ئیسلامی سیاسی لە مالیزیا
د. عرفات كرم ستونی * بەرپرسی كاروباری عێراق لە بارەگـــای بـــارزانی
لە ساڵی 1511 پورتوگال دوورگەی Malacca مالاكی مالیزی داگیركردو دواتریش هۆڵەندییەكان لە ساڵی 1641 داگیریان كرد، دوای ئەوەی بەریتانیا دوورگەی پینانگی مالیزیی لە ساڵی 1786 داگیركرد، ئیدی ئەو وڵاتە بەتەواوی كەوتە ژێر كۆنتڕۆڵی كۆلۆنیالیزمی بەریتانیاوە، بەمەش بوو بە كۆلۆنیالێكی بەریتانی، كە بە مالایای بەریتانی ناسرا، تا ساڵی لە 1948 یەكێتیی مەلایۆ MalayanUnion لێی جیابۆوەو لە 1957سەربەخۆیی وەرگرت، لە 1963دا یەكێتیی مەلاوی گۆڕدرا بۆ مالیزیا كە سەنگافورەو ساراواك و سەباحیشی گرتەخۆ، بەڵام سەنگافورە لە ساڵی 1965 جیابۆوە، ئەویش دوای ئەوەی هەڕەشە بوو بۆسەر پێكەوەژیانی ئاشتییانە لە مالیزیا لەنێوان مەلایۆی موسڵمان و چینی، یەكەم سەرۆك وەزیرانی مالیزیا تانكۆ عەبدولڕەحمان وای كرد، كە سەنگافورە لە یەكێتییەكە دەربكات، حزبی فەرمانڕەوا ئومنۆ UMNO كە كورتكراوەی رێكخراوی مەلایۆی نیشتمانیی یەكگرتووە UnitedMalaysNationalOrganization سەركردایەتیی وڵاتی دەكرد، تا سەربەخۆیی و ماوەی نەمانی نەجیب عەبدولڕەزاقی سەرۆك وەزیران لە ساڵی 2018 واتا زیاتر لە شەش دەیە.
لە سەدەی پازدەیەمدا ئیسلام لە مالاكا بڵاوبۆوەو دواتر سەرجەم ولایەتەكانی مالیزیای گرتەوە، ئەویش لە رێی بازرگانەكانەوە، كە هەندێ پێیان وایە لە رێگەی هیندە موسڵمانەكانەوە بووە، مەلایوەكان زۆرینەی موسڵمانانن، دواتر چینییەكان كە لە نێوان بوزییەكان و Buddhism وكۆنفوشوسییەكان Confucianism و تاوییەكان Taoism و كریستییانەكاندا دابەشبوون، دواترینیان هیندییەكانی تامیل كە لە باشووری هیندستانەوە هاتن، تانكۆ عەبدولڕەحمان بە پاڵەوانی سەربەخۆیی مالیزیا دادەنرێت، ئەو توانی هەموو پێكهاتەكانی مالیزیا لە دەوڵەتێكی نیشتمانیدا كۆبكاتەوە، لە 1946 حزبێكی بەناوی ئومنۆ دامەزراند رێكخراوی مەلایۆی نیشتمانیی یەكگرتوو UnitedMalaysNationalOrganization كە هەموو ئیتنی و ئایینەكانی كۆكردەوە، تانكۆ لە رۆژی سەربەخۆییەوە لە ساڵی 1957 تا ساڵی 1970 حوكمڕانیی كرد، بەریتانیا هەموو حزبە ئیسلامی و عەلمانییەكانی هەڵوەشاندە، جگە لە حزبی(ئومنۆ) بۆیە هەموو ئیسلامی و عەلمانییەكان چوونە ناو ئەو حزبەوە، چونكە حزبی موسڵمانان(حامیم) لە ساڵی 1948 پێش سەربەخۆیی دامەزرابوو، بەڵام بەریتانیا سەركردەكانی دەستگیركردن، بەشی ئایینی لە حزبی ئومنۆ لە ساڵی 1950 كۆمەڵەی یەكێتیی زانایانی مەلایۆیان لە مالیزیا دامەزراند، وشەی مەلایۆ كە مەبەست موسڵمانی مالیزییە، لە دەستووری مالیزیادا هاتووە، لە بڕگە(2)ی ماددەی(160)دا تاكو لە چینی و هیندییان جیابكەنەوە، لە ساڵی 1951 دا یەكێتیی زانایانی مەلایۆ كۆنگرەیەكی جودایان لە(ئومنۆ) بەست و ناوی كۆمەڵەكەیان بۆ یەكێتیی ئیسلامی گۆڕی، دواجار بوو بە حزبی ئیسلامی(PartiIslamSeMalaysia (پاس)، سەرەتا ئەحمەد فوئاد حوسێن سەرۆكی بوو، دواتر پێنج سەرۆكی دیكە لە ماوەی پەنجا ساڵدا بوونە سەرۆكی حزبەكە، لە 2003وە تائێستا عەبدولهادی ئوانج سەرۆكە، كە سەرۆك وەزیرانی ولایەتی كلنتانە، نیك عەبدولعەزیزیش رابەری گشتییە، ئامانجی حزبی ئومنۆ سەربەخۆیی مالیزیا بوو لەپێناو بنیاتنانی دەوڵەتێكی دیموكراسیی مەدەنی، بۆیە تانكۆ عەبدولڕەحمان توانی چینییەكان قایل بكات كە پێكەوە كار بۆ سەربەخۆیی بكەن، بەڵام بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێكی ئیسلامی كە شەریعەتی ئیسلامی جێبەجێ بكات، نووسەرانی دەستووری مالیزیا گەیشتنە شێوازێك كە هەموو لا رازی بكات، لە بڕگەی یەكی ماددەی(3)ی دەستووردا هاتووە: (ئیسلام ئایینی یەكێتییەكەیە لەگەڵ زەمانەتی پیادەكردنی ئایینەكانی دیكە بە شێوەیەكی ئاشتییانە لە هەر بەشێكی یەكێتییەكە)، یەكەم هەڵبژاردن دوای سەربەخۆیی لە ساڵی 1959 ئەنجامدراو حزبی ئیسلامی (پاس) وەك ركابەرێك دژی هاوپەیمانێتییەكی بەهێزی نێوان ئومنۆ و حزبی گردبوونەوەی چینیی مالیزی و حزبی كۆنگرەی مالیزیی هیندی بەشداریی كرد، حزبی ئیسلامی لە هەردوو ویلایەتی كلنتان Kelantan وترنگانۆ Terengganu سەركەوت، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1969 حزبی كاری دیموكراسیی چینی سەركەوتنێكی گەورەی بەدەستهێناو (13)كورسیی مسۆگەركرد، ئاهەنگیان گێڕاو مەلاوییەكانیش خۆپیشاندانیان سازكرد، دواتر بەریەككەوتن و پێكدادان روویدا، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1974 رۆڵی ئیسلامییەكان كزبوو، لە هەڵبژاردنەكانی 1978 حزبی ئیسلامی سەرنەكەوت، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1987 جیابوونەوە لەنێوان حزبی حوكمڕان روویداو بوو بە دوو حزب، یەكێكیان بەسەرۆكایەتیی مەهاتیر بە ناوی ئومنۆ بارۆ UMNOBARU وحزبی روح 46 Semangat46، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1990حزبی ئیسلامی(پاس) لەگەڵ حزبی (روح 46)و دوو حزبی دیكە هاوپەیمانێتییەكیان بە ناوی ئیئتلافی هاریكاریی نەتەوە كرد و توانییان ویلایەتی كلنتان بگێڕنەوە، دوو حزبی بچووكی دیكە برجاسا Berjasa وحزبی حەمیم Hamim یارمەتیی حزبی ئیسلامییان داو لە ساڵی 1996 حزبی(روح46) لە هاوپەیمانیی حزبی ئیسلامی كشایەوەو هاتە ریز حزبی ئومنۆی حوكمڕان، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1999 حزبی ئیسلامی تۆزێك هاتەپێش، بەڵام لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2004دا گورزێكی گەورەی بەركەوت، چونكە ویلایەتی ترنگانۆی لەدەستدا، كێشەی حزبی ئیسلامی ئەوەیە كە ناواقیعییە و نایەوێت لە فرەیی ئایینی و سیاسی بگات، تەنیا تەركیز لەسەر شەریعەت دەكاتەوە، نازانێ ئەوەی پیادەی دەكات، شەریعەتی خودا نییە، بەڵكو فیقهی مەزهەبیی ئیجتیهادی تاكەكەسییە، كە رەنگە هەڵە بێت، نەك راست، لە ساڵی 1993دا پەرلەمان لە ویلایەتی كلنتان یاسای(هدهد-پەپوسلێمانی) بۆ جێبەجێ كردنی شەریعەت و سزادانی سەرپێچیكاران دەركرد، نموونەی دیكە دادگایەكی سیلانكۆر داوای جێبەجێ كردنی حەددی كرد دەرحەق بە سێ كیژۆڵە كە لە ساڵی 1997 بەشدارییان لە پێشبڕكێی جوانی لە مالیزیا كردبوو، بەڵام مەهاتیر نەیهێشت بڕیارەكە جێبەجێ بكرێت، موفتیی ولایەتەكە بە كوفرو هەڵگەڕانەوە تۆمەتباری كرد، دواتر مەهاتیر هەڵمەتێكی بەهێزی ئەنجامدا بۆ یەكخستنی یاساكانی وڵات، كە لەگەڵ یاسای دەوڵەتی فیدڕاڵدا بگونجێت، حزبی ئیسلامی وازی لە گرنگترین دروشمی خۆی هێنا كە چەندین ساڵ بوو بانگەشەی بۆ دەكرد ئەویش پیادەكردنی شەریعەت و دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی بوو، بەتایبەتیش دوای پەیدابوونی گروپە توندڕەوەكانی وەك قاعیدەو داعش، ئێستا ئەو داوای دامەزراندنی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی دەكات، چونكە قەناعەتی هێنا كە ئەم درووشمە لە وڵاتێكی وەك مالیزیا پیادەناكرێت، كە فرەیی ئایینی و مەزهەبی تێدایە، بەتایبەتی كە مەزهەبی فیقهیی شافیعی، یان مەزهەبی دیكە، پێش چەند سەدەیەك لەسەر بنەمای ئیجتهادی مرۆیی نووسراون و نابێت دەقی ئایینی خودا بێت كە بۆ پێغەمبەر دابەزیوە، چونكە مەزهەبی فیقهی زۆرن، ئایا هەموو ئەو مەزهەبە فیقهییانە نوێنەرایەتیی ئایینی خودا دەكەن؟ نەخێر، تەنیا بریتین لە ئیجتیهاد و لێكدانەوەی دەقەكانی ئایین، كە لەوانەیە راست بن، یان نا.
دوای تانكۆ عەبدولڕەحمان تۆن عەبدولڕەزاق هات، كە لە ساڵی 1970 تا ساڵی 1976 حوكمڕانیی كرد، لەو سەردەمەدا پشێویی توند لەنێوان مەلاوییە موسڵمانەكان و چینییەكان روویدا، بۆیە بەرەی نیشتمانیی BarisanNationalی پێكهێنا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی دۆخەكە و توانی قۆناغە سەختەكە تێپەڕێنێت، دیدگایەكی ئابووری بۆ ماوەی بیست ساڵ لە 1970 تا 1990 راگەیاند، بۆیە بە پێشەنگی گەشەسەندنی ئابووری دادەنرێت لە مێژووی مالیزیا، دواتر تۆن حوسێن ئۆن هات لەسەر رێچكەی عەبدولڕەزاق بەردەوام بوو، لە ساڵی 1976 تا ساڵی 1981 حوكمڕانیی كردو دواتر لەبەر نەخۆشی دەستی لە كار كێشایەوە، لەدوای ئەو دامەزرێنەری مالیزیای تازە كەسایەتیی بەهێز مەهاتیر محەمەد هات، مەهاتیر كاتێ تەمەنی 22 ساڵان بوو چووە ناو ئومنۆی حزبی فەرمانڕەوا، بۆ ماوەی حەوت ساڵ پزیشك بوو، لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1959 كاندیدكرا، بەڵام دوای ناكۆكی لەگەڵ تانكۆ عەبدولڕەحمان كشایەوە، لە ساڵی 1964 بوو بە پەرلەمانتار، بەڵام لە ساڵی 1969 بەهۆی ئەوەی نامەیەكی بۆ سەرۆكی حزبی ئومنۆ و سەرۆك وەزیران تانكۆ عەبدولڕەحمان ناردبوو لە حزبەكەی دەركرا،چونكە لەنامەكەدا رەخنەی لێگرتبوو بەهۆی مەیلی هەبوو بۆ چینییەكان و پەراوێزخستنی خەڵكەكەی خۆی كە مەلایۆیەكانن، دوای ئەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی دوورخرایەوە مەهاتیر لە ساڵی 1970 كتێبێكی دانا بە ناوی كێشەی مەلایۆ MalayDilemma كە رەخنە لە دۆخی ناهەمواری مەلاوییەكان دەگرێت، تاكو هانیان بدات روو لە كشتوكاڵ بكەن لەجیاتی پیشەسازی و فرۆشتنی خۆراك و كوتاڵ و زێڕو خشڵ و كەرەستەی تەكنەڵۆجیا و ئۆتۆمبیل، كتێبەكە قەدەغەكرا، كە بوو بە سەرۆك وەزیران ئینجا رێگە بە كتێبەكە درا بڵاو بكرێتەوە، لە ساڵی 1973 عەبدولڕەزاق حوسێنی سەرۆك وەزیران گەڕاندییەوە بۆ ناو حزب و كردی بە پەرلەمنتارو دواتریش لە 1974 بە وەزیری پەروەردە، لە ماوەی چوار ساڵدا بوو بە جێگری سەرۆكی حزب، دواتر جێگری سەرۆكی وەزیران، لە 1981 بوو بو سەرۆك وەزیران، لە سەردەمی مەهاتیر محەمەد پەرەپێدان و گەشەسەندن و ئاوەدانكردنەوە دەستیان پێكرد، دیدگایەكی ئابووری تا ساڵی 2020 خستەڕوو، بەمەش مالیزیا بوو بە دەوڵەتێكی پێشكەوتوو و ركابەری ژاپۆن، لە ساڵی1982 مەهاتیر داوای لە ئەنوەر ئیبراهیم سەرۆكی بزووتنەوەی لاوانی ئیسلاح كرد بێتەناو حزبی ئومنۆوە، ئەنوەر ئیبراهیم دەستی لە حزبەكەی كێشایەوەو لەگەڵ مەهاتیر كاری كرد و بوو بە سەرۆك وەزیران و وەزیری دارایی، لە ساڵی 1983 زانكۆی ئیسلامیی جیهانی دامەزرێندراو ئەنوەر ئیبراهیم بوو بە سەرۆكی فەخریی زانكۆكە، با بگەڕێینەوە بۆ حزبی ئیسلامیی ئەنوەر ئیبراهیم و هەندێ گرووپی ئیسلامی كە لە مێژووی سیاسیی مالیزیا پەیدابوون، لە ساڵی 1971 بزووتنەوەی لاوانی ئیسلامی(ئەبیم) ABIM دامەزراو بە فەرمی لە ساڵی 1972 تۆماركرا، كە بریتی بوو لە بزووتنەوەیەكی ئیسلامیی كاریگەر بە فیكری ئیخوان موسلمینی میسر و كۆمەڵی ئیسلامیی پاكستانیی سەر بە ئەبو ئەعلا مەودودی، سەرەتا ئەنوەر ئیبراهیم و سەید محەمەد نەقیب عەتاس سەرۆكی بوون، ئەنوەر ئیبراهیم كرا بە سەرۆك، لەئێستاشدا یوسری محەمەد سەرۆكی بزووتنەوەكەیە، هەروەها لە حزب و گرووپە ئیسلامییەكانی دیكە كە لە گۆڕەپانی سیاسیی مالیزیا سەریانهەڵدا: گروپی تەبلیغ، رەحمانییە و دار ئەلئەرقەم و گروپی ئیسلاح و كۆمەڵەی سەباحی ئیسلامی و بزووتنەوەی ئیسلامی لە ساراواك، كە زۆربەیان بچووك بوون و نەمان، یان هاتنە نێو گرووپە گەورەكانی نیشتمانی، یان ئیسلامی یان عەلمانی، بەڵام حزبی ئیسلامی بەهێزترین گرووپی ئیسلامییە لە مالیزیا، گرووپی دارئەلئەرقەم كە لەلایەن ئەشعەری كوڕی محەمەد دامەزراوە كە گرووپێكی سۆفیزمە و لە هەشتاكان دامەزراوە، بۆ ماوەی دە ساڵیش واتا لە ساڵی 1956 تا ساڵی 1968پەیوەندیی لەگەڵ حزبی ئیسلامی هەبوو، دوای سێ ساڵ گرووپەكە بوو بە بزووتنەوەی دار ئەلئەرقەم، بزووتنەوەكە تووشی ئەفسانەو خورافیات بوو وەك پەرستنی شێخەكەیان، لە ساڵی 1994 ئەنجومەنی فتوای نیشتمانیی مالیزیا فتوایەكی دەركرد بە لاساریی گرووپەكە، هەروەها قەدەغەكردنی بڵاوكردنەوەی رێنماییەكانی، دواجار مۆڵەتیان لێ سەندرایەوە، لە ساڵی 1994مەهاتیری سەرۆك وەزیران خرایە ژێر بەزۆر نیشتەجێكردنەوە، بەڵام لە ساڵی 2004دا عەبدوڵا بەدەوی سەرۆك وەزیران ئازادی كرد، لەو كۆمەڵانەی دامەزران كۆمەڵەی چاكسازیی مالیزیا بوو، كە قوتابیان لە دەرەوە بە تایبەتی لە بەریتاینا دایانمەزراند، كاتێكیش گەڕانەوە نەیانتوانی لەگەڵ بزووتنەوەی لاوانی ئیسلامی و حزبی ئیسلامیدا كاربكەن، بۆیە لە ساڵی 1983 كۆمەڵەی خۆیان راگەیاند، دوای سێ ساڵ كۆمەڵەكە سەرۆكێكی بۆ خۆی هەڵبژارد، لە ساڵی 1997 وەك رێكخراوێكی ناحكومی كە گرنگی بە بڵاوكردنەوەی رێنماییەكانی ئیسلامی دەدات، تۆماركرا، لە ساڵی 2003 ئەندازیار زەید قەمەرەدین بوو بە سەرۆكی كۆمەڵەكە.
پەیوەندیی نێوان مەهاتیری سەرۆك وەزیران و جێگرەكەی ئەنوەر ئیبراهیم وا بوو كە لە ساڵی 1998 ئابووریی مالیزیا گورزێكی بەهێزی بەركەوت(140)ملیار دۆلار زیانی پێگەیشت، ناكۆكی كەوتە نێوانیانەوە، مەهاتیر رازی نەبوو مامەڵە لەگەڵ سەندوقی دراوی نێودەوڵەتی بكات بۆ رزگاركردنی وڵاتەكەی،چونكە پێی وابوو ئەوە وەك ئەرجەنتینییەكانە كە سندوقی شەیتانە، بەڵام جێگرەكەی ئەوكاتە وەزیری دارایی بوو بیرۆكەیەكی بەپێچەوانەی مەهاتیر خستەڕوو، مەهاتیر بەوە تۆمەتباری كرد كە وەك سەرۆك وەزیران مامەڵە لەگەڵ دۆخەكە دەكات، گوایە ئامادەنەبوونی ئەوی قۆستۆتەوە كاتێ مۆڵەت بووە و بڕیاری پێچەوانەی دیدگا ئابوورییەكانی وەرگرتووە، كە بە دیدگای 2020 ناسرابوو، لە راستیدا ئەنوەر ئیبراهیم عەقڵێكی مەزنی ئابووریی بوو، هەروەها لای خەڵك خۆشەویست بوو، شارەزایی لە ئیدارە هەبوو، ئەوكاتەی وەزیری پەروەردە و لاوان و كشتوكاڵ و دارایی و دواجاریش لە ساڵی 1993جێگری سەرۆك وەزیران بوو، ئەو بە توندی بەرەنگاری گەندەڵی و گەندەڵەكان دەبووەوە، دۆسێی گەندەڵیی زۆربەی بەرپرسانی لا بوو، لەوانەش نزیكەكانی مەهاتیر، مەهاتیریش لێی دەترسا كە لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو ببێتە سەرۆك وەزیران، پەیوەندیی چاكیشی لەگەڵ سەركردەكانی جیهانی رۆژئاواو عەرەبی و ئیسلامی هەبوو، بۆیە تۆمەتباری دەكرد بە گەندەڵی و هاوڕەگەزبازی، كە تەنیا مەبەستی رووخاندنی بوو لە رووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە، بۆیە لە 1998 دەری كرد، لە ساڵی 1999 دادگا شەش ساڵ زیندانیی بۆ بڕییەوە، لەو ماوەیەدا وان عەزیزە وان ئیسماعیلی هاوژینی حزبی دادپەروەریی گەل PartiKeadilanRakyatی دامەزراند تاكو لەسەر رێبازی هاوسەرەكەی بڕوات بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵكاران، كاتێكیش مێردەكەی ئازادكرا لە ساڵی 2004 چووە ئەڵمانیا بۆ چارەسەری نەخۆشی، چونكە لە زینداندا زۆر ئەشكەنجەدرابوو، لە ساڵی 2009 واتا لە كۆتایی خولی سەرۆك وەزیران عەبدوڵا بەدەوی و سەرەتای هاتنی نەجیب عەبدولڕەزاقی سەرۆك وەزیران گەڕایەوە وڵات، ئەنوەر ئیبراهیم هەوڵیدا ئەو تۆمەتە بەدڕەوشتییەی لەبەردەم دادگا لەسەر لاببات، بەڵام دادگا بە فشاری نەجیب عەبدولڕەزاق داواكەی رەتكردەوە، كاتێكیش نەجیب زانی خەریكە لەناو خەڵك گرنگیی پێدەدرێت و دەبێتە مەترسی بۆ سەر حزبی ئومنۆ و ئاییندەی خۆی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو، بۆیە لە ساڵی 2010 لە داوای نەجیب جارێكی دیكە بە تۆمەتی بەدڕەوشتی زیندانی كرایەوە، بەڵام دادگا لە ساڵی 2012 لە كۆی تاوانەكانی خۆشبوو، لە ساڵی 2013 ئەنوەر ئیبراهیم بە هاوپەیمانی لەگەڵ سێ حزب بۆ هەرەس پێهێنانی نەجیب كەوتە بەربەرەكانیی هەڵبژاردن، بەڵام نەیتوانی و دۆڕاندی، دوای ساڵێك دادگا بڕیاری ئەستۆپاكیی ئەوی هەڵوەشاندەوەو جارێكی دیكە خرایە زیندانەوە، تاكو بەشداریی هەڵبژاردن نەكات، ئەم بڕیارەش لای خەڵك بەوە ناسرا كە سەدلەسەد سیاسییە، دوای ئەوەی گەلی مالیزیا زانی كە نەجیب عەبدولڕەزاق نوقمی گەندەڵییە بەهۆی ئەوەی باری خەڵكی بە باج قورس كردووە، لە ساڵی 2003دا مەهاتیر دەستی لە پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیران كێشایەوە، دوای ئەو جێگرەكەی عەبدوڵا بەدەوی هات كە لە ساڵی 2003 تا ساڵی 2009 حوكمڕانیی وڵاتی كرد، بەدەوی لەسەر رێبازی مەهاتیر بەردەوام بوو و پرۆژەیەكی بەناوی ئیسلامی شارستانی CivilizationalIslam لەجیاتی ئیسلامی سیاسی و بنەچەخوازی و سۆفیزم و جیهادی خستەڕوو، پرۆژەكەی لەسەر ئەم بنەمایانە بوو:
1. باوەڕهێنان بە خودا.
2. حكومەتی دادپەروەر.
3. ئازادی و سەربەخۆیی گەلان.
4. بەدەستهێنانی زانست و زانیاری.
5. پەرەپێدانی سەرتاسەریی و هاوسەنگیی ئابووری.
6. رەوشتی بەرز.
7. بەهاگەلی پاكی كولتووری.
8. پاراستنی مافی كەمینەكان و ئافرەت.
9. پاراستنی ژینگە.
10. بەهێزكردنی توانا ئەكتیڤەكانی نەتەوە.
بەدەوی جەختی دەكردەوە لەسەر پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان ئایین و نەتەوەكانی مالیزیا، چونكە دەكەوێتە نێوان چین و هیندستان، باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیاش لە سێ شارستانی پێكدێت، شارستانیی ئیسلامی و هیندی و چینی، لەگەڵ هەوڵەكانی بەدەوی لە بواری چاكسازی و پیادەكردنی پرۆژەكەیدا، بەڵام مەهاتیر رەخنەی لێ دەگرت كە بێ توانایە، تا نەجیب عەبدولڕەزاق لە ساڵی 2009 شوێنی گرتەوەو مەهاتیریش پشگیریی كرد، چونكە پێكەوە كاریان كردبوو، بەڵام كاتێ لە سەردەمی ئەودا گەندەڵی پەرەی سەند و بێكاریی زیادی كرد و باج باری خەڵكەكەی قورس كرد، لێی هەڵگەڕایەوەو ركابەریی كردو ئۆپۆزسیۆنێكی پێكهێنا بۆ لێدانی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا، مەهاتیر حزبی ئومنۆی لە ساڵی 2006 بەجێ هێشت، زۆر كەس هاتنە نێو بەرەی ئۆپۆزسیۆنەكەی ئەو، قسەیەكی هەبوو دەیگوت: «شەرمەزارییە كە پەیوەست بێت بە حزبێكەوە پشتگیریی لە گەندەڵی بكات»، دەشیگوت: «ئەركی منە رووبەڕووی گەندەڵی ببمەوە كە مالیزیای تەنیوە»، بەتایبەتی كە بەردەوامبوونی نەجیب عەبدولڕەزاق لە دەسەڵات هەڕەشەی بۆ چارەنووسی دیدگا ئابوورییەكەی 2020 كە لەسەردەمی ئەودا رایگەیاندبوو، بۆیە دوای دابڕانێك لە سیاسەت بۆ ماوەی (15)ساڵ گەڕایەوە، چونكە لە ساڵی 2003 دەستی لە كار كێشابۆوە، مەهاتیر دەستلەكاركێشانەوەكەی ئەوی بە گەورەترین هەڵە لە ژیانیدا دادەنا، جگە لە هەڵەیەكی دیكە ئەویش دوورخستنەوەی ئەنوەر ئیبراهیم بوو لە حزب و حكومەت، مەهاتیر ئۆپۆزسیۆنیكی بەهێزی پێكهێنا بە هەماهەنگی لەگەڵ نەیارە كۆنەكەی ئەنوەر ئیبراهیم كە لە نەوەتەكاندا بۆ ماوەی شەش ساڵ زیندانیی كرد، ددانیشی بەوەدا نا كە لەگەڵ ئەنوەر خراپ جووڵاوەتەوەو داوای لێبووردنی لێكرد، ئەویش قبووڵی كرد، مەهاتیر لە ساڵی 2016 لە دانیشتنی داگاییكردنی ئەنوەر ئیبراهیم ئامادەبوو و دوای (18)ساڵ دوژمنكاری لەگەڵی دانیشت، حزبی فەرمنڕەوا ئەم دانیشتنەی بە هەڕەشەیەكی مەترسیدار بۆسەر ئاییندەی سیاسیی حزب لێكدایەوە، مەهاتیر هاوپەیمانییەكی لە چوار حزب پێكهێنا بە ناوی هاوپەیمانیی هیوا PakatanHarapan بۆ هەڵبژاردن، خزبەكانیش بریتی بوون لە(دادپەروەریی گەل بە سەرۆكایەتیی ئەنوەر ئیبراهیم، كاری دیموكراتیی چینی، ئەمیندارێتیی نیشتمانی كە لە حزبی ئیسلامی جیابۆوە، یەكێتیی نەوەی خاك بە سەرۆكایەتیی مەهاتیر)، مەهاتیر لەگەڵ خاتوو وان ئیسماعیل وانی هاوژینی ئەنوەر ئیبراهیم رێككەوتن، كە ئەگەر سەركەوتن بە لێبووردنی پاشایەتی ئازادی بكەن، حزبی فەرمانڕەوا مەهاتیری تۆمەتباركرد بەوەی دەیەوێت موقریزی كوڕی بكاتە سەرۆك وەزیران، كە لەئێستادا سەرۆك وەیزرانی ولایەتی قەدەحە، مەهاتیر لە هەڵبژاردنەكانی 2018 دا سەركەوتنی بەدەست هێناو(113) كورسی مسۆگەركرد، كەچی حزبی فەرمانڕەوا زیانی بەركەوت و(79) كورسیی هێنا، لێرەدا مەهاتیر توانی هەرەس بە حزبی فەرمانڕەوا بهێنێت كە شەست ساڵ حوكمی وڵاتی كرد، نەجیب عەبدولڕەزاق دانی بە بەزینەكەیدا نا، سەركردەكانی هاوپەیمانیی هیوا چاویان بە پاشای مالیزیا كەوت، مەهاتیریان كاندیدكرد كە(92) ساڵ تەمەنییەتی بۆ پێكهێنانی حكومەت و ژنەكەی ئەنوەر ئیبراهیمیش بوو بە جێگری، دوای دوو ساڵ سەرۆكایەتیی وەزیران رادەستی ئەنوەر ئیبراهیم بكرێت، پاشای مالیزیا سوڵتان محەمەدی پێنجەم لێبووردنی بۆ ئەنوەر ئیبراهیم دەركردو سوێندی دەستووریی وەك پەرلەمانتار لە پەرلەمانی مالیزیا خوارد، پێشبینی دەكرێت لە ساڵی 2020 مەهاتیر پۆستی سەرۆك وەزیران رادەستی ئەنوەر ئیبراهیم بكات، كە رێكەوتە لەگەڵ كۆتایی ماوەكەی دیگای ئابووریی مەهاتیر كە لە هەشتاكان رایگەیاندبوو، مەهاتیر بە دامەزرێنەری مالیزیای تازە دادەنرێت، لە ساڵی 1998 وڵاتەكەی لە هەرەسی ئابووری رزگاركرد، هەروەها جارێكی دیكەش لە گەندەڵیی نەجیب عەبدولڕەزاق، ئەو توانی لەگەڵ ئەنوەر ئیبراهیمی نەیاری ئاشت ببێتەوە، بە راستی سیاسەتوانێكی بە توان وبیرمەندە، پستەكانی وەزرەتی پەروەردەو ئابووری و دارایی و ناوخۆ و بازرگانیی بەڕێوەبرد،(16)كتێبی هەیە، یادەوەرییەكانی لە كتێبەكەی(پزیشك لە سەرۆكایەتیی وەزیران) ADoctorintheHouse نووسیوەتەوە.
دوای ئەوەی مەهاتیر سەرۆكایەتیی وەزیرانی وەرگرت، سەرلەنوێ دەستی كردەوە بە چاكسازی و تایبەت بە سەرۆك وەزیرانی پێشوو نەجیب عەبدولڕەزاق داوای لێكۆڵینەوەیەكی بەپەلە و پاكی كرد، كە بە دزینی چوار ملیار دۆلار لە سندوقی پەرەپێدانی نیشتمانیی مالیزی تۆمەتباركرابوو، لەوانەش (700) ملیۆن دۆلار كە بۆ حیسابی تایبەتیی خۆی بوو، ئەنوەر ئیبراهیم ئیماراتی عەرەبیی تۆمەتباركرد كە لەپشت ئەو بابەتەوەیەو داوای روونكردنەوەی لێكرد، دەسەڵاتی مالیزیا بڕێكی زۆری خشڵ و دیاریی گرانبەها لە ماڵەكەی ئەنوەر ئیبراهیم دۆزییەوە كە بە (270)ملیۆن دۆلار خەمڵێنرا، هەروەها حكومەتی مالیزیا عەرەبستانی سعودیەی تۆمەتباركرد كە پێش هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2013 بڕی(681)ملیۆن دۆلاری بۆ ناردووە تاكو سەركەوتن بەدەست بهێنێت و نەهێڵن ئیسلامییەكان بگەڕێنەوە، بە تایبەتی كە ئەنوەر ئیبراهیم نوێنەرایەتیی ئیسلامی سیاسیی ئیخوان دەكات، بۆیە ئەنوەر ئیبراهیم لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2013دا دۆڕاندی، سعودیەش وەڵامی دایەوە كە ئەمە دیارییەكە دەدرێتە هەر میوانێكی گرنگی پاشای سعودیە، دوای تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات سعودیە بەفەرمی بانگهێشتی مەهاتیری كرد تا سەردانی بكات، مەهاتیریش قبووڵی كرد، ئەمەش لەپێناو چاككردنی پەیوەندییەكانی نێوان هەر دوو وڵات.
