پەیڤی Theocracy وشەیەكی یۆنانییەو، لە دوو بڕگە پێكهاتووە، یەكەم: Theos خودا، برگەی دووەم: Cracy لە یۆنانی Kratia واتە حوكم، واتە حوكمی خودا، یەكەم كەس كە ئەم پەیڤەی داهێنا، دیرۆكڤانی جوولەكە یوسفوس بوو، Josephus ناوبراو ئەم وشەیەی لە تەورات دەرهێنا، بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای یاساكانی خودا دەوڵەتێك دابمەزرێنێت، واتە تەورات، كەواتە: ئەم بیرۆكەیە لە بنەڕەتدا لە یەهودییەتەوە هاتووە، چونكە ئەگەر تەورات بخوێنینەوە، دەبینین لە سیفری (التثنیە) دەڵێت: «خودا بە شێوەیەكی راستەوخۆ حوكمی ئیسڕائیل دەكات». هەروەها لە سیفری تەكوین ئیسحاحی حەڤدە هەمان بیرۆكە دووبارە بۆتەوە، ناوی ئەم دەوڵەتەشی ناوە (مملكة الله) The Kingdom of God واتە (جێنشینی خودا) لە سفری (القضاە)دا هاتووە، دەبێ حاكم لە پیاوە ئایینییەكان بێت، هەرچەندە پێش ئەوە لە یاساكانی حەمۆرابی هاتووە كە حەمورابی خۆی دەڵێت: خوداكان منیان دەستنیشان كردووە بو چەسپاندنی دادپەروەری، بەڵام بە شێوەیەكی سیستەماتیك نەبووە، وەكی ئەوەی لە یەهودییەت باسكراوە، ئەم هزرە كاریگەریی لەسەر مەسیحیەت هەبوو. برتراند رسل Bertrand Russell فەیلەسوفی بەریتانی دەڵێت: دەوڵەتی یەهودی، دوای گەڕانەوەیان لە بابل دەوڵەتێكی ئایینی بوو، مەسیحییەكانیش لەوان فێر بوون، دەوڵەتێكی ئایینی دروست بكەن یەكەم كەسی ریفۆرمخواز دۆمینیكی مەسیحی ساڤۆنا رۆلا بوو Savonarola كە داوای دەوڵەتێكی ئایینی كرد، لەگەڵ ئەوەشدا زۆر دژی گەندەڵی بوو، تا گەیشتە رادەیەك روبەڕووی پاپا ئەسكەندەری شەشەم بووەوە، بەڵام لە ساڵی (1498ز) بە زیندوویی سووتێنرا. لە داخی ئەم تراژیدیایە میكاڤیلی لە ساڵی (1527ز) Machiavelli گوتی: «ئەو پێغەمبەرانەی چەكیان نییە، بەردەوام شكست دێنن»، كاتێ ئیمبراتۆری رۆما قوستەنتین بوو بە مەسیحی ومەسیحیەتی كردە ئایینی فەرمی، گوتی: «من لای خواوە دەستیشان كراوم كە سەرپەرشتیی هەموو كاروباری دەرەوەی كەنیسە بكەم» دوای ئەوەی ئەم بیرۆكەیە لەمەسیحییەتدا جێگیر بوو، هەریەك لە پۆلس Paul و بۆترۆس Peter و ترتلیان Tertullian بەرگریان لەو بیرۆكەیە كرد، پۆلس دەڵێت: «سوڵتان و دەسەڵات لە خوداوەیە، خودا ئەوانی بۆ ئێمە داناوە، ئەگەر ئێمە بەرەنگاریان ببینەوە، ئەوا بەرەنگاری دانانی خودا ئەبینەوە» (ترتلیان)یش دەڵێت: «دەسەڵاتی ئیمپراتۆر لە خوداوە هاتووە» (بۆترۆس)یش هەمان بۆچوونی لەسەر دەسەڵات هەیە، دوای ئەوە پاشاكانی ئەوروپا زیاتر بایەخیان بە ئاییندا، چونكە بایەخدان بە ئایین، یان بە مەسیحینەت واتە درێژكردنی تەمەنی دەسەڵات، هەروەها ئەوكەسانەیان لە خۆ نزیك دەكردەوە كە بەرگرییان لەم جۆرە دەسەڵاتانە دەكرد، بۆ نموونە: (سێر روبەرت فیلمەر) (1963ز) Sir Rbert Filmer خاوەنی كتێبی Patriarcha (حوكمی پاپایی) كە یەكێكە لە هزرڤانانی سیاسی لەبەریتانیا، زۆر بەرگریی لەم جۆرە حوكمە دەكرد، بۆیە دەڵێت: «هیچ كەسێك لە دایك نابێت و ئازاد بێت، هەموومان بەندەین و، لەژێر ئیرادەی حاكمی خاوەن دەسەڵاتی بێ سنوورداین. چونكە مەلیك لەسەرووی هەموو یاسایەكە». هەروەها (جاك بوسوێت) (1754ز) Jacques Bossuet بە (لۆیسی چواردەهەم) دەڵێت: «ئەو تەختەی تۆ، هی مروڤ نییە، بەڵكو هی خودایە»، لە ساڵی 1555 بییر دی رونسارد Pierre de Ronsard نووسیویەتی پاشای فەرەنسا خودایەكی گەورەیە، لە ساڵی 1625 گەیشتە راددەیەك كە ئەنجومەنی گشتیی پیاوانی ئایینی لە فەرەنسا نەك بڵێن پاشاكانی فەرەنسا لە لایەن خوداوە دەستنیشان كراون، بەڵكو گوتیان پاشاكانی فەرەنسا خۆیان خودان.
سەرەڕای ئەو شۆڕشە گەورەیەی كە مارتن لوسەری Martin Luther ئەڵمانی(1546ز) لە دژی كەنیسەی كاسۆلیك بەرپای كردبوو، كەنیسەی پرۆتستانتی دروست كرد، بەڵام ئەویش هەمان بۆچوونی لە سەر سیاسەت و حوكمڕانی هەیە، بەڵكو زۆر توندتریش بۆی چووە، ناوبراو دەڵێت: «ئەو دەستەی كە سەرێك بە شمشێر دەبڕدرێت، ئەمە دەستی مروڤ نییە، بەڵكو دەستی خودایە» هزرڤانی فەرەنسی جان بودان Jean Bodin دەڵێت:»پاشا لەسەروی یاساوەیە، چونكە خۆی دروستكەری یاسایە، ئەمە دەبێ وابێ».
مێژووی ئیسلامیش لەم جۆرە نموونانە دوور نییە، بەڵام ئەو مێژووەی كە باسی دەكەم لەدوای هەر چوار خەلیفە دەست پێ دەكات، دوای ئەوەی كە كێشە كەوتە نێوان ئیمامی عەلی و معاویە، پاشان كێشەكە بۆ نەوەكانی پێغەمبەر مایەوە، بەڵام ئیمام حەسەنی كوڕی ئیمامی عەلی لە سیاسەت كشایەوە، پاشان كۆچی دوایی كرد، لەكوفە خەڵكێكی زۆر كۆبوونەوە بۆ پشتگیریكردنی كوڕی دووەمی ئیمامی عەلی(ر.خ) كە ئیمام حوسەینە، ئیمام حوسەین لەگەڵ چەند هەڤاڵێكی لە مەككەوە روویان كردە كوفە، هەرچەندە خەڵكێكی زۆر كە (ئیبن عەباس) یەكێك بوو لەوان، ئاموژگارییان كرد كە نەڕوات، بەڵام هەر رۆیشت، پاشان لە كەربەلا بە كوشتنی ئیمام حوسەین و هەڤاڵانی تراژیدیا دەستی پێكرد، دوای تراژیدیاكە عەلی كوڕی حوسەین لەگەل (محەمەد)ی كوڕی توانییان خۆیان رزگار بكەن و خۆیان بگەیێننە مەدینە، (ئیبن زۆبیر) لە دوای كارەساتی ئیمام حوسەین لە كەربەلا، خۆی وەكو خەلیفە راگەیاند و خەڵك بەیعەتیان پێ دا، بەڵام لەنێوان ئەو و یەزیددا شەڕ روویدا، كە یەزیدیش كۆچی دوایی كرد، عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان شوێنی گرتەوەو، بەردەوامیی بە شەڕەكەدا و، حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفیی نارد بۆ ئەوەی لە مەككە شەڕ لەگەل (ئيبن زوبێر)دا بكات، ئەوەبوو مەككەیان داگیركردو (ئيبن زوبێر)یان كوشت، لێرەدا ئاشكرایە كە معاویە یەكەم كەس بوو كە بیرۆكەی دەسەڵاتی بنەماڵەی داهێنا، چونكە هەوڵی دەدا بۆ ئەوەی (یەزید)ی كوڕی ببێتە فەرمانڕەوای موسڵمانان، ئومەوییەكان كە لە ساڵی(40هـ) بوون بە خاوەن دەسەڵات، یەكەم كاریان بەعەرەبكردنی دەوڵەت بوو، واتە: لە ناوەرۆكدا دەوڵەتیكی سیاسی عەرەبی بوو، تەنیا بە رووكەش دەوڵەتێكی ئایینی بوو، بەڵام كە دەسەڵاتیان گرتە دەست، بوو بە دەوڵەتێكی ئایینی دیكتاتوری جەبری عەرەبیزم. من لە پەرتووكەكەم بە ناونیشانی (مێژووی بە عەرەبكردنی ئایین) (تاریخ التعریب الدینی) باسی ئەو بابەتەم بە تێروتەسەلی كردووە. تەنانەت كاتێ عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان (73هـ86) دەسەڵاتی گرتە دەست قورئانی پیرۆزی هێناو گوتی: «ئەوە جاری كۆتاییە دەتبینمەوە» هەروەها بە موسڵمانانی گوت: «هەر كەسێك پێم بڵێ تەقوای خودا بكە، سەری دەپەڕێنم». یەزیدی كوڕی عەبدولمولیك ویستی لەسەر رێچكەو رێبازی عومەری كوڕی عەبدولعەزیز (ر.ح) بڕوات، بەڵام لە چل رۆژ زیاتر نەیتوانی بەردەوام بێت، چونكە عومەر مرۆڤێكی دڵسۆز و لە خواترس و دادپەروەر بوو، بۆیە یەزید نەیتوانی، چونكە هەموو سیفەتەكانی بە پێچەوانەی عومەر بوون، بۆیە چل زانای هێنا بۆ ئەوەی شاهید بن كە هیچ لێپێچینەوە و سزای لەسەر نییە، واتە: خۆی ئازادە و لە سەرووی هەموو شتێكەوەیە و، كەس مافی ئەوەی نییە رەخنەی لێ بگرێت، هەندێك لە زانایان بەرگرییان لە دەسەڵاتەكەی كرد و چەندین حەدیسی بێ بنەمایان دروست كرد، گوایە خوای گەورە ئومەوییەكانی بە دیاری بۆ موسڵمانان ناردووە، بەتایبەتی ئەو حەدیسە بێ بنەمایانەی كە باس لە سوڵتان و فەرمانڕەوا دەكەن، بۆ نمونە: حەدیسی (السلطان ظل الله تعالی فی الأرض) واتە سوڵتان، یان خەلیفە سێبەری خودایە لەسەر زەمین، ئێمە ناتوانین ئەم وەسفە بە پێغەمبەری خواش (د.خ) بدەین، چ جای ئومەوییەكان. كاتێ زیادی كوڕی معاویە بوو بە والی لە بەسرە، گوتی: «ئێمە بە سوڵتانی خودا كە بە ئێمەی بەخشیوە، حوكم لەسەر ئێوە دەكەین». بەڵام كاتێ سەیری خەلیفە ئەبوبەكر (ر.خ) دەكەین، دەبینین لە یەكەم وتاری دەستبەكاربوونیدا چی دەڵێت؟ ئایا گوتی: من بە سوڵتانی خودا حوكمی ئێوە دەكەم؟ نەخێر، بەڵكو گوتی: «من وەكو ئێوە مروڤم، لە ئێوە باشتر نیم، ئەگەر راست بووم بە دوام بكەون، ئەگەر هەڵەم كرد راستم بكەنەوە» لە دوای ئومەوییەكان عەباسییەكان هاتن، یەكەم خەلیفەیان سەفاح بوو، لە ساڵی(132هـ) لە كوفە بەیعەتی پێدرا، ئەویش هەمان كاری ئەنجامدا، ئەوەندەی لە ئومەوییەكان كوشت، تاوەكو ناویان لێنا سەفاح، كاتێ هاتە كوفە، وتارێكی داو گوتی: (أنا السفاح المبیح، والثائر المبیح)، واتە: من بۆم هەیە هەركەسێ بكوژم، من شۆڕشگێڕێكم وەكو شمشێر دەبڕم، كەس ناتوانێ رێگریم لێ بكات، ئێمە حوكم بە قورئان و سوننەت دەكەین، ئەم دەسەڵاتە لە ئێمە ناچێتە دەرەوە تاوەكو تەسلیمی عیسای پێغەمبەر دەكەینەوە)، بەڵام سیستەمی دەوڵەت پێچەوانەی ئومەوییەكان بوو، چونكە ئەمانە دژی سیاسەتی بەعەرەبكردن بوون، بۆیە لەو سەردەمەدا غەیرە عەرەبەكان لە هەموو بوارێكەوە پێشڤەچوونیان بەخۆوە بینی، پاشان دەوڵەتی عوسمانی دروست بوو، ئەوەی دەوڵەتی بەسەری میللەتی كوردی هێناوە بەسە بۆ ناسینی ئەم دەوڵەتە، دەوڵەتێكی ئایینی مەزهەبی حەنەفی. پێویست ناكات باسی ئەم دەوڵەتە بكەین، چونكە عەبدولرەحمان كەواوكیبی كتێبەكەی لەسەر دیكتاتۆریەتی دەوڵەتی عوسمانی نووسیبوو، كاتێك لەسەر داوای سوڵتان عەبدولحەمید جەمالەدین-ی ئەفغانی هاتە ئەستەنبۆڵ، بەچاوی خۆی بینی چ جۆرە دیكتاتۆرییەتێك لەم وڵاتەدا هەیە، هەموویشی بە ناوی ئایینەوە، یەكێك لە زانایانی كوردی باكوور، باسی ئەم دەوڵەت و سوڵتانەی كردووە، ئەویش (شێخ سەعیدی نەوڕەسی)یە كە لە نامیلكەكانی خۆیدا (رسائل النور) تیشكی خستۆتەسەر، شتێكی دیارە كە ئەم دەوڵەتە لەسەر بنەماكانی مەزهەبی حەنەفی دروست بوو، كە پێی دەڵێن: (مجلة الأحكام العدلیة) بەڵام دوای تەمەنێكی زۆر هەندێ لە سوڵتانەكانی عوسمانی ویستیان تەنیا كار بەم (مجلة)یە نەكەن، بەڵكو سوود لە مەزهەبەكانی دیكەیش وەربگرن، چونكە خەڵكێكی زۆر هەن سەر بە مەزهەبەكانی دیكەن، بەڵام زانایانی ئەو سەردەمە قبووڵیان نەكرد بە هیچ شێوەیەك ئەم كارە بكەن، ئەم جۆرە سیاسەتە تەسكبینییە، بووە هۆی دروستبوونی كاردانەوەیەكی توند لەنێو گەلانی دیكەی موسڵماندا، وەكو كورد و عەرەب و بەربەر (ئەمازیغ) كە زۆربەیان سەر بە مەزهەبی دیكە بوون، لە سووریا لەساڵی (1949) وەزیری داد (ئەسعەد كورانی) (مجلة الأحكام العدلیة)ی عوسمانی حەنەفی رەتكردەوە و كاری بە یاساكانی روژئاوا كرد، چونكە مەزهەب تەنیا بۆچوونە، بۆیە ئیمام مالیك لە سەردەمی عەباسییەكاندا بە هیچ شێوەیەك قبووڵی نەكرد، مەزهەبەكەی بكرێتە دەستووری دەوڵەت، لەم سەردەمەدا هیچ بزاڤێك پشتگیری لە دەوڵەتی ئایینی ناكات، تەنیا چەند گرووپێكی فەندەمەنتەلیزمی نەبێت، كە نزیكن لە بزاڤە تەكفیرییەكان، لەم دواییەدا لەساڵی 2011 دوای رووخانی رژێمی حوسنی موبارەك، ئەزهەری شەریف وەسیقەیەكی دەركردو تیایدا پشتگیری لە دەوڵەتێكی مەدەنی دەكات دژی دەوڵەتی ئایینی، دكتۆر (محەمەد سەلیم عەوا) دەڵێت: «دەوڵەتی ئایینی لە ئیسلامدا نییە»، دكتۆر (تارق سویدان) دەڵێت: «ئێمە دەوڵەتێكی مەدەنی پلۆرالیزمی دیموكراسیمان دەوێت و دەوڵەتی ئایینیمان ناوێت»، پارتی (نوری) سەلەفی لە میسر هەمان بڕوای هەیە، تەنانەت هەندێ لە ئەندامەكانی مەسیحین، پارتی عەدل و ئیحسانی مەغریبی ئیسلامی دەڵێت: «ئێمە رۆژێك لە رۆژان داوای دەوڵەتی ئایینیمان نەكردووە، بەڵكو ئێمە لەگەڵ دەوڵەتی مەدەنیداین».
لە بەرواری 29/8/2012 لە كەناڵی (إقرأ) لە بەرنامەی (الرد الجمیل) دكتۆر (محەمەد عمارە) بەقسەو بەنووسینەكانی پشتگیریی تەواوی بۆ دەوڵەتی مەدەنی دووپات كردەوە.
ئەوانەی دیموكراسییەت بە كوفر دادەنێن، جیاوازی لەنێوان بوارەكاندا ناكەن، وەكو بواری ئیداری و سیاسی كە عەقڵ و هزر دەتوانن رۆڵی سەرەكی تیایاندا ببینن، بەڵام بواری عەقیدە و ئەخلاق كە نەگۆڕن، دەقەكانی ئایین رۆڵی سەرەكی تیایاندا دەبینێت، كە دەڵێن: ئێمە سیستەمی دیموكراسیمان دەوێ، واتە: گەل بڕیاری خۆی بدات، نەك هزر و ئایدیۆلوژیەت، جیاوازیی نێوان سیستەمی دیموكراسی و سیستەمەكانی دیكەی وەكو سیستەمی ئایینی و ئایدیۆلۆژی و دیكتاتۆری لێرەدایە، یەكەمیان لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، ئەوەی دیكەیان لە سەرەوە بۆ خوارەوەیە، هەر وەكو (جیل كیسل) ئەوەی باس كردووە، واتە یەكەمیان لەگەلەوە دەست پێدەكات بۆ سەرەوە (هەڵبژاردنی نوێنەر)، ئەوەی دیكەیان بەسەر گەل و خەڵكدا دەسەپێندرێ، وەكو دەوڵەتی ئایینی، جا هەر ئایینێك بێت. لەم حاڵەتەدا دەوڵەتی مەدەنی تەنیا گەشە دەكات كە گەل بڕیار بدات، مەبەستمان لە بڕیاری گەل بڕیاردانە لە بورای ئیداری و سیاسی، نەك لایەنە نەگۆڕەكانی بیروباوەڕ و ئەخلاق.