ئەگەر باسی مەینەتییەكانی جوو بە درێژایی مێژوو بكەین، ئەوا پێویستیمان بە چەند بەرگێكی گەورەی كتێب دەبێت، مێژووی ئەوان لەماوەی دوو هەزار ساڵدا كە جوو لە جیهانی مەسیحیدا بوون پڕە لە مەینەتی و چەوساندنەوە و كوشتن و ئەشكەنجەدان و راگواستن و قڕكردن. لاهوتی سویسریی كریستیان هانز كونج HansKung دەڵێت: (پێویستە كریستیانەكان لەبیری نەكەن كە لە كاری توندوتیژی و دڕندەیی بەناوی مەسیحییەتەوە چییان بە جوو كردووە) جوو گەیشتنە قەناعەت كە لەنێو جیهانی مەسیحییەتدا جێی ژیانیان نابێتەوە، ئەوان كەمینەن و بە دەست مەینەتییەوە دەناڵێنن، گەلێكی بێ نیشتمانن HomelessNation بۆیە چینێكی رۆشنبیری جوو لە سەروویانەوە رۆژنامەنووس (سیودر هرتزل) بیری كردەوە كە بۆ كۆتاییهێنان بە مەینەتییەكانیان نیشتمانێك بۆ جووە پەرتەوازەكان دابمەزرێنن، بەپشتبەستن بە پەیمانی كۆن OldTestament و پەیمانی تازە NewTestament كە ئاماژەدەكات بەوەی كە خوا زەویی پیرۆز (فەڵەستین) PromisedLandی بە میرات داوەتە ئیبراهیم و كوڕەكانی دوای (خۆی ئیسحاق و یەعقوب)، لە ساڵی 1896 هرتزل كتێبی دەوڵەتی جوو(JewishState)ی دانا، لە كۆتایی ساڵی 1897 یەكەم كۆنگرەی زایۆنی لە شاری بازلی سویسرا بە بەشداریی 200 نوێنەری رۆژهەڵاتی ئەوروپا و رووسیا بەسترا، بڕیار درا نیشتمانێك بۆ جوو دابمەزرێت، پێشنیاری ئەرجەنتین، یان ئۆگەندا كرا، دواتر لەسەر فەڵەستین رێككەوتن، چونكە لە تەوراتدا ناوی بە خاكی پیرۆز هاتووە، هرتزل لەگەڵ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمی سوڵتانی عوسمانی دانوستانی كرد، تا پەیماننامەیەك دەربكات، كە مافی گەڕانەوە بە جوو بدات بۆ فەڵەستین، بەڵام بستێكی نەدانێ، هرتزلپەنای بۆ بەریتانیا بردو چەندین دیداری لەگەڵ بەرپرسان ساز كرد، بەتایبەتیش لەگەڵ وەزیری نیشتەجێكان جۆزیف چامبۆرینJoseph Chamberlain كە پێشنیاری كرد نیشتمانێك لە عەریشی سینای میسر، یان ئۆگەندا دابمەزرێنن، بەڵام (حاییم ویزمان)ی جووی رووسی بە سیاسەت و هەنگاوەكانی هرتزل قایل نەبوو، بڕیاری دا لەگەڵ دەوروبەری شای بەریتانیا كۆبێتەوە، لە ساڵی 1916 لەگەڵ فەرەنسی جۆرج بیكۆ Georges-Picot و بەریتانی مارك سایكس MarkSykes رێككەوت كە فەڵەستین بخرێتە ژێر ئیدارەی نێودەوڵەتییەوە لە چوارچێوەی دابەشكردنی كانتۆنە عەرەبییەكان كە لە ژێر دەستی عوسمانییەكاندا بوون و لەدەستیان چووبوو، ئەو رێككەوتننامەیە بە سایكس پیكۆ ناسراوە، وایزمان لەگەڵ سیاسەتواناندا بەردەوام بوو، تا دواتر هەوڵەكانی بەئاكام گەیشتن بە بەڵێنی بلفۆر، ئەویش ئەوە بوو كە لە فەڵەستین نیشتمانێكی بۆ جوو دابین كرد، لە ساڵی 1917 ئارسەر بلفۆری وەزیری دەرەوەی شانشینی یەكگرتوو نامەیەكی ئاراستەی والتەر رۆچیلد نوێنەری باڵای تایفەی جووی بەریتانی كرد، كە حكومەتی بەریتانیا لەسەری رازی بووە بەوەی خاوەن شكۆ قایلە كە دەوڵەتێك بۆ جوو لە فەڵەستین دابمەزرێت، داوای لێكرد كە ناوەڕۆكەكەی بگەیەنێتە یەكێتیی زایۆنی، ئەمەش سەركەوتن بوو بۆ حاییم وایزمان، كە لە ساڵی 1949 بوو بە یەكەم سەرۆكی دەوڵەتی ئیسڕائیل، لە ساڵی 1920كۆنگرەی سان ریمۆ لە ئیتاڵیا مافی ئینتیدابی دایە بەریتانیا بەسەر فەڵەستین، دواتر لە 1922 لە كۆمەڵەی گەلان بڕیاری لێدرا، بەم پێیە بەریتانیا بەرپرسیارێتیی فەڵەستین هەڵدەگرێت تا دەوڵەتێك بۆ جوو پێكدێت، دیارە بەریتانیاو فەرەنسا راوێژیان بە عەرەب نەكرد، بۆیە جەماوەری فەڵەستین خۆپیشاندانی ناڕەزاییان دژی بەڵێنی بلفۆر رێكخست، لە ساڵانی 1936-1939 چەند شۆڕشێكی گەورە دژی بەریتانیا بۆ پشتیوانیكردن لە جوو بەرپاكران، لە1947 نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیارێكی پەیڕەوكرد كە فەڵەستین بكات بە دوو دەوڵەت، یەكێك بۆ فەڵەستینییەكان ئەوی دیكەش بۆ جوو، (قودس)یش بخرێتە ژێر چاودێریی نێودەوڵەتی، لە ساڵی 1948 دیڤید بن گۆریۆن دوای كۆتایی ئینتیدابی بەریتانیا بەسەر فەڵەستین دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسڕائیلی راگەیاند، كە بوو بە یەكەم سەرۆك وەزیرانی ئیسڕائیل لە 1948 تا 1954، جووە پەرتەوازەكان كۆچیان كرد بۆ دەوڵەتە تازەكەیان، لە ساڵی 1949 یەك ملیۆن جوو گەیشتنە ئیسڕائیل، بەم شێوەیە دەوڵەت كۆمەڵگەی نیشتەجێكردنی دروست كرد، دواتر زنجیرە شەڕی عەرەب و ئیسڕائیل دەستی پێكرد، لە ساڵی 1948 هێزی پێنج دەوڵەتی میسرو سووریا و ئوردن و لوبنان و عێراق چوونە نێو ئیسڕائیل بۆ رێگەگرتن لە دروستبوونی دەوڵەتی ئیسڕائیل، كە بووە هۆی كۆچكردنی نیو ملیۆن فەڵەستینی، دواتر شەڕی سویس لە 1956 رووی دا، هەروەها شەڕی نسكۆ، یان شەش رۆژە لە ساڵی 1967 رووی دا، بەمەش ئیسڕائیل دەستی بە سەر میسر و جۆلانی سووریا و بەرەی رۆژئاوا و كەرتی غەزەی فەڵەستینیدا گرت، كە ئێستا بۆتە ململانێی ئیسڕائیل لەگەڵ ئیسلامییەكان، بەتایبەتیش بزووتنەوەی ئیسلامی – لقی باكوور- لە ئیسڕائیل بە سەرۆكایەتیی رائید سەڵاح، چونكە میسر لە ساڵی 1977 پەیماننامەی ئاشتی لەگەڵ ئیسڕائیل مۆركرد، كاتێ سەرۆكی میسر (ئەنوەر سادات) بۆ یەكەم جار لەسەر داوای سەرۆك وەزیرانی ئیسڕائیل (مناحیم بیگن) سەردانی ئەو وڵاتەی كرد و رێككەوتن كە ئیسڕائیل بەرامبەر بە ددانپێدانانی میسر بە دەوڵەتی ئیسڕائیلدا لە سینا بكشێتەوە.، لە ساڵی 1979و لە هاوینەهەواری كامپ داڤید رێككەوتننامەی كامپ داڤید TheCampDavidAccords لە ئەمریكا لەسەردەمی (جیمی كارتەر)ی سەرۆكی ئەمریكا واژۆ كرا، بەڵام ئوردن لە ساڵی 1994 پەیماننامەی ئاشتی (وادی عەرەبە)ی لەگەڵ ئیسڕائیلدا واژۆ كرد، سووریا هەر لە ململانێدا مایەوە و تائێستاش جۆلان لەژێر دەسەڵاتی ئیسڕائیلدایە، لە ساڵی 2019 ترەمپ مەرسومێكی واژۆ كرد و ددانی نا بە سەروەریی ئیسڕائیل بە سەر جۆلاندا، هەندێ دەوڵەتی عەرەبی بۆ بەرژەوەندیی ئیستراتیژییان رێككەوتننامەی ئاشتییان لەگەڵ ئیسڕائیلدا واژۆ كردووە و ئیسلامییەكانیش هەر لە ململانێدان، بەتایبەتیش لەناو ئیسڕائیلدا.
بزووتنەوەی ئیسلامی لە ئیسڕائیل
ئەم بزووتنەوەیە فرەناوە: بزووتنەوەی ئیسلامی لە خاكی فەڵەستین كە لە 1948 داگیركراوە، بزووتنەوەی ئیسلامی لەناو هێڵی سەوز، بزووتنەوەی ئیسلامی لەناو فەڵەستین، ئامانجیش ددان نەنانە بە ئیسڕائیلدا، لەگەڵ ئەوەی كە بە بزووتنەوەی ئیسلامیی ناو ئیسڕائیل ناسراوە، دوای ساڵێك لە دامەزراندنی ئیخوان موسلمین (حاجی ئەمین حوسەینی) كە موفتی و سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی فەڵەستین بوو، لە ساڵی1929 چاوی بە حەسەن بەننای دامەزرێنەری ئیخوان موسلمین كەوت، ساڵێك دوای دامەزراندنی ئیخوان موسلمین، كۆمەڵەی لاوانی موسڵمان دامەزرا. لە 1931 زانكۆی ئەقسای ئیسلامی بۆ بەرەنگاربوونەوەی كۆچی جوو بۆ فەڵەستین دامەزرا، لە هەمان ساڵیشدا كۆنگرەیەكی ئیسلامی بەسترا بە ئامادەبوونی نوێنەرانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، كاتێك شەڕی عەرەب و ئیسڕائیل بەرپابوو و ئیسڕائیل سەركەوت بە ساڵی نسكۆ ناونرا، حوكمڕانیی سەربازیی ئیسڕائیل لە 1948 تا 1966 دەستی پێكرد، رێگەی بە سەرهەڵدانی بزووتنەوەكانی ئیسلامی نەدا، جگە لە بزووتنەوەكانی سۆفیزم، عەرەبی ئیسڕائیل لە گۆشەگیرییەكی تەواودا بوون لەگەڵ دەوروبەری ئیسلامی و عەرەبیدا، لە ساڵی 1964 (پۆڵس)ی شەشەم پاپای فاتیكان سەردانی ئیسڕائیلی كرد و رێگەی دا یانەی كریستیان بكرێتەوە، بەمەش رێگە بە فەڵەستینییەكانیش درا یانەی ئیسلامی بكەنەوە، وەك یانەی لاوانی موسڵمان، لە ساڵی 1967 دیواری سەوز هەڵگیرا و فەڵەستینییەكانی 1948 توانییان لە ناوچەكانی دیكە پەیوەندی بە كەسوكاریانەوە بكەن، لە ساڵی 1971 لەگەڵ كەسوكاریان لە بەرەی رۆژئاوا و كەرتی غەزە پەیوەندییان بەردەوام بوو، زۆر قوتابی لە میسر دەیانخوێند و فیكری ئیسلامی سیاسی گەیشتە فەڵەستین، لەوێشەوە بۆ ئیسڕائیل، بەتایبەتی فیكری ئیخوان موسلمینی میسری، ئەم رووداوانە رێگەخۆشكەر بوون بۆ سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ئیسلامی لە ساڵی 1971 كە عەبدوڵا نەمر دەروێش بەردی بناغەی دانا، لە 1977 یەكەم كۆنگرە لەناو ئیسڕائیل بەستراو بڕیاردرا موسڵمانان بەرپرس بن لە موڵكەكانی وەقف و دامەزراندنی دادوەری شەرعی، لە رووی رێكخستنەوە رەتیانكردەوە پەیوەندییان بە ئیخوانەوە هەبێت، حكومەتی ئیسڕائیل چاوپۆشی لە چالاكییەكانی بزووتنەوەكە كرد، چونكە چەكدار نەبوون تا ببنە ركابەری رەوتی عەلمانیی چەكداریی فەڵەستینی، بۆیە رێگەی دا زانكۆی ئیسلامی لە غەزە دابمەزرێنن، لە 1979 رێكخراوی خێزانی جیهاد بە سەرۆكایەتیی فەرید ئەبو موخ دامەزرا، لەو ساڵەدا بوو كە شۆڕشی خومەینی هەڵگیرسا، ئەوانیش پێی كاریگەر بوون، بەتایبەتیش كە ئەو شۆڕشە بەڵێنی بە موسڵمانانی جیهانی ئیسلامی دابوو كە لە رژێمە ستەمكارە داگیركارەكان رزگاریان بكات، ئەو رێكخراوە خەباتی چەكداریی بۆ رزگاركردنی فەڵەستینی لەژێر داگیركاریی ئیسڕائیل راگەیاند، عەبدوڵا نەمر دەروێش رابەری رۆحیی رێكخراوەكە بوو، ئیسڕائیل رێكخراوەكەی قەدەغە كرد و سەركردەكانیشی دەستگیركردن، لە سەروویانەوە فەرید ئەبو موخ و دەروێش و رائید سەڵاح، دامەزرێنەرەكە دە ساڵ زیندانیی بۆ دەرچوو، دواتر بە رێككەوتنێك لەگەڵ بەرەی میللی رزگاریخوازیی فەڵەستین لە ساڵی 1985 ئازادكرا، بەڵام دەروێش بە چوار ساڵ زیندانی سزا درا و سێ ساڵی تێدا مایەوە تا لە 1984 ئازاد كرا، دوای ئەوەی دەروێش لە زیندان دەرچوو، پێداچوونەوەی فیكریی ئەنجام دا و وازی لە خەباتی چەكداری هێنا، هێرشی كردەسەر بیرۆكەی سەعید حەوای سەركردەی ئیخوانی سووریا كە بیرۆكەی شۆڕشی ئیسلامیی هێنائاراوە و ئیخوان موسلمینی لە سووریا دوچاری رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ رژێمی حافز ئەسەد كرد بۆ رووخاندنی، لە شێوەی شۆڕشەكەی خومەینیدا، دەروێش زیاتر تەركیزی كردە سەر لایەنی خێرخوازی و مرۆیی و بانگخوازی، كە بە كۆمەڵەی لاوانی موسڵمان ناوزەد كرا، حكومەتی ئیسڕائیلیش گومانی لە نیازی هەبوو، ئەمەی بە تەكتیك زانی، بەڵام دواجار بۆی دەركەوت كە راستگۆیە، لە ساڵی 1989 بزووتنەوەی ئیسلامی لە هەڵبژاردنەكانی خۆجێیی ئیسڕائیل بەشداری كرد و چەند كورسییەكی پێویستی بردەوە، ئەندامانی كنێست لە حزبی لیكود هەوڵیان دا، نەهێڵن بزووتنەوەكە بەشداریی هەڵبژاردنەكان بكات، ئەوەی پەیوەستە بە هەڵبژاردنەكانی یاسادانانەوە ئەوا بزووتنەوەی ئیسلامی لەم بابەتەی كۆڵییەوە، بەڵام پێش هەڵبژاردنەكانی لە ساڵی 1996 جیابوونەوە رووی دا و بزووتنەوەكە بوو بە دوو بەشەوە، یەكێكیان بە سەرۆكایەتیی عەبدوڵا نەمر دەروێش، دووەمیان بە سەرۆكایەتیی رائید سەڵاح، رەوتێكی دیكەش هەبوو بە سەرۆكایەتیی كەمال خەتیب، رەوتی دەروێش بە لقی باشووری بزووتنەوەی ئیسلامی ناسرا و ددانی بە دەوڵەتی ئیسڕائیلدا نا، پێی باش بوو بەشداریی هەڵبژاردنەكان بكات، داوای دیالۆگی نێوان ئیسڕائیل و فەڵەستینییەكانی كرد، رێككەوتننامەی ئۆسلۆ پشتیوانیی لێ كرد، بەو پێیەی لە ساڵی 1993 كۆتایی بە ململانێی چەكداریی نێوان رێكخراوی رزگاریخوازی فەڵەستین هێنا، كە لەنێوان یاسر عەرەفات و ئیسحاق رابین سەرۆك وەزیرانی ئیسڕائیل لە ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆك بیل كلنتۆن واژۆ كرا، ئیسحاق رابین لەلایەن ینگال رەمیر قوتابیی پەڕگیری جوو لە زانكۆی تەلئەبیبی ئایینی كوژرا، چونكە ئەوەی كردی بەدڵی پەڕگیرانی جوو نەبوو، بۆیە موردخای ئیلیۆن حاخامی توندڕەوی جوو دوای كوشتنی رابین گوتی: وڵات لەلێواری شەڕی ناوخۆدا بوو، ئەو كوشتنە نەیهێشت، هەروەها ئەنوەر سادات-ی سەرۆكی میسریش لە ساڵی 1981 لەلایەن ئیسلامیی توندڕەو (خالد ئیسلامبولی)یەوە كوژرا، كاتێ پەیماننامەی ئاشتیی لەگەڵ ئیسڕائیلدا واژۆ كرد، هاوكات رەوتی باكووری بزووتنەوەی ئیسلامی لەگەڵ ئەوەی كە پاسپۆرتی ئیسڕائیلیان هەیە، بەڵام ددان بە دەوڵەتەكەدا نانێن و پەیماننامەی ئۆسلۆ رەت دەكەنەوە. ئەوان پێیان وایە بەشداریكردن لە هەڵبژاردندا دداننانە بە دەوڵەتی ئیسڕائیلی داگیركاردا، بۆیە دروشمی (ئیسلام چارەسەرە)یان بەرزكردۆتەوە، كە دروشمی ئیخوان موسلمینە لە هەموو جیهان، چونكە رائید سەڵاح فیكری ئیخوانی هەبوو، بۆیە ناكۆكی كەوتە نێوان هەردوو لقەكەوە، لقی باشوور بە سەرۆكایەتیی دەروێش پێی وابوو كە رەوتەكەی نوێنەرایەتیی بزووتنەوەی ئیسلامی دەكات، رائد سەڵاح و كەمال خەتیب تەنیا نوێنەرایەتیی خۆیان دەكەن، رەوتی رائید سەڵاح و رەوتی كەمال خەتیب بۆ بەرەنگاریی لقی باشوور بە سەرۆكایەتیی دەروێش یەكیان گرت و رائید سەڵاح بوو بە سەرۆك و خەتیبیش بە جێگری، لە كۆتاییدا دەروێش لقی باشووری پێكهێنا وەك فراكسیۆنی عەرەبی بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكانی كنێستی ئیسڕائیل، فراكسیۆنی عەرەبی كە لە لقی باشووری بزووتنەوەی ئیسلامی و حزبی دیموكراتی عەرەبی پێكهاتبوون، چوار كورسییان بەدەست هێنا، لە ساڵی 1999 پێنج كورسییان مسۆگەركرد، دەروێش و گرووپەكەی كاری خۆیان وەك هاووڵاتیی ئیسڕائیلی دەستپێكرد، بۆیە دەروێش لە دیدارەكانیدا دەیگوت: عەرەبی ئیسڕائیلی فەڵەستینیم، دواتر ئەمەی راست كردەوە كە موسڵمانێكی فەڵەستینی ئیسڕائیلییە، شەمعون پێریس سەرۆكی ئیسڕائیل بە یاوەریی گەورە بەرپرسانی حكومەت لە ماڵەوە سەردانی كرد و داوای لێكرد بەشداریی ئاهەنگە فەرمییەكانی دەوڵەت بكات، دروشمی (ئیسلام چارەسەرە)ی گۆڕی و رایگەیاند كە بزووتنەوەكەی بەشێكی دانەبڕاوە لە دەوڵەتی ئیسڕائیل، بۆیە دەورێش گوتی: من رقم لە جوو نییە، چۆن بێتاوانان لە كفرقاسم كوژران، بەهەمان شێوە لە تەلئەبیب و نتانیاش كوژران، من پێموایە كە جوو بەئەنقەست كەس ناكوژێت، هەروەك فەڵەستیتیش بە هەمان شێوە، بەڵام لە هەردوولا پەڕگیر هەن، نموونەی ئەو پەڕگیرانەش زۆرن، حكومەت بەم شێوەیە مامەڵە لەگەڵ لقی باكووردا بە سەرۆكایەتیی رائید سەڵاحدا ناكات لەبەر ئەوەی پشتگیریی حەماس و حزبوڵای لوبنانی دەكات، بۆیە وەزیری پێشووی ناوخۆ (ئافی دیختەر) رایگەیاند كە لقی باكوور كارە خێرخوازەكانی بۆ خزمەتی حەماس تەرخان دەكات، هەروەها لە 1999 و 2003 هەندێ خۆكوژ كە سەر بە لقی باكوور بوون كردەوەیان دژی سوپای ئیسڕائیل ئەنجامدا، حكومەتی ئارییل شارۆن لە ساڵی 2004 ئەم بزووتنەوەیەی قەدەغەكرد، بەڵام هەندێك لە سەرانی شاباك ShinBet- دەزگای ئاسایشی ناوخۆی ئیسڕائیل- ئەمەیان رەتكردەوە لە ترسی ئەوەی نەبادا ئەو بزووتنەوەیە ببێتە رێكخراوێكی چەكداری نهێنی و هەڕەشە لە ئیسڕائیل بكات، هەرچەندە وەزیری ئەمنی ئیسڕائیل عوزی لنداو UziLandau گوتی: لە یاسا دەرچوونی لقی باكووری بزووتنەوەكە بەشێكە لە شەڕی دژ بە تیرۆر، سەركردەیەكی لقی باشووریش گوتی: بۆ ئێمە ناخۆشە كە گەنجێكی فەڵەستینی پاسێكی فەڵەستینی دەتەقێنێتەوە و پیر و لاو و ئافرەت و منداڵ دەكوژێت و هەزاران جوو و عەرەب دەترسێنێت، زانانی ئیسلامی سیاسی نموونەی یوسف قەرەزاوی ئەمە بە كردەوەی شەهیدبوون لەپێناو خودا لێك دەدەنەوە، بەڵام زانایانی نەریتیی سەلەفی وەك ئیبن بازو محەمەد عوسەیمین و ئەلبانی ئەم كردەوانە یاساغ دەكەن و بەخۆكوژی لەقەڵەمی دەدەن و دەڵێن لە گوناهە گەورەكانە، دەروێش لەسەر رای زانایانی نەریتی سەلەفی پرۆتستۆی ئەو كردەوانەی كرد، كە ئەندامانی حەماس دژی ئیسڕائیلییەكان ئەنجامی دەدەن، بێ گومان لەنێو جووشدا كەسی وا هەیە كە فتوای كوشتنی فەڵەستینییەكان دەدەن، لەبەرامبەردا ململانێی نێوان لقی باكوورو باشوور بۆ هەڵبژاردنەكانی یاسادانان توندتر بوو، لقی باكوور هانی عەرەبی دا لە ئیسڕائیل بەشداری نەكەن، ئیسڕائیلیش ئەمەی بە جوداخوازی لێكدایەوە، بەڵام لقی باشوور عەرەبی هان دا بۆ بەرژەوەندیی گشتی بەشداریی تێدا بكەن، رائید سەڵاح سەرۆكی لقی باكوور وتار و بەیاننامەی زۆری لە رۆژنامەكەی خۆیدا (صوت الحق و الحریە) كە ساڵی 1989 دەریكرد، بڵاوكردەوە، هەروەها موحازەرەو گوتاری خوێندەوە، بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2003 بەشداری نەكرێت، هەوڵەكانی رائید سەڵاح سەریانگرت و لقی باشوور كورسییەكی بەدەست هێنا، لە هەڵبژاردنەكانی 2009 ململانێ توندتربوو، رائید سەڵاح رایگەیاند كە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان بێهوودەیە، چونكە كێنێست بنەچەیەكی پرۆژەی زایۆنییە، لقی باشوور چەندین بەیاننامە و پەیامی لەسەر لقی باكوور لە رۆژنامەكەی خۆیدا بڵاوكردەوە، مەسعود غەنایم پەرلەمانتاری لقی باشوور لە كێنێستی ئیسڕائیل دەڵێت: ئێمە بزووتنەوەیەكی پەرلەمانیین و واقیعی ئیسڕائیلمان قبووڵ كردووە، گوتاریشمان لەشێوەی گوتاری ئەفغلنی نییە، بۆیە لە ساڵی 1996 هاتینە نێو كێنێستەوە تا گەمەی پەرلەمانی بكەین و خزمەت بە خەڵكی خۆمان بكەین، ئێمە پەیڕەوی فیقهێكی توندڕە و ناكەین كە كۆمەڵگەی ئیسڕائیلی بە كافرو نەزان دابنێین. لە راستیدا لقی باكوور ئەم فتوایەی زانایانی ئیخوان موسلمینی لە حەرامیی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكانی یاسادانانی ئیسڕائیلی جێبەجێ كرد، لە نموونەی رابەری گشتیی ئیخوان مستەفا مەشهور و جێگرەكەی مەئمون هزێبی و فەتحی یەكن لە لوبنان و عەبدولمەجید زندانی لە یەمەن و قەرەزاوی و.. تاد، بزووتنەوەی حەماس فتوایەكی دەركرد بە حەرامكردنی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكانی ئیسڕائیل، بەڵام لقی باشوور لەسەر بڕیاری بەشداریكردن مایەوە، بەیاننامەیەكیش لە لقی باشوورەوە دژی لقی باكوور دەرچوو، كە تێیدا هاتبوو: ئایا هەڵبژاردن لە هەموو جیهاندا دەرفەت نییە بۆ گۆڕانكاری لە كێشە نیشتمانی و مرۆیی و مەدەنییەكان؟ دواتریش بە توندی رەخنەی لە بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان گرت بەوەی كە ئایا منداڵ و بریندار و هەژارانی غەزە لە سەدان هەزار شیكلی ئیسڕائیلی باشتر نین كە لە هەڵمەتی بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان خەرجی دەكەن، كە لە بنەڕەتدا بۆ خەڵكی غەزە كۆتان كردبۆوە، ئەدی ئەو هەموو پارەتان لە كوێ هێنا بۆ ئەم مەبەستە؟ سەبارەت بە ئێمە سەرچاوە و لایەنی هەڵبژاردنەكان دیارە، ئەدی ئێوە؟
ناكۆكییەكانیان لە زانكۆكانی ئیسڕائیل توندتربوو، بەڵام رائید سەڵاح دەڵێت: لەماوەی پەنجا ساڵدا نوێنەرانی عەرەب چییان كردووە، ئەوان كەمینەن لەبەرامبەر كۆدەنگیی جوو، دواییش ئیسڕائیل بڕیاری دا دەوڵەت بە جوو بكات، عەرەبیش بۆ نیشتمانی ئەلتەرناتیڤ دەردەكرێن كە ئوردنە، بۆیە تاكە چارەسەر ئەوەیە كە بەرگری بكەین دژی داگیركاری، كە رێگای رزگاركردنی نەتەوەیە، دواتر باسی لەو بەڵێنانە كرد كە بە فەڵەستینییەكان دراوە سەبارەت بە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆیان، وەك بەڵێنی بیل كلنتۆن لە كۆنگرەی شەرم شێخ و بەڵێنی جۆرج بوشی كوڕ لە كۆنگرەی ئەناپۆلیس The Annapolis Conference كاتێ گوتی: ناگاتە ساڵی 2008 دەوڵەتێكی سەربەخۆی فەڵەستینی دەبینن، دواتر ئۆباما هات و هیچی بۆ نەكردن، لە راستیدا دۆناڵد ترەمپ شتێكی وای كرد، كە كەس نەیكردبێت، ئەویش دداننانە بە قودس وەك پایتەختی ئیسڕائیل، پرۆژەیەكی تازەشی هەیە كە بە گرێبەستی سەدە ناسراوە، یەكێك لە بەندەكانی ئەوەیە كە شارۆكەی ئەبودیس ببێتە پایتەختی داهاتووی دەوڵەتی فەڵەستین، لەگەڵ نیشتەجێكردنی پەنابەری فەڵەستینی لە ئوردن لەبەرامبەر وەرگرتنی 45 ملیار دۆلار، لە سەردەمی سەرۆكی ئەمریكا جۆرج بوشی كوڕ پلانێكی هەبوو بۆ نیشتەجێكردنی هەندێ فەڵەستینی لە عێراق بۆ راگرتنی هاوسەنگیی نێوان سوننە و شیعە، بەڵام لەبەرامبەردا سەرانی لقی باشوور دەڵێن كە دیالۆگ و چارەسەری ئاشتی تاكە چارەسەرە لەگەڵ دەوڵەتانی زلهێز، حكومەتی ئیسڕائیل بە سەرۆكایەتیی بنیامین نەتانیاهوBenjaminNetanyahu لە ساڵی 2015 لقی باكووری بزووتنەوەی ئیسلامیی قەدەغەكرد، ئەمەش بە واژۆی وەزیری بەرگریی ئیسڕائیل موسا یعالمون، دوای قەدەغەكردن جێگری بزووتنەوەكە كەمال خەتیب دێت و دەڵێت: بزووتنەوەكە پابەند دەبێت بە یاساكانی دەوڵەتی ئیسڕائیل، دادگای ئیسڕائیل رائید سەڵاحی تۆمەتبار كرد بە هاندانی توندوتیژی و تیرۆر، ئەویش كاتێ پێناسەی خۆی دەكات پێچەوانەی پێناسەی دەروێشە بۆ خۆی، كاتێ دەڵێت: موسڵمانێكی عەرەبی فەڵەستینی لەسەر خاك و ماڵی خۆی دەژی مافی هەتاهەتایی خۆیەتی، لە پێناسەی رائید سەڵاح هیچ وشەیەك دەربارەی ئیسڕائیل نابینین وەك ئەوەی دەروێش، مانای وا نییە كە لقی باشوور بێدەنگە بەرامبەر هەڵوێستەكانی ئیسڕائیل، كە بە توندی رەخنەی لێگرت، دەروێش دەڵێت: چاوەڕوانی حكومەتی ئیسڕائیلمان كرد دەربارەی دەستپێشخەرییەكەی عەرەب كە سەركردایەتیی سعودیە لە لووتكەی عەرەب لە ساڵی 2002 لە بەیروت رایگەیاند، بەڵام وەڵامی ئیسڕائیل بریتی بوو لە پەلاماردانی بەرەی رۆژئاوا، عەبدوڵا سەرسور سەرۆكی لقی باشوور كە لە ساڵی 1994دوای دەست لەكار كێشانەوەی دەروێش هات، دەڵێت: ئەمڕۆ ئیسڕائیل لە هەموو كاتێكی پێشتر خراپترە، كێبڕكی هەیە لەنێوان سەركردە سیاسی و ئایینییەكانی ئیسڕائیل لە بنبڕكردنی گەلی فەڵەستین، دیارە سەركەوتنی حزبە راستڕەوەكانی ئیسڕائیل هەڵوێستی میانڕەوی لقی باشووریان لاوازكردووە و متمانەی راستتریان داوەتە لقی باكوور،كە دژی سیاسەتی ئیسڕائیلە، پەیدابوونی حزبە راستڕەوەكانی وەك حزبی لیكود Likud وشاس(حزبی پاسەوانانی تەورات) Shas وئیسڕائیل ماڵمانە YisraelBeitenu و مفدال(حزبی نەتەوەیی ئایینی) Mafdal) لەوەتەی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1996 وەرگرتنی سەرۆكایەتیی حكومەت هەر لە بنیامین نتنیاهو BenjaminNetanyahu لەنێوان ساڵانی(1996-1999) وئیهود باراك EhudBarak لەنێوان ساڵانی(1999-2001) وئارییل شارۆن ArielSharon لەنێوان(2001-2006) وئیهود ئۆلمەرت EhudOlmert لەنێوان ساڵانی(2006-2009)، ئێستاش جارێكی دیكە بنیامین نەتانیاهو لە ساڵی 2009 تاكو ئێستا، سەركردایەتیی راستڕەویی ئیسڕائیل دەكات، بۆیە ماوەی سەرۆكایەتیی وەزیرانی ئەو درێژترین ماوەیە لە مێژووی ئیسڕائیلدا، ئەمە بیروباوەڕی زۆربەی عەرەبی ئیسڕائیلی پتەوكرد بەوەی كە ئیسڕائیل راستگۆ نییە لە بنیاتنانی دەوڵەتێك بۆ هەمووان، بەڵكو دەوڵەتێكی جووی ئایینی دەوێت، تەنیا بۆ جوو، بۆیە هەندێ لە سەرك?