تاریق كارێزی
رەنگە بەر لە هەر شتێك، ئێمەی رەخنەگرانی بوارەكە باوەڕمان وا بێت، كە هونەری شێوەكاری بەشێكی گرنگ و كارایە لە گوتاری دیدەیی و زمانی ستاتیكا و جوانی. نەك هەر ئەوە، بەڵكوو پێشمان وایە هونەری شێوەكاری كرۆك و گرێژەنەی ستاتیكایە. هونەرمەندی شێوەكاریش هەردەم بەشێكە لە مێژووی ئان و ساتی ژینگە و جوگرافیاكەی خۆی. بۆ گەلێكی وەك كورد، كە لە حاڵەتێكی تایبەتمەندی مێژوودا دەژی، هونەرمەندانی شێوەكاری ئەم گەلە پەیوەست بە هەلومەرجی تایبەت دەبن. ئەو هەلومەرجەش چێوە و سنوورێك بۆ گوتاری جوانی ئەوان دیاری دەكات.
قسە تا وابەستە بە نموونەی راستەقینەی و چیرۆكەكانی ژیانی نەكەین، رەنگە هێندە لە تەلی زەینی خوێنەر و بیسەر نەدات. جا بۆ پیشاندانی شان و شكۆی ئەو هونەرە و رەنجی مرۆییانە و نەتەوەییانە و نیشتمانیانەی بەشێك لە هونەرمەندانی شێوەكاری كورد، پەنا بۆ هێنانەوەی دوو نموونە دەبەم. لەم دوو نموونەیەدا كە نێوانیان (60) ساڵی تەواوە، دەردەكەوێت كە شێوەكارانی كورد چ تێكۆشانێكی بەرزیان كردووە، لە چ پێگەیەكی باڵای قسە كردندان بە زمانی ستاتیكا. هەردوو نموونەكەش پەیوەستن بە دوو چالاكیی هونەرییەوە، یەكەمیان لە ساڵی 1957دا لە شاری سلێمانی بووە، دووەمیشیان لە ساڵی 2017دا لە شاری ئەستەنبووڵ رووی داوە.
نموونەی یەكەمیان نووسینێكی هونەرمەندی پێشەنگ جەمال بەختیارە (سلێمانی- 1925)، رۆژی 12/7/1957 لە دەفتەری پیشانگایەكی تایبەت بە قوتابیان، كە هونەرمەندی پێشەنگ ئازاد شەوقی سەرپەرشتیی كردووە، نووسیویەتی. پیشانگاكە لە رۆژانی (6 تا 13/7/1957) لە سلێمانی كراوەتەوە. وا دیارە جەمال بەختیار رۆژی 12/7 سەردانی پیشانگاكەی كردووە، بە ناونیشانی (من هونەرپەرستم) ئەم سەرنجانەی دادێی لە دەفتەری پیشانگاكەدا نووسیویەتی:
«ئێمە ئەمانەوێ هونەری وێنە لە سولەیمانیا و وڵاتەكەمانا رێگایەكی تەعبیریی تایبەتی هەبێ و شێوەیەكی ناسراوی هەبێ لە ژیان، سروشت و جەو و ئادەمیزاد بە مەشاكیل و مێژوویەوە. لە ئەنجاما ئەبینرێ ئەو سەرچاوەیەی كە رەوشتی تازەمانی تیا هەڵ ئەقوڵێ بۆ دامەزراندنی قوتابخانەیەكی كوردیی تایبەتی لە وێنەدا، چۆن جێگایەكی مناسب بۆ خۆی داگیر ئەكا لە قوتابخانە عالەمییەكانی وێنەی دەستا..! زۆر زۆر سپاسی برای خۆشەویستم كاكە ئازاد گیان ئەكەم، بە مناسەبەتی پیشانگەی قوتابیانەوە.»
لەم سووكە سەرنجەی جەمال بەختیار بەر لە (60) ساڵ لە بارەی ئەرك و پەیامی هونەری شێوەكارییەوە نووسیویەتی، بۆمان دەردەكەوێت كە ئەو پێی وا بووە دەبێ هونەری شێوەكاریی كوردی رێچكە و رێبازی تایبەت بە خۆی هەبێت، كە بتوانێ باش لە ژیان و سروشت و كەش و مرۆڤی كوردستانی، بە كێشە و مێژوویەوە بگات. پاشان ستایلێكی كوردی لە بواری شێوەكاری دابمەزرێت. ئەو باوەڕی بە هەبوونی قوتابخانەیەكی كوردی و تایبەتی شێوەكاری هەبووە، ئەم قوتابخانەیەی هونەری شێوەكارییش دەبێتە سەرچاوەیەك بۆ پیشاندانی سیمای شارستانیەت و كولتووری كوردەواری، كە ئەو ناوی ناوە (رەوشتی تازەمان)، واتە ژیار و شارستانیەتی نوێی كوردستان.
بابەتی دووەمیش پەیوەستە بە پرۆژەیەكی هونەرمەندی گەورەی كورد ئەحمەد گونەشتەكین. ئەم هونەرمەندەی باكووری كوردستان هونەرمەندێكی جیهانییە. پێشتر لە بارەی (گونەشتەكین)ـەوە بابەتێكم هەر لە (گوڵان)دا بڵاو كردەوە. گوتاری دیدەیی ئەم هونەرمەندە لە ئاستێكی باڵادایە. ئەو داهێنەری شێواز یان قوتابخانەیەكی نوێیە لە مێژووی هاوچەرخی هونەری شێوەكاریدا. واتە ئەو خواستەكەی جەمال بەختیاری بەدی هێناوە. لە داڕشتنی تابلۆ و جێبەجێ كردنی پرۆژەی هونەریدا، ئایدیا و بیرۆكەی زۆر بەرز دەخاتە روو. دواترین پرۆژەی هونەریی ئەو بریتی بوو لە گەورە دیواربەندی (كوستانتینی)، كە لە یەكێ لە مۆڵەكانی شاری ئەستەنبووڵ جێبەجێی كرد.
پرۆژە دیواربەندەكەی هونەرمەندی كورد ئەحمەد گونەشتەكین رووبەڕووی ناڕەزاییەكی كەسانی توندڕەوی ئایینی و رەگەزپەرستی تورك بووەوە. ئەم هونەرمەندە دەڵێ «بەرانبەر بە هونەر، لە توركیادا زۆر كەم لێبوردەیی هەیە.» ئەو پێی وایە «هەندێك لەبەر ئەوەی هونەرمەندێكی كوردستانیم، دەبینی زۆر توندڕەوانە هەڵسوكەوتم لەگەڵدا دەكەن.» ئەم هونەرمەندەی باكووری كوردستان نایشارێتەوە، كە گەلێك كەسیش هەن رێز لە هونەرەكەی دەگرن، بەڵام دیواربەندە مەزن و رەنگینەكەی ئەو (كوستانتینی)یان لا برد، كە لە 13 پارچە (نامە)ی مەزن پێك دێت. ئەم دیواربەندە مەزنە تەنیا دوای پێنج كاژێر لە دانانی، لە نێو شاری ئەستەنبووڵ لا درا.
بەهانەی لادانی دیواربەندەكەی گونەشتەكین ئەوە بوو، هەندێ كەسی توندڕەو دروشمی ئەوەیان گوتەوە، كە شاری ئەستەنبووڵ لە ساڵی 1453وە، كە لە لایەن توركی عوسمانییەوە داگیر كراوە، هەر ناوی ئەستەنبووڵ بووە. پێشتریش كەناڵێكی ئاسمانیی رەوت ئیسلامی هەڕەشەیەكی توندی كرد، سەبارەت بەوەی ناوی ئەستەنبووڵ بە ئیمپراتۆریەتی بیزانسییەوە گرێ بدرێت، هەرچەندە پەیڤی ئەستەنبووڵ (ئیستەنپولین: ئیستانپولین) بۆ خۆی پەیڤێكی توركی نییە، بەڵكوو دەستەواژەیەكی بیزانسیی یۆنانییە، واتاكەشی «بەرەو شار: لە نێو شار»ە. روونتر بڵێین، ئەگەر كوستانتینا ناوێكی بیزانسی بێت، خۆ ئەستەنبووڵیش هەر ناوێكی بیزانسی یۆنانییە، نەك توركی.
هەر لەم رووەوە، هونەرمەندی كورد گونەشتەكین دەڵێ «ژمارەیەكی زۆر خەڵكی سەرگەرم لە توركیا هەن، ئەوان نە كتێب و نە مێژوو دەخوێننەوە، تەنانەت بە بیر و باوەڕی خۆشیان ئاشنا نین، بە واتای ئەوان نە رێز لە فەرموودەی پێغەمبەر و نە رێز لە قسەكەی سوڵتان محەمەد فاتیح دەگرن، دەشڵێن ئێمە نەوەی عوسمانییەكانین.»
گونەشتەكین هەر لە هەولێرەوە بیگرە تا دەگاتە نیویۆرك، وەك هونەرمەندێكی جیهانی تابلۆ و بەرهەمەكانی نمایش كراون، دەشڵێ فەرموودەیەكی پێغەمبەر (د خ) هەیە تێیدا مژدەی فەتحكردنی ئەستەنبووڵ لە ئایندەدا لە سەر دەستی موسڵمانێك داوە.
ئەم هونەرمەندە كوردە روونیشی دەكاتەوە، كە ناوی كوستەنتینە بە درێژایی سەردەمی عوسمانی بە شێوەیەكی فەرمی بۆ پایتەختی خەلافەتی عوسمانی بەكار هاتووە، لە سەر دراوی عوسمانیش دەنووسرا (سكەی كوستەنتینە)یە. لە سەردەمی راگەیاندنی كۆماری توركیادا بوو كە كوستەنتینە وەلا نرا و ئەستەنبووڵ جێگیر كرا.
ئاشكرایە، نەتەوەی بێ سەروەری هونەرەكەشی لە بن باری هەڕەشەدا دەبێت. بۆ ئەوەی شكۆی هونەری كوردی و شێوەكارانی كوردستان نەشكێ، پێویستە قەوارەیەكی سەربەخۆی سیاسی هەبێت، ئاڵای نیشتمانی تێدا بشەكێتەوە، شكۆی هونەریشی تێدا رابگیرێ.