هیچ كەسێك، بەتایبەتیش شوێنكەوتووانی ئیسلامی سیاسی وا تێ نەگەن كە من ئەو چەند دێڕە دەنووسم، بۆ ئەوەیە تانە لە كەسایەتیی ئیسلامی بدەم، یان لە بەهای ئیسلامیی كوردستان كەم بكەمەوە، من رێزم بۆیان هەیە، چونكە ئەوان كەس و برای ئێمەن و پێكەوە لە یەك نیشتماندا دەژین، هەندێكیان لەپێناو كوردستاندا دژی ستەم و زۆرداریی سەردەمی بەعس خەباتیان كردووە، ئەوان ئازادن بەوەی بڕوایان پێی هەیە، یان باوەڕ بە پرۆگرام و بەرنامەیەك دێنن لە كاروانی سیاسیی خۆیاندا، من رەخنە لە بەرنامە و پڕۆژە و رێبازەكەیان دەگرم، ئەمەش بە دڵنیاییەوە مانای رق و كینە و بوغز نییە. رەخنەگرتن لە بەرنامە و فیكر، یان پڕۆژە هەر چییەك بێت، دیاردەیەكی دروست و رۆشنبیریی بەرزە، هاوكات پڕۆژەیەكی شارستانییە بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی تەواو و هاوسەنگ و سەركەوتوو.
جیاوازی هەیە لەنێوان ئەو كەسەی رەخنە لە ئیسلامییەكان دەگرێت، كە رقی لێیان ببێتەوە و لەنێوان ئەوەی كە بە پەرۆشەوە چاكیان بكات و رێی راستیان نیشان بدات، رەخنەی یەكەم رەخنەیەكی رەتكراوەیە لە ناوەندە زانستی و ئەكادیمییەكان و بە رەخنەی رەجمكار ناوی دەبەم، رەخنەی دووەم رەخنەیەكی زانستی و بابەتییانەیە، بە مەبەستی چاكسازی و بنیاتنانەوە، من بە رەخنەی بەزەیی ناوم بردووە، نێوانی ئەو دوو رەخنەیە وەك نێوانی زەوی و ئاسمان وایە، رەخنەی رەجمكار ئامانجی ناوبانگ پەیداكردن و خۆدەرخستن و بەدیهێنانی مەرامی كەسێتییە، خاوەنی ئەو رەخنانە بەوە ناسراون كە شارەزایی و ئەزموونیان كەمە رەخنەكەیان رووكەشییانەیە و ورد نییە، جەخت لەسەر تانەلێدان لە كەسایەتییەكان دەكاتەوە، بۆیە كەس گوێی لێ ناگرێت، بەڵكو پەرچەكرداری بەهێزی لێ دەكەوێتەوە، بە پێچەوانەی رەخنەی بەزەیی كە ناسراوە بە شرۆڤەكردنی ورد و قووڵ لە بیركردنەوە و لۆژیك و گفتوگۆكردنی بیروبۆچوونەكان بە شێوەیەكی هێمنانەو لەسەرەخۆ، مانای وا نییە كە رەخنەی بەزەیی لای ئیسلامییەكان پەسندە، بەڵكو رەتكراوەیە، بەڵام لە رەخنەی رەجمكار چاكترە، چونكە هەندێ جار عەقڵمەداران ناچاردەكات بەخۆیاندا بچنەوە، بەتایبەتیش ئەوانەی دەیانەوێت بگەنە راستی، نموونەش بۆ ئەمە زۆرە.
با بچینە نێو باسەكەوە، ئایا كوردستان بە راستی پێویستی بە ئەزموونی ئیسلامی سیاسییە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئەم خاڵانە دەخەینەڕوو:
یەكەم: ئێمە دەوڵەتێكی سەربەخۆ نین، دەوڵەتانیش لە رێی هۆشیاریی نیشتمانییەوە سەربەخۆدەبن، چونكە تاكە پێوانەیە كە كۆدەكاتەوەو جوداناكاتەوە، هەموو هاووڵاتیان پێكەوە كۆدەكاتەوە بە جیاوازیی ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی، نیشتمان بۆ هەمووانەو هەمووانیش بۆ نیشتمان، ئینتیمای نەتەوەیی و مەزهەبی و ئایینی بۆ توێژێكی دیاریكراوە، هیچ كام لەم ئینتیمایانە چاك نییە تا هەموو هاووڵاتیان لە یەك نیشتماندا كۆبكاتەوە، ئەگەر دەوڵەتێكمان دامەزراند لەسەر بنەمای نەتەوەیی چارەنووسی نەتەوەكانی دیكە چی دەبێت وەك ئەوەی توركیاو سووریا، یان لەسەر بنەمای ئایینی و مەزهەبی وەك ئەوەی ئێران، كە كۆمارێكی ئیسلامییە لە رووی ئایینەوە، بەڵام شیعەیە لە رووی مەزهەبەوە، چارەنووسی ئایین و مەزهەبەكانی دیكە لە كوێیە، ئیسلامی سیاسی لە راستییدا ئینتیمای ئایینی و مەزهەبی و ئایدیۆلۆجییە، ناشێت هەموو هاووڵاتیان لە یەك نیشتمان كۆبكاتەوە، چونكە ئینتیمایەكی ئایینی(ئیسلامی)یە ئایینەكانی دیكەی وەك كریستیانی و جوولەكەو ئێزیدی پەراوێزدەخات، هەروەها ئینتیمایەكی تایفەگەری(سوننە)یە مەزهەبەكانی دیكەی وەك تایەفەی شیعە پەراوێزدەخات، ئایدیۆلۆجیی مەزهەبییە كە دەكرێ(شافعی لە كوردستان، یان حەنەفی لە پاكستان، یان حەنبەلی لە سعودیە، یان مالكی لە مەغریبی عەرەبی)بێت، بۆیە هەموو مەزهەبەكانی دیكە پەراوێزدەخات، هەروەها مەزهەبێكی دیاریكراو رادەگەیەندرێت كە پێوانەی بنەڕەتییە، بۆیە پڕۆژەی ئیسلامی سیاسی بۆ بنیاتنانی دەوڵەت و بۆ سەربەخۆییش دەست نادات، چونكە هەر وەك گوتم پڕۆژەیەكی تەسك و سنووردارو كۆكەرەوەو سەرتاسەری نییە، وەك ئەوەی پەیوەستە بە پڕۆژەی نیشتمانییەوە.
دووەم: ئایین لەوە گەورەترە ببێتە ئامرازێك بۆ وەدیهێنانی ئامانجگەلی سیاسی و حزبی، ئایین سروشی خوایی و بێ خەوشە بۆ ئەوە هاتووە رێنوێنیی خەڵك بكات بۆ رێگای راست، ئایین نەهاتووە تا هەندێ كەس بۆ مەرامی تایبەتی و حزبی و سیاسی بیقۆزنەوە، ئایین كاریگەرییە رۆحییەكەی خۆی لە كۆمەڵگەكاندا لەدەستداوە، خەریكە بەیەكجاری پیرۆزییەكەی لەدەستدەدات، ئەویش دوای ئەوەی ئیسلامییەكان بە سیاسییان كردووە، كاتێ ئایین ئازاد دەبێت لە مەرامی سیاسەتوانان و لێكدانەوە توندڕۆكانیان، دەبینین كە كاریگەرییەكەی بەهێزو مەزن دەبێت، چونكە ئەوكاتە ئایینی كۆمەڵگە دەبێت، نەك ئایینی سیاسەتوانان، ئایین دەستەبژێر نییە بەڵكو میللییە، سیاسەتوانان هەوڵیانداوە بیكەنە دەستەبژێر تاكو حەزەكانیان بێننەدی، بە واتایەكی دیكە خۆیان بە بریكاری خودا داناوە، لەجیاتی ئەو ئایینیان بۆ هەواداریان لێكداوەتەوە تاكو دوایان بكەون، بەبێ ئەوان هیچ ناجووڵێنەوە، تا رەزامەندییان وەرنەگرن، بۆیە كۆنتڕۆڵی فتواو بڵاوكردنەوەو پێگە و كتێب و گۆڤار و رۆژنامە و كەناڵەكانیان كردووە، ئەمەش تاكو ئایین نەبێتە ئایینێكی میللی بەڵكو مۆركی ئایدیۆلۆجییەكی دیاریكراوی پێوە بلكێت، كە خۆیان بۆیان درووست كردووە.
سێیەم: لەو وڵاتانەی كە ئیسلامی سیاسی تێیاندا پەیدابوو، وەك بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی چاكسازیی پەروەردەیی دژی گەندەڵی و ستەم و شیوعییەت و بێ بڕوایی دەركەوت، وەك میسر و عێراق و توركیا و ئێران و دەوڵەتانی دیكە، بەڵام گرفتەكە ئەوەیە كە بە تێپەڕبوونی كات ئەم دیندارییە كۆمەڵایەتییە گۆڕدرا بۆ بزووتنەوەیەكی سیاسی بە ناوی ئایین، لە سەرەتادا دینداران زیادیان كرد، ئەمەش دیاردەیەكی سروشتییە، بەڵام كاتێ سەركردەكان دەبینن ئەو دیندارانە گوێڕایەڵیانن دەیانگۆڕن لە دینداریی كۆمەڵایەتییەوە بۆ دینداری سیاسی، كێشە مێژووییە راستەقیینەكە لێرەدایە، ئەم هەوڵە بووە هۆی سەرهەڵدانی توندڕەوی و رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ حكومەتەكان، هەروەك لە میسر و جەزائیر و كوردستان روویدا، بەڵام سەرەتا لە میسر بوو، دواتر لە هەموو وڵاتانی ئیسلامی تەشەنەی كرد، خوێنەران ئاگایان لە وتارەكانمە لە مێژووی ئەزموونی ئیسلامی سیاسی لەو دەوڵەتانەی بۆم نووسیون، كە چۆن ئیسلامی سیاسی كارەسات و ماڵوێرانی و خوێنڕێژیی بۆ هێناون.
ئەوەی پەیوەستە بە كوردستانەوە شتەكە بەتەواوی جیاوازە، وەك ئەوەی میسرو دەوڵەتانی دیكە نییە، بەڵكو ئەزموونی ئیسلامی سیاسی وەك خۆراكی قوتووبەند گواستراوەتەوە بۆ كوردستان، واقیعی كوردستان پێویستی بە ئیسلامی سیاسی نییە، چونكە ژینگەكەی بە درێژایی مێژوو دینداربووە، چەندین زانامان هەیە كە لە دەوڵەمەندكردنی رۆشنبیریی ئیسلامی و كتێبخانەی ئیسلامیدا پشكداربوون، بۆیە ئەزموونی ئیسلامی سیاسی لە كوردستان رووبەڕووی ژینگەی كوردستانی بۆتەوەو بەتەواوی رەتكراوەتەوە، لەبەرئەوە ئەزموونی ئیسلام بە شێوازی جۆراوجۆردا تێپەڕیوە بۆ ئەوەی ژینگەیەك بۆ خۆی بگونجێنێت، بەڵام شكستی هێناوە، ژینگەی كوردستان شارستانی و دەوڵەمەندە بە كەلەپوور و كولتووری خۆی و پێویستی بە ئەزموونگەلی شكستخواردوو نییە، كە لە دەرەوە بێنە كوردستانەوە، بۆیە ئەو ئەزموونە دەمرێت و شكست دێنێت، بەڵام ئەمەشیان كاتی پێویستە، چونكە كوردستان بیرمەندو دامەزراوەی رەسەنی فیكریی كەمە، كە چارەسەری ئەم كێشە مەترسیدارە چارەنووسسازانە بكەن.
چوارەم: هەندێ سەركردەی ئیسلامی سیاسی لە كوردستان هەوڵیان دا وشەی(ئیسلامی) لە كۆتایی ناوی حزبەكانیان بسڕنەوە، وەك ئەوەی توركیا، بەڵام شكستیان هێنا و پێشنیازەكەیان رەتكرایەوە، چونكە ئەوكاتە چۆن هاووڵاتیانی دیندار جیاوازیی نێوان حزبە ئیسلامییەكان و عەلمانییەكان بكەن، دواتر چۆن دەكرێ حزبە ئیسلامییەكان كە لە دەوڵەتە عەرەبییەكان بڵاوبوونەتەوە، بزانن كە كوردستان حزبی ئیسلامی تێدایە، ئەگەر ئەو وشەیەیان لێ لادرا، ئیسلامییەكان لە كوردستان پێویستیان بە هەماهەنگیی و پەیوەندیی نێوانیان هەیە، ئەم رەفتارەیان قسەكەی فەیلەسووفی موسڵمان ئیبن روشدی ئەندەلووسییان لەسەر جێبەجێ دەبێت، كە دەڵێت:(ئەگەر ویستت تەحەكوم بە نەزانێك بكەیت، ئەوا هەموو ناڕاستییەك بە بەرگی ئایین پەردەپۆش بكە)، من قسەم لەگەڵ سەركردەیەكیان كرد و پێیم گوتن: بەكارهێنانی ئەو زاراوەیە (ئیسلامی) هەڵەیەكی زانستییە، واتا وردەكارییم بۆ روونكردەوە، بەڵام بێ سوود بوو، لە وتارێكمدا كە لە گۆڤاری گوڵاندا بڵاوبۆتەوە مێژووی ئەم زاراوەیەو راستیی واتاكەیم باسكردووە، پێویست بە دووبارەكردنەوە ناكات.
پێنجەم: ئیسلامی سیاسی بەتەواوەتی ئیسلامی شێواندووە، هەندێكیان كردوویانە بە ئایینی شەڕ و تیرۆر، وەك گرووپە تەكفیرییەكان، كە وایكردووە خەڵك گومان لە ئایینەكەیان بكەن، لە كوردستانیش چەندین حزبی ئیسلامی درووستبوون دواتر نەمان و دوای ئەوە سەریانهەڵدایەوە و لێكجیابوونەوە و گۆڕان، ئەگەر ئەوانە لە بانگەوازەكانیان راستگۆ بوونایە، ئەوا رێكدەكەوتن و یەكیان دەگرت، خوای گەورە فەرموویەتی: (واعتصموا بحبل الله جمیعا)، بەڵام دیارە ئەوانە بە فەرمانی خواوە پابەند نین، بەڵكو تەنیا جیاكاری و پێكدادان و رق وكینە و دژایەتیكردنی یەكدی و ناكۆكی دەزانن، مالیكی كوڕی ئەنەس بە فەعنەبی گوتووە: «دەستكاریی هەر شتێكت كرد بیكە، تەنیا دەستكاریی ئایینەكەت مەكە» قۆستنەوەی ئایین بۆ وەدیهێنانی ئامانجی سیاسی وەك ئەوە وایە دەستكاریی ئایینی خودا بكەیت، ئەوان هەوڵیاندا وتارەكەیان یەك بخەن، بەڵام نەیانتوانی چونكە مەرامەكەیان سیاسەت بوو، نەك خزمەتكردنی ئایین، تەنانەت لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستانیشدا ئیسلامییەكان نەیانتوانی بە یەك لیست بەشداربن، ئەمەش گەورەترین بەڵگەیە كە ئیسلامی سیاسی پڕۆژەیەكی ئایدیۆلۆجییە و بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێكی نیشتمانی كە خزمەتی كۆمەڵگە بكات ناگونجێت.
شەشەم: پێویستە یاسایەك لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەربچێت، بە قەدەغەكردنی دامەزراندنی هەر حزبێك لەسەر بنەمای ئایینی، یان مەزهەبی، یان نەتەوەیی، ئەمەش بۆ پارێزگاریكردن لە یەكێتیی كۆمەڵگەو ریزەكانی، ئەو یاسایەش گەورەترین زەمانەتە بۆ پاراستنی ئایین لە قۆستنەوەو شێواندن لەلایەن هەندێك سیاسەتوان، لە هەمان كاتیشدا پاراستنی كۆمەڵگە لە پۆلێنكردنی ئایینی و مەزهەبی، كە هەڕەشە لە ئاشتیی كۆمەڵایەتیی دەكات، دواجار چۆن دەكرێ حزبی ئیسلامی لە وڵاتێكدا دابمەزرێت كە زۆرینەی رەهاكەی موسڵمان بن؟ ئامانج و مەرامی ئەمە چییە؟ ئایا دەتانەوێت موسڵمانان بكەنە ئیسلام، یان موسڵمانان لە پڕۆژەیەكی ئایینی و تایفەگەری و ئایدیۆلۆجی تێوەبگلێنن؟ رەنگە پرسیار بكرێت كە ئایا لە ئەوروپا حزبی سیاسیی مەسیحیی نییە؟ ئەمە راستە، بەڵام جیاوازیی نێوانیان لەگەڵ حزبە ئیسلامییەكان ئەوەیە، كە حزبەكانی مەسیحیی دیموكراتی دەیانەوێت دەوڵەتێكی نیشتمانیی دیموكرات و مەدەنی دابمەزرێنن، نەك لەسەر بنەمای ئایینی مەزهەبی وەك ئەوەی حزبە ئیسلامییەكان.
حەوتەم: بۆچی ئیسلامییەكان لە كوردستان دەستبەرداری پڕۆژەی ئەیدیۆلۆجییان نابن كە لە سەرجەم وڵاتانی ئیسلامیدا شكستی هێناوە؟ ئەزموونێكی سەركەوتووی ئیسلامیم لە وڵاتێك پیشان بدەن، لە میسر و عێراق و جەزائیر و تونس و ئەفغانستان و وڵاتانی دیكە شكستی هێناوە، ئەگەر پێشمان بڵێن ئەدی ئەزموونی حزبی دادو گەشەپێدان لە توركیا؟ دەڵێیم: ئەوەیان بەتەواوی ئەزموونێكی ئیسلامی نییە، بەڵكو ئەزموونێكی عەلمانییە بە شێوازێكی هێمنانە، من بە عەلمانیی بڕوادار ناوی دەبەم، بە هەمان شێوە لە مالیزیاو ئەندەنوسیا، تەنانەت لە تونس حزبی نەهزەی ئیسلامی (لقی ئیخوان موسلمین) بەسەرۆكایەتیی راشد غەنووسی نەیتوانیوە ئەزموونی ئیسلامی جێبەجێ بكات، بۆیە گوتوویەتی: عەلمانییەت دژی ئایین نییە.
وا بزانم كاتی ئەوە هاتووە ئیسلامی كوردستان بەخۆیاندا بچنەوەو واز لە پڕۆژەی ئەیدیۆلۆجییان بهێنن، كە خزمەتی ئایین و دنیا ناكات، بەپێچەوانەوە پڕۆژەیەكە هەڕەشەیە بۆسەر دەوڵەتی نیشتمانی و بنەماكانی دیموكراسی و شارستانی، ئەگەر هەوڵیان بدایە حزبی نیشتمانی نەك ئایین دابمەزرێنن، ئەوكات ئاساییە كە هەموو ئەندامەكان دینداربن، ئەگەر بە راستی دەیانەوێت خزمەتی كوردستان بكەن و پێشی بخەن، بەڵام ئەگەر بیانەوێت بەرژەوەندییە حزبی و سیاسییەكانیان وەدی بێنن ئەوا واز لە پڕۆژەكەیان ناهێنن، چونكە ئەمە خۆكوشتنی سیاسی و كۆمەڵایەتییە، زۆر لە سەركردەو بیرمەندانی ئیسلامی سیاسی دەستبەرداری ئەم پڕۆژە ئایدیۆلۆجییە بوون، ئێستا بیرمەندی ئازادن، یان هاتوونەتە نێو حزبە نیشتمانی و مەدەنی و دیموكراسییەكان، لەبەر كەمیی كات نەبوایە لیستێكی دوورودرێژم بە ناویان بڵاودەكردەوە.