وڵاتی ئەندەنوسیا كە پایتەختەكەی جاكارتایە، دەكەوێتە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، گەورەترین دەوڵەتی موسڵمانە و ژمارەی دانیشتوانیشی (260)ملیۆن كەسە، (17)هەزار دوورگەی تێدایەو(300) جۆر نەتەوە و ئایین لەخۆدەگرێت، موسڵمانان زۆرینەی وڵات پێكدەهێنن و سەربە مەزهەبی سوننیی شافیعین، هاوكات نزیكەی یەك ملیۆن شیعەشی تێدایە، تایفەی ئەحمەدی نیو ملیۆن دەبن، ئیسلام لە رێی بازرگانانی موسڵمانەوە لە سەدەی دوازدەیەم و سەرەتای سەردەی سێزدەیەمدا گەیشتۆتە ئەو وڵاتە، ئەندەنوسیا لەنێوان هەردوو ئایینی هیندۆس و بوزیدا دابەشكرابوو، بەڵام لەگەڵ پەیدابوونی ئیسلام هەردووكیان توانەوە، هیندۆس لە دوورگەی بالی نیشتەجێ بوون، دوای هەڵاتنی حوكمڕانانی هیندۆس و رووخانی ئیمپراتۆریەتەكەیان كە بە ماجاهیت Majapahit Empire ناسرابوو و لە ساڵی 1293 لە رۆژهەڵاتی جاوا دامەزرابوو، بەڵام لە ساڵی 1500 بە دەستی سوڵتاننشینی ئیسلامیی دیمان لە سەدەی پازدەیەمدا رووخا، لەو شانشینانەی كە موسڵمانانی ئەندەنوسیا دایانمەزراند، شانشینی بنتما بوو لە جاوا كە شا حەسەنەدین دایمەزراند، هاوكات شانشینی متارام لەلایەن سنافانی، شانشینی ئەچیە لە سۆمەترە، پورتوگالییەكان چاویان بڕیبووە سامانی سروشتیی ئەندەنوسیا و یەكەم ئیستیعمار بوون كە ئەندەنوسیایان داگیركرد و بۆ ماوەی (150) ساڵ تێیدا مانەوە، بەڵام گەلی ئەندەنوسیا لە ساڵی 1570 دەریانكردن و لە تەیموری رۆژهەڵات نیشتەجێ بوون، لە سەدەی حەڤدەیەمدا هۆڵەندییەكان هاتنە ئەندەنوسیا، ئەوانیش چاویان بڕییە سامانی سروشتیی ئەو وڵاتە، بەتایبەتیش بەهارات و مێخەك، هاوكات بڵاوكردنەوەی مەسیحییەت لەنێو موسڵماناندا، گەلی ئەندەنوسیا پیلانەكانی كۆلۆنیالییان لا ئاشكرابوو، بۆیە لە سەدەی بیستەمدا بەرهەڵستییەكی توندیان كرد، دواتر ژاپۆنییەكان لە ساڵی 1942 ئەو وڵاتەیان لە هۆڵەندییەكان وەرگرتەوە، بەڵام هۆڵەندییەكان دوای شكستی ژاپۆن لە جەنگی دووەمی جیهان لە ساڵی 1945 جارێكی دیكە داگیریانكردەوە، زانایانی ئەندەنوسیا توانییان لە رێی ئایینەوە میللەت هۆشیاربكەنەوە و ئینتیمای نیشتمانییان لا بەهێزبكەن، لە مینانگكاباو لە ساڵی 1906 تاهیر كوڕی جەلالەدین رۆژنامەی ئیمانی دەركرد، دواتر رۆژنامەی مینبەر، ئینجا چەندین قوتابخانە لە سۆمەترە وەك ئادابیاه لە ساڵی 1909 و دینیا بوتری لە ساڵی 1911 و سۆمەترە سوالیب لە ساڵی 1915 دامەزراند، كە دواتر بوونە بزووتنەوەیەكی ئیسلامیی سیاسی كە بە بزووتنەوەی سەلامە لە جاوا ناسرا، لە ساڵی 1912 كۆمەڵەی محەمەدییە بە سەرۆكایەتی محەمەد رایس دامەزرا، كە سەرۆكی حزبی ئەمانەی نیشتمانی بوو، دواتر بوو بە سەرۆكی ئەنجومەنی گەل، ئەم كۆمەڵەیە كۆنترین بزووتنەوەی ئیسلامییە لە مێژووی ئەندەنوسیاو بیست و پێنج ملیۆن ئەندامی هەیە، بەڵام كۆمەڵەی نەهزەی عولەما لە ساڵی 1926 لەلایەن هاشم ئەشعەرییەوە دامەزرا، ژمارەی ئەندامانی چل ملیۆن كەسە، ئەمەیان بزووتنەوەی سیاسی نییە، بەڵكو گردبوونەوەیەكی زانایانی ئایینییە لە جاوا، سەرۆكەكەی عەبدولڕەحمان وەحیدە كە نەوەی یەكەم دامەزرێنەرە، دواتر عەبدولڕەحمان وەحید لە ساڵی 1999 تا ساڵی 2001 بوو بە سەرۆكی ئەندەنوسیا، لە ساڵی 1912 ئەو ساڵەی كە كۆمەڵەی محەمەدییە دامەزرا هاوبەندیی ئیسلامی بە سەرۆكایەتیی تیرتو ئەزخا سوریو دامەزرا، كە حزبێك بوو ئیسلام و نیشتمانی پێكەوە كۆكردەوە بۆ بەرنگاربوونەوەی هەژموونی چین لە ئەندەنوسیا، دوای دە ساڵ هاوبەندیی ئیسلامی رێچكەی توندوتیژی دژی چینییەكانی گرتەبەر، بەتایبەتیش لە هەردوو شاری كۆدس و سۆلۆ، سوكارنۆ و كارتۆسویرجۆ دوو ئەندامی هاوپەیمانییەكە بوون، بەڵام سوكارنۆ لە ساڵی 1927 جیابۆوە، چونكە زیاتر لە مەیلی بۆ رەوتی ئیسلامی مەیلی رەوتی نیشتمانیی هەبوو، ئەو بەرامبەر بە چینییەكان توندوتیژ نەبوو، چونكە هاووڵاتی ئەندەنوسیایی بوون، ئەوە بوو حزبی نیشتمانیی ئیسلامی دامەزراند و لەپێناو سەربەخۆییدا سەركردایەتیی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی دژی كۆلۆنیالیزمی هۆڵەندی كرد، لە ساڵی 1945سوكارنۆ Sukarno و محەمەد هەتتا Hatta سەربەخۆیی ئەندەنوسیایان راگەیاند، لە ساڵی 1949 هۆڵەندا ددانی پێدا نا، بۆ یادی هەردووكیشیان پەیكەرێكیان لە پایتەخت بۆ دروستكردن، لە ساڵی 1945 سوكارنۆ پێنج پرەنسیپەكەی دامەزراند تا ببێتە بڕوایی دەوڵەت كە بە (بانكاسیلا) Pancasila ناسرا و بریتین لە: یەكەم: بڕواییهێنان بە یەك خوا، دووەم: مرۆڤایەتیی دادپەروەر، سێیەم: یەكێتیی ئەندەنوسیا، چوارەم: دیموكراسیی ئاراستەكراو GuidedDemocracy چونكە دیموكراسیی رۆژئاوا لەگەڵ گەلانی جیهان ناگونجێت، پێنجەم: دادپەروەریی كۆمەڵایەتی. پەرلەمانی ئەندەنوسیا بە زۆرینەی دەنگ پەسندی كرد، سوكارنۆ بە دامەزرێنەری رێكخراوی بێلایەن دادەنرێت، یەكەم كۆبوونەوەی لە ساڵی 1955 لە شاری باندۆنگی ئەندەنووسیا گرێدا، ئیسلامییەكان هەوڵیاندا پرەنسیپێكی دیكە بێننە ناویەوە ئەویش جێبەجێ كردنی شەریعەتی ئیسلامی بوو، بەڵام شكستیان هێنا، چونكە پەرلەمان رەتی كردەوە بەوناوەی جیاكارییە دژی ناموسڵمانان، ئەمەش ئیسلامییەكانی تووڕەكرد، جگە لە گرووپە ئیسلامییە ناسیاسییەكان وەك نەهزەی عولەما و كۆمەڵەی محەمەدییە، چونكە دژی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی بوون لە ئەندەنوسیا، لە كاردانەوەی ئەم بڕیارەدا دكتۆر محەمەد ناسر حزبی (ماسومی) Masyumi Party ئەنجومەنی شورای موسڵمانانی ئەندەنوسیای بۆ یەكخستنی موسڵمانان دامەزراند، ئایینی ئیسلامیشی كردە ئایینی فەرمیی دەوڵەت، لە ساڵی 1950 بوو بە سەرۆك وەزیران، بەڵام دوای حەوت مانگ بە هۆی ناكۆكی لەگەڵ سوكارنۆوە حەوت ساڵ زیندانی كرا.
كارتۆسویرجۆ تا ساڵی 1945 هەر وەك ئەندامێكی كارا لە هاوبەندیی ئیسلامیدا مایەوە، ئەمەش لەپێناو دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی لە ئەندەنوسیا بۆ جێبەجێ كردنی شەریعەتی ئیسلامی، ژاپۆنییەكان لە ساڵی 1942 رێگەیان پێدا سەربازگەی مەشق دابمەزرێنێت تا دواتر حزبوڵای دامەزراند، كە باڵی سەربازیی ئەنجومەنی شورای موسڵمانانی ئەندەنوسیا(ماسومی)یە، لە ساڵی 1948 واتا دوای سەربەخۆیی بە سێ ساڵ دەوڵەتی ئیسلامیی لە ئەندەنوسیا راگەیاند بۆ جێبەجێ كردنی شەریعەتی ئیسلام، ئەو بە درێژایی ژیانی دژی كۆلۆنیالیزم لە شەڕدا بوو، لە ساڵی 1949 بۆ ماوەی سێزدە ساڵان لە سوكارنۆ یاخی بوو، ئەو ناوچانەی كۆنتڕۆڵی كردبوون بە دارولئیسلام ناوزەدی كردبوون، هەروەها بزووتنەوەكەشی هەر بەو ناوە بوو، لەنێوان ساڵانی 1950و 1966 بزووتنەوەكەی شەڕێكی سەختی لە ئاچیەی دوورگەی سومەترە كرد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی، بەڵام تێكشكا، تا لە ساڵی 1962 دەستگیركراو گوللە باران كرا، ئیدی دوای ئەوەی بیست هەزار كەس گیانیان لەدەستدا لاپەڕەی هاوبەندی ئیسلام كۆتایی هات، لە ساڵی 1964 سوكارنۆ لەلایەن سوهارتۆ كە جەنەرالێكی خۆی بوو، دەستگیركرا و تا مردنی خرایە ژێر بەزۆر نیشتەجێیكردنەوە.
سوهارتۆ Suharto كە هات تەنیا رێگەیدا بە سێ حزب لە گۆڕەپانی سیاسی كاربكەن، حزبەكەی خۆی لەگەڵ حزبە ئیسلامییەكان تێكەڵكرد بە ناوی حزبی گەشەپێدانی یەكگرتوو، بۆیە حزبی دیموكراتی نیشتمانی حزبێكی عەلمانی بوو كە چەپ و عەلمانییەكانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیسلامییەكان كۆكردەوە، سوهارتۆ بە دیكتاتۆری ئەندەنوسیا دەناسرێت، ئەو بە زەبری ئاگروئاسن بۆ ماوەی سی ساڵ حوكمڕانی كرد، دوو رەوتیش لە سەردەمی ئەودا هەبوون، یەكەمیان رەوتی نەریتی(بیسانترن)، دووەمیش رەوتی روحانیی سۆفیزم كە بە (كباتینان) ناسرابوو و كۆكەرەوەی هەموو ئایینەكانی ئەندەنوسیا بوو، سوهارتۆ لە ساڵی 1973 خۆی بە پەیڕەوكارانی (كباتینان) یان (كیبركابانت) دەزانی، بڕوا ئاینییەكەی بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەڵكشانی شیوعییەت قۆستەوە و كوشتارگەیەكی دژ بە شیوعییەكان ئەنجام دا، دواتر چەند پێكهاتەیەكی چەكدار لە منداڵدانی بزووتنەوەی دارولئیسلام سەریان هەڵدا، وەك كۆماندۆی جیهان لە ساڵی 1976 بەهێزبوو، چەندین هێرشی كردە سەر مزگەوت و كەنیسەو ناوچە گرنگەكان، تاقمێكی دیكە پەیدابوو بە ناوی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی ئەندەنوسیا كە كەوتبوونە ژێر كاریگەریی شۆڕشی 1979ی ئێران، ئەو هەموو پێكهاتەو تاقمانە لە كۆمەڵی ئیسلامیدا یەكیان گرتەوە كە جیهادی و سەلەفی بوو، داوای جیهادی دەكرد دژی حكومەتی سوهارتۆ بەوەی كە حكومەتێكی كافرە و دەیەویست دەوڵەتێكی ئیسلامی دابمەزرێت شەریعەتی ئیسلام جێبەجێ بكات، یەكێك لە سەركردەكانی ئەو كۆمەڵەیە ناوی غەوس تۆفیق بوو، كە لە ساڵی 1977 دەستگیركرا، ئەو لەگەڵ هاوڕێكانی لە ماڵی خۆی كۆبۆوە بۆ قسەكردن لەسەر پێشێلكارییەكانی سوهارتۆ بەرامبەر بە شەریعەت، دواتر لە 1989 لە سێدارە درا بە تۆمەتی ئەوەی سەر بە گرووپی نگروكی باعشیر Baasyir وسونگكار Sungkar بوو، لە ساڵی 1981 فڕۆكەیەكی ئەندەنوسییان بەرەو تایلاند رفاند، كە داوای لە حكومەت دەكرد عەبدوڵا سونگار كە سەركردەیەكی زیندانیكراوی جیهادی بوو ئازاد بكرێت، لە ساڵی 1993 ئەبوبەكر باعشیر و عەبدوڵا سونگكار كۆمەڵی ئیسلامییان دامەزراند، مەبەستیش دامەزراندنی دەوڵەتی(نوسانتارای ئیسلامی) Nusantara بوو، كە وشەیەكی جاویی كلاسیكییە بە واتای (دوورگەكان) دێت، كە بریتین لە (مالیزیا، ئەندەنوسیا، سنگافورە، برۆنای، تایلاند، فلیپین)، ئەو دوو دامەزرێنەرە ئەندام بوون لە بزووتنەوەی لاوانی موسڵمانی ئەندەنوسیا كە بزووتنەوەیەكی قوتابیانە و سەر بە ئەنجومەنی شورای موسڵمانانی ئەندەنوسیایە، لە ساڵی 1963 باعشیر و سونگكار بۆ یەكەم جار یەكیان بینی، لە ساڵی 1967 ئیستگەی سوراكرتایان بۆ بانگەوازی ئیسلامی لە سۆلۆ دامەزراند، لە ساڵی 1972 قوتابخانەی موئمینیان درووستكرد، ئەم قوتابخانەیە بە ناوی گرووپی باعشیر و سونگكار ناسرا، لە 1976 بۆ چوونە ناو كۆماندۆی جیهاد چاویان بە ئیسماعیل برانۆتۆ ناسراو بە(هسبران) كەوت، هەردووكیان دەستگیركران و لە ساڵی 1983 ئازادكران و دەستیان كردەوە بە بانگخوازی لەسەر رێبازی ئیخوان موسلمینی میسر، باعشیر نامەیەكی بڵاوكردەوە بە ناوی(خێزان) كە لە شێوەی نامە پەروەردەییەكان و رێكخستنی ئیخوان بوو، لە ساڵی 1985 هەردووكیان هەڵاتنە مالیزیا لە ترسی ستەمی سوهارتۆ، لە ساڵی 1987 حكومەتێكی سێبەریان بە سەرۆكایەتیی مەسدوقی دامەزراند، باعشیر بوو بە وەزیری داد و سونگكاریش بە وەزیری دەرەوە، لە ساڵی 1988 لە پاكستان مەسدوقی و باعشیرو سونگكار چاویان بە ئوسامە بن لادن و عەبدوڵا عەزام كەوت، پەیوەندییان بە گرووپی ئەبو سەییافی فیلیپینیشەوە هەبوو، باعشیر خۆی بە ئوسامە بن لادن دەچواند، وەك كوڕی ئیبن لادنی ئەندەنوسیا، بۆیە لە دادگا گوتی: دادگاییكردنم دەمكاتە سومبولێك لە ئەندەنوسیا، واتا من وەك ئوسامە بن لادن دەبم، ئەمەو (3000) ئەندەنوسی دوای بەیعەتدان بە ئوسامە بەشداریی شەڕیان لە ئەفغانستان كرد، لە ساڵی 1993 بە فەرمی لەدایكبوونی كۆمەڵی ئیسلامی راگەیاندرا و سونگكار تا مردنی لە ساڵی 1999 بوو بە ئەمیری كۆمەڵ، دواتر باعشیر سەركردایەتیی كۆمەڵی كرد، لە ساڵی 1998 لەلایەن ئەمین رایس سەرۆكی ئەنجومەنی گەل سوهارتۆ لادرا، یوسف حەبییبی سەرۆكی كۆمەڵەی رۆشنبیرانی موسڵمان بوو بە سەرۆكی وڵات بۆ قۆناغی گواستنەو تا ساڵی 1999، عەبدولڕەحمان وەحید توانی ببێتە سەرۆكی وڵات كە پازدە ساڵ سەرۆكی كۆمەڵەی نەهزەی عولەما بوو دوای كشانەوەی یوسف حەبیبی بە رۆژێك لە كاتی دەنگداندا، بەڵام پەرلەمانی ئەندەنوسیا بە تۆمەتی گەندەڵی لایبرد، كێشەی زۆر لە سەردەمی سەرۆكایەتیی ئەو هاتنە ئاراوە، وەك شەڕی ناوخۆی نێوان موسڵمان و كریستیان لە دوورگەی ئەمبۆن لە ساڵی 1999 تا ساڵی 2000و لەونێوەندەشدا بە هەزاران كەس بوونە قوربانی، سوپای جیهان لایەنگرانی خۆی بۆ شەڕ دژی كریستیان لە ئەمبون دەناردو بە پێچەوانەوەش سوپای كریستیان لایەنگرانی بۆ كوشتار دژی موسڵمانان رەوانەدەكرد، سەرۆك عەبدولڕەحمان وەحید لەو قۆناغە ناسكەدا داوای دیالۆگی دەكرد و سوپای جیهادیی بە زیادكردنی گرژی تۆمەتباردەكرد، ئەمەش ئیسلامییەكانی تووڕەكرد كە دەنگیان پێدا ببێتە سەرۆكی وڵات لەجیاتی میگاواتی، وەك بەرپەرچدانەوەیەكیش لەهەمبەر هەڵوێستی سەرۆك عەبدولڕەحمان وەحید سەرۆكی ئەهلی سوننەو جەماعەت جەعفەر عومەر تالب لایەنگرانی خۆی نارد بۆ شەڕ دژی كریستیانەكان، ئامانجی كریستیانەكانیش جیابوونەوە بوو وەك تەیموری رۆژهەڵات كە دوای راپرسییەك و بە چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەمان ساڵدا واتا لە 1999 جیابۆوە، لە ساڵی 2009 سەرۆك عەبدولڕەحمان وەحید بە نەخۆشی كۆچی دوایی كرد، میگاواتی MegawatiSukarnoputri كچی سوكارنۆی دامەزرێنەری ئەندەنوسیا بوو بە سەرۆكی وڵات، كە یەكەم ئافرەتە ببێتە سەرۆكی دەوڵەتێكی موسڵمان، لە ساڵی 2001 تا ساڵی 2004 حوكمڕانیی كرد، ئیسلامییەكانیش گلەییان لە سەرۆكایەتی ئەو كچە هەبوو، چونكە شەریعەتی ئیسلام بە پێی لێكدانەوەی خۆیان هەرگیز رێگە بەمە نادات.
سەبارەت بە قۆناغی دوای كەوتنی سوهارتۆ، چەندین حزبی نیشتمانی و ئیسلامی سەریان هەڵدا و بە خێرایی بڵاوبوونەوە، چونكە لە دوو رەوتدا بوون، یان نیشتمانیی ئیسلامی یانیش نیشتمانیی عەلمانی، پەیدابوونی گرووپە توندڕەوە ئیسلامییەكان خێراتر و زۆرتر بوو، باعشیر و سونگكار دوای(13)ساڵ لە تاراوگە لە مالیزیاوە گەڕانەوە ئەندەنوسیا، لە ساڵی 2000 گرووپی (نگروكی) 1800 موجاهیدی ئەندەنوسیایی كۆبوونەوە بەمەبەستی كۆكردنەوەی ئەو ئیسلامییانەی پەرتەوازە بووەكان لە پاكستان و سعودیەو مالیزیا، بۆ گرێدانی كۆنگرەیەكی گرنگ لە شاری جوگجاكارتا، كە بە كۆنگرەی موجاهدین ناسرا، دواتر بە ئاشكرا ناونرا ئەنجومەنی موجاهیدینی ئەندەنوسیا، باعشیریش بە ئەمیری موجاهیدین و سەرۆكی ئەهلی حەل و عەقد بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێكی ئیسلامی هەڵبژێردرا تا شەریعەت لە ئەندەنوسیا جێبەجێ بكات، لە ساڵی 2008 كێشە كەوتە نێوان ئەنجومەنی موجاهیدینی ئەندەنوسیاوە، باعشیر لێی جیابۆوە و گرووپی ئەنساری تەوحیدی دامەزراند، لە ساڵی 2011 دەستگیركرا و گرووپەكەی پەرتەوازە بوو، بەتایبەتیش كە داعشیر بەیعەتی بە رێكخراوی داعش دا، بەهۆی ئەو بەیعەتدانەش گرووپەكەی لێی جیابۆوە و ناوی خۆیان نا ئەنساری شەریعە، دوو كوڕی داعشیر چوونە ناویەوە، سەرسامیش بوون چۆن دەكرێ باعشیر بەیعەت بداتە داعش كە موسڵمانان دەكوژێت، بۆیە سەرنج دەدەین كە زنجیرەی تەقینەوەكان لە ئەندەنوسیا دوای گەڕانەوەی ئەبوبەكر باعشیر لە مالیزیاوە و پێكهێنانی ئەنجومەنی موجاهیدینی ئەندەنوسیا دەستی پێكرد، ئەم تەقینەوانە لە ساڵی 2000 تا 2016 بەردەوام بوون، تەقینەوەی باڵیۆزخانەی ئوسترالیا و دوورگەی بالی و هۆتێلی پایتەخت، هەروەها تیرۆركردنی سوسیلو بامباگ یودویونو Susilo BambangYudhoyono سەرۆكی ئەندەنوسیا كە لە ساڵی 2004 تا ساڵی 2014 حوكمی كرد، بۆیە بە تاوانی كوشتنی سەرۆك دادگا (15)ساڵ زیندانیی بۆ باعشیر دەركرد، سەرۆكی ئەندەنوسیاش كوجو ویدودو Kojo Widodo بەڵێنی دا كە لەبەر تەمەن و نەخۆشی ئازادی بكات، چەندین گرووپی چەكداری توندڕەوی ئیسلامی پەیدابوون، بە كورتی ئەمانە بوون:
1. بزووتنەوەی موجاهیدین لە رۆژهەڵاتی ئەندەنوسیا كە ئەبووەردە سانتوسۆ لە ساڵی 2012 دایمەزراند لەگەڵ سەربازگەیەك بۆ مەشقی جەنگاوەران، لە 2014 بەیعەتی بە داعش دا، سەیرترین فتواشی ئەوە بوو كە چوون بۆ سووریا بۆ جیهاد خێرترە لە چوون بۆ حەج و عومرە.
2. گرووپی ئەنساری دەوڵەت كە عەبدولڕەحمان دایمەزراند و لە ساڵی 2004 لەبەر كردەوەی تەقینەوە حەوت ساڵ زیندانیی بۆ دەرچوو، دواتر ئازادكرا، لە ساڵی 2010 سەربازگەیەكی لە چیای ئەچێه كردەوە، بۆیە پێنج ساڵ بەندكرا، لە ساڵی 2014 كە لە زینداندا بوو بەیعەتی بە داعش دا.
3. بەرەی بەرگریی ئیسلامی كە حەبیب محەمەد رزق لە ساڵی 1999 دایمەزراند.
4. كۆڕبەندی زانایانی ئەندەنوسیا بە سەرۆكایەتیی محەمەد غاتوت ساتبونۆ ناسراو بە محەمەد كەسساس، پێشتر لە حزبی رزگاری بۆ گەڕاندنەوەی خەلافەتی ئیسلامیدا بوو، دواتر جیابۆوە و كۆڕبەندەكەی دامەزراند، لەگەڵ بەرەی بەرگریی لە ئیسلامدا هاوپەیمانیی كرد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی بەمەبەستی جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسلام، ئەو ئێستا لە زیندادایە بە تۆمەتی لەناوبردنی سەرۆكی ئێستای وڵات كۆجۆ ویدۆدۆ KojoWidodo.
حكومەت بە تەنیا رووبەڕووی ئەو گرووپانە نەدەبووەوە، بەڵكو زانایانی میانڕەو و لاوانی رۆشنبیر رۆڵی بەرچاو و كاریگەریان هەبوو لە سپیكردنەوەی بۆچوونەكانیان و ئاشكراكردنی هەڵەكانیان، كۆمەڵەی نەهزەی زانایان بە سەرۆكایەتیی عەبدولڕەحمان وەحید سەرۆكی چوارەمی ئەندەنوسیا- كە لە ئەزهەر و عێراق خوێندبووی رۆڵی گەورەی هەبوو، كۆمەڵەكە فیكری تەكفیری و داعشی و قاعیدەی رەتكردەوە و داوای دەوڵەتێكی مەدەنی و دیموكراسی دەكرد، لەجیاتی دەوڵەتی ئیسلامی كە ئیسلامییەكانی ئەندەنوسیا بانگەشەیان بۆ دەكرد، هەروەها كۆمەڵەی محەمەدییە بەسەرۆكایەتیی ئەمین رایس رۆڵی هەبوو لە بەرەنگاربوونەوەی ئیسلامییەكان، لە گرووپە میانڕەوەكانیش یەكێتیی ئیسلامییە بە سەرۆكایەتیی حەسەن باندۆج، هەروەها كۆمەڵەی ئیرشادی ئیسلامیی عەرەبی كە ئەحمەد سوركتی دایمەزراند، لەگەڵ بزووتنەوەی نوێخوازیی فیكری ئیسلامی كە نور خالق مەجید دایمەزراندبوو، بەڵام لاوان تۆڕی رزگاریخوازیی ئیسلامییان لە ساڵی 2001 دامەزراند، داواشیان كرد دەقە ئاینییەكان جارێكی دیكە راڤەبكرێنەوە، هاوكات لەو دامەزراوە گرنگانەی بەم ئاراستەیە كاریان كرد، بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئیسلامی(بارا مەدینە)، پەیمانگەی دیراساتی ئیسلامی و كۆمەڵایەتی، كۆمەڵەی ئەندەنوسیا بۆ پەرەپێدانی كۆمەڵگە، پەیمانگەی سامانی مرۆیی و دیراسات، تۆڕی محەمەدییە بۆ بیرمەندانی لاو، سەنتەری نێودەوڵەتیی ئیسلام و فرەیی، ئەوانە هەموویان بۆ رووبەڕووبوونەوەی گرووپە ئیسلامییەكان كە دەیانویست نموونەیەكی دیاریكراو بەسەر كۆمەڵگەی فرە ئایینی و تایفە و ئیتنیدا بسەپێنن.
ئەگەر دەستووری توركیا سەرپێچیی دەوڵەتی عەلمانی قبوڵ نەكات كە ئەتاتورك دایمەزراند، ئەوا كۆمەڵگەی ئەندەنوسیا خۆی ئاشتیخوازەو سەرپێچیكردن لە پێنج پرنسیپەكە(بانكاسیلا) Pancasila قبوڵ ناكات كە سوكارنۆی دامەزرێنەری ئەندەنوسیا داینابوو، لەبەرامبەر ئەو رەوتە موسڵمانە ئازادیخواز و نوێخواز و دیموكراسیخوازەدا، ئیسلامییەكان هەوڵیاندا بەرەنگاری ببنەوە، بۆیە گۆڤاری(سبیلی)یان دەركرد، كە تێیدا رەخنەیان لە رەوتی ئازادیخواز گرت، ئەم گۆڤارەیان دووەم گەورە گۆڤار بوو دوای گۆڤاری ئافرەتان لەو وڵاتەدا، چەندین كتێب و نامەیان بە نرخی هەرزان دەركرد، بۆئەوەی ركابەریی گۆڤاری فرەناوبانگی ئافرەت بكەن، لەم بارەیەوە گۆڤاری ئافرەتانی موسڵمانیان دەركرد، ئیسلامییەكان نەریتیان وا بوو كە بۆچوون و رەخنەی كەسانی دیكەیان قبوڵ نەدەكرد، بۆیە فتوای كوشتنیان دژی رێكخەری تۆڕی ئیسلامیی ئازادیخواز (ئولیل ئەبشار عەبدوڵا) دەركرد، بەڵام میانڕەوان لە زانایانی موسڵمان ئەم فتوا نامۆیەیان لە كۆمەڵگەی فرەیی ئەندەنوسیا رەتكردەوە.
دیارە ئەزموونی ئەندەنوسیا لە جیهانی ئیسلامیدا پێشەنگە، پێویستە ببێتە نموونەیەك و چاوی لێ بكرێت، بەتایبەتیش كە توانیی دەوڵەتێكی دیموكراسی و مەدەنیی پێشكەوتوو بە هاوكاریی زۆرینەی موسڵمانانی وڵات بنیات بنێت، هەروەها توانیی كولتووری پێكەوەژیانی ئاشتییانە لەنێو هەموو ئایین و ئیتنییەكاندا بچەسپێنێت، ئەم كارە باشەش بۆ دامەزرێنەری ئەندەنوسیا سوكارنۆ دەگەڕێتەوە، كە وڵاتی بەرەو سەربەخۆیی برد، هەروەها دەوڵەتەكەی لەسەر بنەمای پێنج پرنسیپ بنیاتنا تاكو ببێتە بیروباوەڕی دەوڵەت، تا ئەو دەمەی ئەم دێڕانەی تێدا دەنووسم، ئەگەر ئەو تێگەیشتنە درووستە نەبوایە بۆ بنەماكانی بنیاتنانی دەوڵەت و تێگەیشتن لە فەلسەفەی ئیسلام، ئەوا ئەندەنوسیا وەك ئەفغانستانی لێ دەهات، كە رووبەڕووی كاولكاری و وێرانی و گەندەڵی بۆتەوە، بۆیە دەبینین كە كۆمەڵگەی ئەندەنوسیا فیكرە توندڕەوەكانی ئایینی رەتكردەوە و رێگەی بە داعش و قاعیدە نەدا شوێن پێیان لە ئەندەنوسیا بكەنەوە.