ئا/ تاریق كارێزی


هەرچەندی هونەری شێوەكاری پەل بۆ رەگەزی جۆربەجۆر بهاوێت، هەردەم سێ رەگەز هەن كە بنەڕەتین. هیچ جۆرێك لە هونەری شێوەكاری نییە باز بە سەر هەر سێ رەگەزی (هێڵ، رەنگ، قەبارە)دا بدات. جا بۆیە بە ئامانجی پەی بردن بە كرۆكی هونەری دیدەیی ((بۆیەش بە جۆرەكانی هونەری شێوەكاری دەڵێین دیدەیی، چونكە بە چاو (دیدە) دەبیندرێن و چێژیان لێ وەردەگیرێت))، پێویستە بینەری شەیدای ئەم جۆرە هونەرە تا رادەیەك لە رازی ئەو سێ رەگەزەی هونەری شێوەكاری بگات. ئەم وتارە بۆ قسەكردن بە شێوەیەكی بەرایی لە بارەی هێڵەوە تەرخانە، كە رەگەزێكی سەرەكییە لە سێكوچكە رەگەزی هونەری دیدەییدا.
هێڵ وەك چۆن لە ژیانی ئاسایی و رۆژانەی مرۆڤدا، هەروەها لە هەموو بوارێكی ژیانی مرۆڤایەتیدا نەخشی كارا و كاریگەری هەیە، بە هەمان شێوە و چڕتر لە هونەری شێوەكاریدا رۆڵێكی كارا و كاریگەری هەیە، بە تایبەتی لە گەڵاڵە بوونی بەرهەمی شێوەكاری و بەرجەستە كردنی سیماكەیدا. ئێمە ناچینە سەر رۆڵی هێڵ لە ژیانی ئاسایی بەرەی مرۆڤایەتیدا، ئێرە بواری ئەوە نییە، تەنیا ئەوەندە دەڵێین هێڵ لە رووی زانستییەوە بریتییە لە كۆمەڵە خاڵێك، كە (زۆر و كەم بە پێی كورت و درێژیی هێڵ) بە دەم یەكەوە بە دوای یەكدا دێن. هێڵیش دوو جۆرە (راست، چەماوە). شارستانیەتی رۆژهەڵات وابەستە بە هێڵی چەماوەیە، شارستانیەتی رۆژاواش وابەستە بە هێڵی راستە. ئەم بابەتی هێڵی راست و چەماوەیە لە وێنەی ئەلف و بێی (ئارامی و لاتینی) و لە هەموو كایەكی ژیان و بیر كردنەوەی گەل و نەتەوەكانی هەردوو لادا رەنگی داوەتەوە. زۆر دێژەی نادەمێ. ئامانجمە رۆشناییەك بخەمە سەر نەخشی كارای ئەم رەگەزە (هێڵ) لە گەڵاڵە بوون و خەمڵینی بەرهەمی دیدەییدا.
شاگردی هونەری شێوەكاری، چ لە دەزگایەكی ئەكادیمیدا بێت یان لە لای مامۆستایەكی دەرەوەی ئەم جۆرە دەزگایەدا، سەرەتا قەڵەم و كاغەزی پێ دەدرێت و پێی دەگوترێت: «نیگار بكێشە.» نیگاریش چۆن دەكێشێ و بە چی؟ وا باوە مامۆستا مۆدێل (كەسێكی زیندوو) یان ماتریاڵ (شتی بێگیان)ی دەخاتە بەر دەم و پێی دەڵێ: بڕوانە، ئەوەی بە چاو دەیبینی، بە قەڵەم نەخش و وێنەكەی لە سەر كاغەز بكێشە. بەم پرۆسەیە دەگوترێت هێڵكاری (قەڵەمكێشی). لێرەدا هێڵ بە تەنیا دەبێتە رەگەزی نەخشاندنی وێنەی بابەت (بە مۆدێل و بێگیانەوە). لە هێڵكاریدا كە بەردی بناغەی هونەری شێوەكارییە، هێڵ تەنیا رەگەزی كارای نیگار كێشانە.
لە قۆناغێكی دواتردا، كە شاگرد لە دنیای هونەردا پلە و توانای هەڵدەكشێت،بڕستی مانۆری هونەری بەدەست دەهێنێت، خەیاڵ و واقیع ئاوێتە بە یەك دەكات، متمانەشبە خۆی دەكات، كە ئیدی ئەو هونەرمەند (یان هونەربەخش)ێكی بواری شێوەكارییە، دەبینین هێڵ ئامادە بوونێكی كارای لە كاری هونەریانەی ئەودا دەبێت.هێڵ هەردەم وەك رەگەزێكی سەرەكی (لە پاڵ هەردوو رەگەزی رەنگ + قەبارە) لە بەرجەستە كردنی بەرهەمی دیدەییدا دەمێنێتەوە. هیچ كاتێك هێڵ لە هونەری دیدەیی (هونەری شێوەكاری) دانابڕێت. بەڵكوو ناكرێ وێنای بەرهەمی شێوەكاری بكەین كە لە هێڵ بەدەر بێت.ئەو هەم لە نەخشی بەرایی (سكێچ)دا و هەم لە دوایین گەڵاڵەی بەرهەمدا، بە گوڕ و تینەوە ئامادەیە.
هونەرمەند هەیە هێڵ تەنیا رەگەزی كار كردنیەتی، هەر بە هێڵیش توانیویەتی بەرهەمی ناوازەی شێوەكاری بئافرێنێ. رەنگە دیارترین نموونەلە مێژووی هونەری شێوەكاریی كوردی لەم بوارەدا، هونەرمەندی پێشەنگ (ئیسماعیل خەیات) بێت، ئەو بۆ دەیان ساڵ تەنیا بە هێڵ تابلۆی دەكێشا. پشتی تەنیا بەم رەگەزەی هونەری شێوەكاری دەبەست. بەشی هەرە سەرەكیی خەرمان و مێژووی كار و داهێنانی ئەو بە هێڵ بەرجەستە بووە. ئەمە بۆ مێژووی هونەری شێوەكاریی كوردستان خاڵێكی ئەرێنییە، كە هونەرمەندێكی كورد یەك رەگەزی سەرەكیی هونەری شێوەكاریی بۆ دەیان ساڵ داهێنانی خۆی كردووەتە توخمێكی سەرەكیی كار و ئەفراندن. هاوكات ئەو بەرهەمانەی لە رووی ستاتیكا و ناوەرۆكەوە، هەڵگری گوتاری جوان و رەوانی دیدەیین.
ئەحمەد گونەشتەكین، گەورە شێوەكاری كورد و جیهان، هێڵ بە شێواز و تەكنیكێكی جیاواز بەكار دەهێنێت. وەك لە ژمارەیەكی رابردووی (گوڵان)دا بابەتێكمان لە بارەیەوە نووسی، ئەو بە هێڵ تابلۆ دەچنێت، تابلۆ دەبێتە رووبەرێكی مافوور ئاسا، گونەشتەكین بە هێڵە رەنگ،نیگار (فیگەر)ی تێدا دەچنێت. ئەمەش بەكار بردنێكی داهێنەرانەی هێڵە.
لە ئاستی جیهاندا، هێڵ وەك رەگەزێكی سەرەكیی هونەری شێوەكاری، پێگەی دیاری هەیە. ئەگەرچی چەندین سەدە تێپەڕیون، بەڵام هێشتا هێڵكارییەكانی گەورە هونەرمەندانی شێوەكاری سەردەمی رێنیسانسی ئەوروپا، وەك بەرهەمی ناوازەی هونەری دیدەیی لێیان دەڕواندرێت. بۆ نموونە ئەگەر چاو بە پەڕاوێكی تایبەت بە ژیان و بەرهەمەكانی (مایكل ئەنجیلۆ) یان (لیۆناردۆ داڤینشی)دا بخشێنی، هاوشانی تابلۆ و پەیكەرەكانی ئەو دوو هونەرمەندە ناودارەی ئیتالیا و جیهان، هێڵكارییەكانی ئەوانیش جێی سەرنج و تێڕامانن. تەنانەت جاری وا هەیە لە هێڵكارییەكی (ئەنجیلۆ)ی پەیكەرتاش ورد دەبیتەوە،دەبینی سیمایەكی تایبەتی هەیە، هێندە بەرجەستە خۆ دەنوێنێ، خەیاڵت بەو ئاقارەدا دەچێت كە ئەو هێڵكارییەی ئەنجیلۆ دوو مەودا نییە، بەڵكوو چەشنی پەیكەر سێ مەودایە. ئەمەش سیحری هونەر تێكەڵ بە هێڵە.
لەوان بترازێ، ئێمە گەورە هونەرمەندانی دیكەی جیهانمان دیوە، كە مۆزەخانە و گەلەری و ساڵۆن و بازرگان و شەیدایانی هونەری شێوەكاری چ بایەخێك بە بەرهەمی هێڵكارییان دەدەن. ئەو بایەخ دانەش بە هێڵكاری بێ بنەما و لە خۆڕا نییە، بەڵكوو ئەوە ئاشكرا دەكات، هێڵ وەك رەگەزێكی سەرەكیی هونەری شێوەكاری چەند گرنگ و بایەخدارە. من لە ساڵانی حەفتای سەدەی رابردوودا، هێڵكاریی گەورە هونەرمەندانی عیراقم لە (مۆزەخانەی هونەرمەندانی پێشەنگ)دا دیوە. لەو مۆزەخانەیەدا هێڵكاری لە تەنیشت تابلۆوە داندرا بوو، ئەمە بە واتای هێڵكاری لە رووی بەهای هونەرییەوە هاوشانی تابلۆیە. لە رووی هەڵسەنگاندنی هونەریشەوە هەر وا دێتەوە. هونەرمەندێك كە لە هێڵكاریدا توانا و كارامە بێت، گومانی تێدا نییە لە گەڵاڵە كردنی بەرهەمی هونەری (تابلۆ، پەیكەر، سیرامیك، گرافیك..)یشدا كەسێكی كارامە و توانا دەبێت.