوی بواری شانۆ؟
- بەڵێ، بەدڵنیاییەوە چەند قۆناغێكی باشمان لەو رووەوە بڕییەوە. ساڵانە ژمارەیەكی بەرچاو قوتابیی سەركەوتوومان خوێندنی تەواو دەكردو، ئێستا لە ناوەندی هونەرو بەڕێوەبردنی پەروەردەیی و هونەری سەركەوتوانە كار دەكەن. ناكرێت ناوی هەندێكیان بهێنم و ببمە جێی ناڕەزایی ئەوانیتر.
* پێتوایە ئێستا ئەم جۆرە پەیوەندییە لە نێوان قوتابی و مامۆستای هونەرە جوانەكان بوونی مابێت؟
- لە راستیدا لەبەر ئەوەی ئەوەندە پەیوەندیم بە پەیمانگاوە نییە، لەبەر ئەوە رەنگە وەڵامێكم بۆ ئەم پرسیارە پێ نەبێت. بەڵام وەك تێبینی دەكەم، زۆرینەی مامۆستاكان هەر دەرچووی پەیمانگان و دواتریش كۆلیجی ئەكادیمیایان تەواو كردووە ، بۆیە دەكرێت ئاكامی ئەزمونی خۆیان ئەو پەیوەندییانە بەو شێوە دروستە لە نێوان مامۆستاو قوتابی بەردەوامی هەبێت.پاشان سرووشتی هونەری شانۆ دەستەییە، لەبەر ئەو خاڵەش دەبێ تێكەڵبوونێكی گونجاو و لەبار دروست ببێت.
* قۆناغی پێشمەرگایەتیت چ كاریگەرییەكی لەسەر كارە هونەرییەكانت بووە؟
- قۆناغی پێشمەرگایەتیم دەرگای ئازادی تەواوی بۆ رەخساندم، ئەوەی لە شاردا نەمدەتوانی بە ئاسانی و ئازادی لە رێی هونەرو نووسینەكانمەوە تەعبیریان لێ بكەم، بەدڵنیاییەوە لە رۆژانی پێشمەرگایەتیمدا زۆر بە ئاشكراو ئازادانە باسم دەكرد. هەروەها ئەوەی ئاستتەنگی بۆ دروست دەكردم.
*بەرهەمی "شاڵاوی تاوانەوە"ت چۆن لەدایكبوو؟
- بابەتی كیمیابارانی هەڵەبجەو ئەنفالی بەدناو و باری نەگونجاوی هونەرمەندێكی ئاوارە وایكرد، یەكەم شانۆییم كە بۆ هەڵەبجە نووسی بە ناوی (شاڵاوی تاوانەوە)بوو. هەر لە شاری شنۆش بۆ ماوەی چەند رۆژێك پێشكەشم كرد. پاشان لە ناو ئۆردوگای زێوەی تەرگەوەر و مەرگەوەڕ، لە ناو جەمەلیۆنانەكانی زێوەدا شانۆیی بانتۆماییمم بۆ ئاوارەكان پێشكەش كرد، خۆی لەخۆیدا كاریگەرییەكی زۆری لەسەر دانیشتووانی میحنەتباری ئۆردوگاكە هەبوو.توانیم لەو ماوەیەدا پێنج تێكستی شانۆیی لەسەر هەڵەبجە بنووسم و سیانیانم بە چاپ گەیاندووە، لەم ساڵانەشدا سیانیانم لە بەرگی كتیبێكدا بە چاپ گەیاندەوە، بەبێ هیچ دەستكارییەك. دوو تێكستەكەی دیكەش سوپاسی كاك رێبوار یەڵدای بەڕێز دەكەم كە بۆی پاراستبووم و لەم یەك دوو ساڵەدا بەدەستی گەیاندمەوە، تەنیا ئەو نوسخەیەم مابوو.