«دەرفەتی شكست نەخواردن لەدەستی خۆماندایە، بەڵام شكست پێهێنانی دوژمن لەو دەرفەتانەوە سەرچاوە دەگرن كە دوژمن بۆ ئێمەی دەخوڵقێنێت.»

(سان زو) لە كتێبی هونەری جەنگدا وادەڵێت.

كاتێك لە گێتیدا هزر تەشەنە دەسێنێت، هەنگاوەكانی بەرەوپێشچوون لە ماتماتیك و تەكنۆلۆژیا و سیاسەتدا خۆی نابینێتەوە بە تەنیا. نووسین و كاری میدیاییش دەشێت بەشێك بێت لەو پەرەسەندنە هزرییانە، نووسین و گەیاندنی پەیامیش بارگاویبوونێكی ئەم گۆڕانكارییانەی پێوە دەبینرێت. موتڵەقی لە نووسین و گەیاندن و سەپاندنی بۆچوونە تایبەتییەكان لەسەر كۆی پرسەكان بەسەرچووەو. بۆیە لێرەدا میتۆدی ئەم باسە هەوڵدانە بۆ دروستكردنی رایەڵەیەك لەنێوان باسەكەو خوێنەردا، ئەمەش بەو مانایەدێت كە ئەم باسە چوارچێوەیەكە بۆ هەوڵدان و قسەكردن لەسەر پێكهاتە و خەسڵەت و هاتنە ئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، پاشان لەناو ئەم چوارچێوەیەدا هەوڵمانداوە پێگەی هەرێمی كوردستان بخەینەڕوو، پاشانیش خستنەڕووی كاریگەریی پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ لەسەر هەرێمی كوردستان و بەپێچەوانەشەوە كاریگەری هەرێمی كوردستان لەسەر پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا باسەكە دابەش دەكەین بەسەر (9) تەوەردا. پاشان لەمیانەی رەخساندنی (12) دەرفەت و (10) هەڕەشەدا، بایەخ و گرنگیی هەرێمی كوردستان دەخەینەڕوو، سەرەنجامیش لە چوارچێوەی ئەم میتۆدەی كە باسەكەی پێ نووسراوە، دەرگایەكی گرنگ بۆ وتووێژ لەنێوان خوێنەر و باسەكە دەكاتەوە، كە پێكەوە شرۆڤە و لێكدانەوەیەكی وردی لێ بەرهەم دێت.
مەبەست لەبەكارهێنانی چەمكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چییە؟
چەمكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ یەكەمین جار لە ساڵی 1880 لەلایەن حكومەتی بەریتانیاوە بۆ ئەو ناوچەیە بەكارهاتووە كە دەكەوێتە نێوان هیندستان و باكووری ئەفریقیاوە، ئەمەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە چەمكی رۆژهەڵات پۆلێنكراوە بۆ سێ بەش، بەشی یەكەمی بریتی بووە لەو سنوورەی كە ئێستا پێی دەگوترێت دەوڵەتانی باكووری ئەفریقیا و ئەمەیان ناو لێناوە (رۆژهەڵاتی نزیك Near East) لە سنووری هیندستانیشەوە هەتا دەگاتە ژاپۆن ناویان لێنابوو (رۆژهەڵاتی دوور Far East)، ئەو ناوچەیەشی دەكەوێتە نێوان هیندستان و باكووری ئەفریقیا، پیان دەگوت (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست Middle East)، لەسەر بنەمای ئەم پۆلێنكردنە لەدوای رێككەوتنی سایكس پیكۆ و هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دروستبوونی چەندین دەوڵەت لەم ناوچەیە، ئیدی ئەم چەمكە بۆتە ناسنامەی ئەم ناوچەیە، كە ئێستا دەكرێت پێی بگوترێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن.
بایەخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان
گرنگە بزانین بۆچی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە جێگەی بایەخێكی گرنگ لەسەر ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتی، هەروەها گرنگە بزانین بۆچی ئەم هەموو ململانێیە لەسەر ئەم ناوچەیە دەكرێت و ئایا ململانێكان كاتین یاخود بەردەوامن؟ دیارە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە پێویستی بەوەیە بزانین ئەو فاكتەرانە چین كە بوونەتە هۆكاری ئەوەی ئەم ناوچەیە هێندە گرنگ بێت، بۆ ئەمەش دەكرێت چەند رەهەندی گرنگ دیاری بكەین:
1. گرنگیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەپێی تیۆرە جیۆپۆلیتیكییەكان.
2. گرنگیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەپێی پێكهاتەی ئایینی ناوچەكە.
3. رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رایەڵەی پێكەوە گرێدانەوەی شادەماری گواستنەوەی وزەیە لە جیهاندا.
ئەگەر لێرەوە و لە هەریەك لەم رەهەندانەوە قسە لەسەر گرنگیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، ئەوا دەكرێت پەنا بۆ ئەو تیۆرە جیۆپۆلیتیكییانە ببەین و لەچوارچێوەی ئەو تیۆرانەدا، لە بایەخی جیۆپۆلیتیكی ئەم ناوچەیە تێدەگەین، بۆ ئەمەش ئەگەر سەیری تیۆری كلاسیكی جیۆپۆلیتیكی (دڵی وشكانی Hartland)ـی هارفۆلد جۆن ماكندەر بكەین، دەبینین بەپێی ئەم تیۆرە ئەو ناوچەیەی ناوی لێناوە دڵی زەوی بە (ناوچەی هێز . Land Power) دەتوانین بەشێوەیەكی رێژەیی بڵێین ئەو ناوچانە دەگرێتەوە، لەخوار ئەم ناوچەیە كەوانەیەك دەوری لێواری دڵی زەوی داوەو پێی دەگوترێت (Rimland) ئەم كەوانەیە بەچەقی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تێدەپەڕێت، ئەمەش مانای ئەوەیە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەپێی تیۆری كلاسیكی جیۆپۆلیتیكی ئەو كەوانەیەیە كە دەوری دڵی زەوی داوە. ئەگەر بێینە سەر تیۆری جیۆپۆلیتیكی شاوول كۆهنیش كە پێی دەگوترێت (تیۆری جیۆپۆلیتیكی پشتوێن) بەپێی ئەم تیۆرە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەی پشتوێنێك هەموو ئەو ناوچانە پێكەوە گرێدەداتەوە.
هەر لەسەر گرنگیی ئەم ناوچەیە تیۆرێكی دیكەی جیۆپۆلیتیكی هەیە كە بە تیۆری ئەلسكەندەر دی سفرسكی ناسراوە و پێوەندی بەهێزی ئاسمانییەوە هەیە. خاوەنی ئەم تیۆرە خۆی فڕۆكەوان بووە، بەپێی ئەم تیۆرە جیهان دابەشكراوە بۆ ناوچەی نفوزی هێزی ئاسمانی هەردوو بلۆكی رۆژهەڵات و رۆژئاوای سەردەمانی شەڕی سارد، هەروەها بەپێی ئەم تیۆرە ئاسمانی جیهان لەنێوان هەردوولا دابەشكراوە، لە بازنەی یەكەمدا كە ناوچەی نفوزی ئاسمانی بلۆكی رۆژهەڵاتە، لە رۆژئاواوە موسكۆ گرێداتەوە بە تۆكیۆ، بازنەی دووەم كە ئاسمانی نفوزی رۆژئاوایە لە رۆژهەڵاتەوە ئەمریكا گرێداتەوە بە تەنگەی هورمزەوە، ئەو ناوچەیەی كە دەبێتە چەقی یەكتربڕی هەردوو بازنەكە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، دەبێتە بازنەیەكی دیكەی هاوبەش لەنێوان هەردوو بلۆكی رۆژهەڵات و رۆژئاوادا، سەبارەت بەم بازنە هاوبەشە كیفرسكی دەڵێت: هەر لایەك بتوانێت كۆنتڕۆڵی ئەم بازنە هاوبەشە بكات، باڵادەستی لە جیهاندا مسۆگەر دەكات.
تیۆرێكی دیكەی جیۆپۆلیتیكی كە بە تیۆری (كەوانەی تەنگژە The Arc of Crisis) ناسراوە، لەلایەن زیبینۆ برژنسكی دانراوە. بەپێی ئەم تیۆرە ئەم ناوچەیە بە پڕقەیرانترین ناوچەی جیهان دادەنرێت، ئەم تیۆرەش بۆ دەرخستنی گرنگیی ئەم ناوچەیەیە لەسەر ئاشتی و سەقامگیری نێودەوڵەتی.
ئەگەر ئەمە بایەخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت لەسەر ئاستی تیۆرە جیۆپۆلیتیكییەكان، پرسیار ئەوەیە ئایا بایەخی ئەم ناوچەیە بۆ ئاسایشی وزەی جیهانی چییە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پەنا دەبەینە بەر ئەو داتایانەی لەسەر یەدەگی نەوت و گازی جیهانی لەبەردەستە، كە پێمان دەڵێت: 70%ی یەدەگی پەتڕۆڵی جیهان و 41% یەدەگی گازی سرۆشتی جیهان لەم ناوچەیەدایە، جێگەی خۆشحاڵیە هەرێمی كوردستان بەتەنیا خاوەنی 8%ی یەدەگی گازی سروشتییە لە جیهاندا، لەمەش زیاتر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شادەماری گواستنەوەی وزەی جیهانی دادەنرێت و پێی دەگوترێت ( Chockpoint)، لەمەشدا ئەگەر سەرنج بدەین ئەوا دەبینین تەنگەی هورمز و عەدەن و دەریای سوور شادەماری گواستنەوەی وزەن و تەنیا لە تەنگەی هورمز 35%ی پێداویستی نەوتی جیهانی پێدا دەگوازرێتەوە.
دیارە جگە لەم هەموو بایەخەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر ئاستی جیۆپۆلیتیكی و ئاسایشی وزە، ئەم ناوچەیە بایەخێكی دیكەشی هەیە كە لانكەی هەر سێ ئایینە ئاسمانییەكەی جیهان (ئیسلام و كریستیان و جوو)ـە، بۆیە بایەخی ئایینی ئەم ناوچەیەش بایەخێكی بەردەوام دەبێت.
پرۆسەی هاتنە ئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ
چەمكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ بۆ یەكەمین جار لە ساڵی 2006 لەلایەن كۆندالیزا رایس وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە ئیدارەی دووەمی جۆرج دەبلیو بوش بەكارهاتووە. لەو چوارچێوەیەدا گرنگە بزانین ئەم چەمكە بۆ هاتۆتە ئاراوە و پێوەندی بە ئێمەوە وەك هەرێمی كوردستان چییە؟ دیارە بەپێی هەموو ئەو هەوڵانەی دراون بۆ خوێندنەوەی پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، هەموویان لەسەر ئەو خاڵە كۆكن كە پرۆسەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن كۆتایی پێهاتووە، بەڵام هێشتا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ بەتەواوەتی شكڵی خۆی نەگرتووە، لە دوای رێككەوتنی سایكس پیكۆ تا دەگاتە كارەساتی 11ی سێپتەمبەری 2001 و هەردوو شەڕی ئەفغانستان و عێراق و پاشانیش راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی لە 2011 و هاتنی داعش لە 2014، ناوچەیەك هەبووە پێی گوتراوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن، بەڵام لە دوای 2014وە تائێستا پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گەیشتۆتە ئەو قۆناخەی كە خەریكە شكڵی خۆی وەردەگرێت.
بۆ ئەوەی بەرچاوڕوونییەك هەبێت لە جیاوازی نێوان رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن و پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، سیمای هەر یەكەیان بە جیاواز دەخەینەڕوو:
سیماكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن
لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا ئەم خەسڵەتانە بوونیان هەبووە:
1. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا تەوەری سەرەكی دەوڵەت بووە كە فاكتەری سەرەكیی فۆرمەڵەكردنی هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچەكەی دیاری كردووە.
2. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا سیستمێكی (پشێوی سەقامگیر _ a stable chaotic system) بوونی هەبووە، ئەمەش بەو مانایەی بەردەوام پشێوی و ململانێ و شەڕی ناوخۆ هەبووە، بەڵام سیمایەكی سەقامگیریش بوونی هەبووە.
3. لە سیستمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا، دەوڵەتانی ناوچەكە بەسەر دوو میحوەری A&B دابەش بوون، كە میحوەری A دەوڵەتەكانی (ئەمریكا، سعودیە، میسر، توركیا، ئیسرائیل، ئوردن و بەشێك لە دەوڵەتانی كەنداو)ی لە خۆی دەگرت، لە بەرامبەردا میحوەری B كە ئێران سەركردایەتی دەكرد (سووریا، حزبوڵا، شیعەكانی كەنداو و شیعەی ناوچەكانی دیكە)ی لە خۆی دەگرت.
سیماكانی هاتنە ئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ
ئەگەر لە روانگەی خەسڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆنەوە سەیری ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، ئەم جیاوازییانە بە ئاشكرا بوونیان هەیە:
1. ئەگەر لە سیستمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا، دەوڵەت تەوەری سەرەكی بێت، وەك فاكتەرێك بۆ فۆرمەڵەكردنی هاوكێشە سیاسییەكان، ئەوا ئێستا دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە، یان دەوڵەتی شكستخواردوون Fail States، یان بەرەو دەوڵەتی شكستخواردوو دەچن Failing States، یان دەوڵەتی لاوازن Wake States، یان دەوڵەتی شپرزە و لەبەریەك هەڵوەشاون Fragile states، ئەمەش مانای ئەوەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا چیتر دەوڵەت فاكتەری سەرەكی نابێت.
2. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا ریزبەندی لە نێوان دەوڵەتانی هەردوو تەوەری A&B هەبووە، ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا ئەم ریزبەندییە تێكچووە، ئەمەش مانای ئەوەیە هاوپەیمانییەكانی ناو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا كۆتایی پێهاتووە.
3. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا، دەوڵەتە زلهێزەكان رۆڵێكی یەكلاكەرەوەیان هەبووە لە كێشەكاندا، بەڵام ئێستا رۆڵی یەكلاكەرەویان نییە.
4. پێشتر دەوڵەتانی ناوچەكە هەر چۆنێك حوكمڕانی تێدا كرابێت، ناسنامەیەكیان هەبووە، بەڵام ئێستا دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كێشەی ناسنامەیان هەیە و ناسنامەی دیكە وەك ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی خەریكە جێگەی ناسنامەی دەوڵەت دەگرێتەوە.
5. رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن سیستمێكی هەبوو كە بە سیستمی پشێوی سەقامگیر ناسرابوو، بەڵام ئێستا لەم ناوچەیە (بێ سیستمی) بۆتە سیستم بۆ ناوچەكە.
كەواتە ئەگەر لەبەر رۆشنایی ئەم جیاوازییانە هەوڵبدەین سیما دەركەوتووەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ بدۆزینەوە، ئەوا هەست بەم سیما تازانە دەكەین:
ئـ: سیستمی كۆن تەواو كۆتایی هاتووە و سیستمە تازەكە هێشتا لەدایك نەبووە.
ب: ریزبەندیی هاوپەیمانییە كۆنەكان تێكچووەو هێشتا هاوپەیمانیەتی نوێ بە تەواوەتی سیمای خۆی وەرنەگرتووە.
ج: لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا، سنوورەكان بەهاو مانا و كۆنتڕۆڵی خۆیان هەبوو، بەڵام ئێستا بەهاو مانا و كۆنتڕۆڵی سنوورەكان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە.
د: پێشتر سیستمی نێوان دەوڵەتەكان گۆڕانكاری بەسەردا هاتبوو، بەڵام ئێستا سیستمی ناو خودی دەوڵەتەكانیش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە.
هـ: لە سیستمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆندا، شەڕە ناوخۆییەكان لەناو خودی دەوڵەتەكە دەمایەوەو پەلی نەدەهاویشت بۆ دەوڵەتانی دیكەی ناوچەكە، بەڵام ئێستا شەڕە ناوخۆییەكان كاریگەرییان لەسەر تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە دەبێت.
و: سیمایەكی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ ئەوەیە كە ئێستا بۆشاییەكی گەورەی ئاسایش و حوكمڕانی لە ناوچەكە هەیە، ئەمەش وایكردووە لێكەوتەی دیكەی لێبكەوێتەوە.
ز: پێشتر ئەگەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن، دەوڵەتی شكستخواردوو بوونی هەبووبێت، ئێستا تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە ناوچەیەكی شكستخواردوو.
ح: زۆرترین رێژەی بێكاری لە جیهاندا لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایەو كەمترین كاریگەری لەسەر ئابووری جیهان هەیە. هەر 22 دەوڵەتەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 4.6% ئابووری جیهان پێكدەهێنن، ئەمە لە كاتێكدا ئەڵمانیا بەتەنیا 6.4%ی ئابووری جیهان پێكدەهێنێت.
خ: ئەگەر پێشتر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە كەوانەی تەنگژە ناسرابێت، ئەوا ئێستا ئەم ناوچەیە بۆتە سەرچاوەی راكێشانی قەیرانەكانی جیهان بۆ ئەم ناوچەیە، ئێستا بەشێك لە ململانێی رووسیا و ئەمریكا لە سووریا، بۆ كەمكردنەوەی گۆشاری ئەمریكایە لەسەر رووسیا لەسەر پرسی ئۆكرانیا.
ململانێی نێوان پرۆژە جیاوازەكان لەسەر پرۆسەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ
لە پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، چەندین پرۆژەی جۆراوجۆر بوونیان هەیە كە ململانێ لەسەر فۆرمەڵەكردنی ئەم پرۆسەیە دەكەن، لێرەدا بەكورتی ئاماژەیان پێدەكەین:
1. پرۆژەی ئەمریكا
ئەم پرۆژەیە لەسەر پێنج خاڵی سەرەكی دامەزراوە كە بریتین لە:
راگرتنی باڵانسی هێز لە ناوچەكە.
رێگرتن لە دروستبوونی هێزێكی گەورەی هەرێمی كە تەحەددای پێگەو نفوز و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەناوچەكەدا بكات.
پاراستنی ئاسایشی وزەی جیهان و كاریگەری لەسەر بازاڕی وزەی جیهانی.
رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی كۆكۆژ، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە ئەمریكا وەك نەیار سەیریان دەكات.
ریگرتن لە باڵادەستی رووسیا و چین و پاراستنی بەرژەوەندی هاوپەیمانەكانی لەناوچەكە.
2. پرۆژەی ئێران و شیعە
ئەم پرۆژەیە، پرۆژەیەكی مەزهەبگەرایی شیعەیە و ئێران لەسەر ئاستی ناوچەكە ریبەرایەتی دەكات و لەسەر ئەم خاڵانە راوەستاوە:
ئێران هەوڵدەدات لەسەر ئاستی ناوچەكە خاوەنی باڵادەستییەكی هەرێمی بێت.
ئێران هەوڵدەدات چەند پێی بكرێت ململانێكانی لەدەرەوەی خاكی خۆی ئیدارە بكات.
پیادەكردنی شەڕی بەوەكالەت بۆ لاوازكردنی نەیارەكانی.
3. پرۆژەی توركیا
توركیا دەیەوێت لەسەر ئەم بنەمایە رۆڵی لە شكڵ پێگرتنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ هەبێت:
باڵادەست بێت وەك هێزێك لەسەر ئاستی ناوچەكە.
ئەگەر بۆی كرا، سەركردایەتی سوننە بكات، ئەمەش بە رێگەی بەكارهێنانی هێزی ناتۆ، باڵادەستی ئیخوان موسلمین لە رێگەی ئاك پارتی.
توركیا هەوڵدەدات لەسەر ئاستی ناوچەكە باڵادەستی لەسەر بازاڕی وزە و سەرچاوەی وزە هەبێت.
4. پرۆژەی سعودیە و سوننە
سعودیە هەوڵدەدات لەم پرۆژەیەدا بەمجۆرە رۆڵ و پێگەی خۆی دیاری بكات:
ببێتە هێزی باڵادەست لەسەر ئاستی ناوچەكە و سەركردایەتی جیهانی سوننە بكات.
دەیەوێت جێگەی میسر لە سەركردایەتی وڵاتانی عەرەب بگرێتەوە.
لاوازكردنی هەژموونی ئێران و لاوازكردنی پێگەی شیعە لەسەر ئاستی ناوچەكە.
5. پرۆژەی رادیكالیزم و توندڕەوەكان
ئەم پرۆژەیە بەزۆری ئەو لایەنانە كاری لەسەر دەكەن كە خۆیان لە چوارچێوەی سەلەفییەتی تەكفیری دەبیننەوەو هەوڵدەدەن ناوچەكە بگێڕنەوە بۆ شێوازەی حوكمڕانیی خەلافەت كە خۆیان تەفسیری بۆ دەكەن و دەیانەوێ ئەم ناوچەیە بكەنە خاڵی دەستپێك بۆ سەركردایەتی تەواوی بزووتنەوە سەلەفییە تەكفیرییەكان لە جیهاندا، ئەمەش وەك ئەوەی ئێستا داعش دەیكات و پێشتریش قاعیدە كردوویەتی.
6. پرۆژەی قەومییەتی عەرەبی
ئەم پرۆژەیە هەوڵدەدات لەسەر بنەمای قەومییەتی عەرەبی وڵاتانی عەرەبی یەكبخەن و مافی پێكهاتە و نەتەوەكانی دیكە پێشێل بكەن.
7. پرۆژەی ئیسرائیل و لۆبییەكانی
ئیسرائیل پرۆژەی خۆی لەسەر 3 خاڵ دیاریكردووە كە بریتن لە:
باڵادەستیی سەربازی.
هێزی بەرپەرچدانەوە.
توانای حەسمكردنی كێشەكان بە رێگەی هێزی سەربازی.
8. پرۆژەی رووسیا
پرۆژەی رووسیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئەم ئامانجانایە:
دەستگەیشتنی رووسیا بە ئاوە گەرمەكانی دەریای سپی ناوەڕاست.
پیادەكردنی سیاسەتی پێگەو شكۆی خۆی لەسەر ناوچەكە.
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە بازاڕێك بۆ فرۆشتنی چەكەكانی.
باڵادەستیی رووسیا لەسەر دابینكردنی گازی سروشتی بۆ ئەورپا.
9. پرۆژەی هەرێمی كوردستان
پرۆژەی هەرێمی كوردستان بۆ شكڵ پێگرتنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان كە خۆی لە دووبارە رێكخستنەوەی سنوورەكانی ناوچەكە بەرجەستە دەكات بۆ ئەوەی كوردستان وەك گەمەكارێكی سەرەكی خاوەنی پرۆژەی خۆی بێت لە ناوچەكەدا.
سیناریۆكانی پێنج ساڵی داهاتووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چۆن دەبن؟
بەپێی ئەو راپۆرت و توێژینەوانەی بۆ ئەم باسە پشتمان پێ بەستوون، لە پێنج ساڵی داهاتوودا سیناریۆكان بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەمجۆرە دەبن:
1. رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەرەتای قۆناخێكی پڕكێشمەكێشی ئەوتۆدایە كە بە هاوشێوەی شەڕی 30 ساڵەی ئەوروپای سەدەی حەڤدەهەم دەچێت، پێش رێككەوتنی ویستفالیا.
2. لە پێنج ساڵی داهاتوودا هەڕەشەی داعش و قاعیدە بەردەوام دەبن، ئەمەش واتە تیرۆر بەناو و شێوەی دیكەش بوونیان دەمێنێت.
3. جارێكی دیكە عێراق نابێتەوە بەو دەوڵەتەی كە پێی دەڵێن دەوڵەتێكی سەنتڕاڵیی سەقامگیر و بەهێز، لە پێنج ساڵی داهاتوودا ململانێكانی نێوان سوننە و شیعە و شیعەو شیعە و سوننە و سوننە و كورد و عەرەب فراوانتر دەبێت.
4. لە پێنج ساڵی داهاتوودا هەر یەك لە دەوڵەتەكانی (عێراق، سووریا، لیبیا) بە دەوڵەتە فاشیلەكانی جیهان پێناسە دەكرێن.
5. لە پێنج ساڵی داهاتوودا ململانێی خۆپڕچەككردن و خۆ بەهێزكردن لەسەر ئاستی دەوڵەتانی ناوچەكە زیاتر پەرە دەستێنێت و ئامادەباشی سەربازی بۆ هاتنە ناو كێشەكان زیاتر دەبێت.
6. لە پێنج ساڵی داهاتوو سەركردایەتی، یان باڵادەستی هێزی نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو لاوازی دەچێت.
هۆكارو پاڵنەرەكان بۆ بەردەوامیی ناسەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
خوێندنەوە بۆ بەردەوامیی ناسەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا، پێوەندی بە گەشبینی و رەشبینییەوە نییە، بەڵكو ئەو راستی و زانیارییانەی لەبەردەستن، بەم شێوەیە پێنج ساڵی داهاتوو دەخوێننەوە:
1. لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا سیستمی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان دوو گوشاردا دەبێت، یەكەمیان ململانێی نێوان پرۆژە جیاوازەكان و دووەمیان گوشاری هاووڵاتیانی ناوچەكەیە لەخوارەوە بۆ سەرەوە.
2. لە پێنج ساڵی داهاتوو داهاتی تاكەس لەناو دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر دێتەخوارەوە، بۆ ئەمەش ئەگەر داهاتی تاكەكەس لەسەر ئاستی جیهان لە ساڵی 2012 بریتی بووبێت لە 11977 دۆلار و لەبەرامبەردا داهاتی تاكەكەس لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 7981 دۆلار بووبێت، ئەوا ئەم رێژەیە لە پێنج ساڵی داهاتوو زیاتر دێتە خوارەو هەڵناكشێت بۆ سەرەوە.
3. سووریا لە پێنج ساڵی داهاتوودا وەك دەوڵەتی شكستخواردوو دەمێنێتەوە، بەهەمان شێوە عێراق و لیبیا و یەمەنیش و بەرەو خراپتر دەچن بەرەو باشتر ناچن.
4. بەهۆی پشێوی و ئاژاوەوە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر ئاستی هەموو جیهان كەمترین وەبەرهێنانی بیانی تێدایە، ئەمەش مانای ئەوەیە باری ئابووری و كۆمەڵایەتی ناوچەكە بەرەو خراپتر بچێت.
5. لە پێنج ساڵی داهاتوودا ململانێی شوناسەكان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر دەبێت.
6. هەڕەشەیەكی دیكە لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆربوونی ژمارەی دانیشتووانە، لە ساڵی 2015 ژمارەی دانیشتووانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 357 ملیۆن كەس بووە، مەزندە دەكرێت لە 2025 بگاتە 468 ملیۆن، كێشەی سەرەكی لە زۆری رێژەی دانیشتووانەكە نییە، بەڵكو لە فراوانبوونی بێ بەرنامەیی ژمارەی شارنشینەكانە، لە ساڵی 2015 رێژەی شارنشین 56% بووە، مەزندە دەكرێت لە 2020 بگاتە 61.4%.
7. دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەشی زۆری خاكەیان بیاباناوییە، هەر بۆ نموونە ریژەی دانیشتووانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 6%ی دانیشتووانی زەوی پێكدەهێنێت، لەبەرامبەردا 4.6% زەوییەكانی لەسەر ئاستی جیهان بەكەڵكی نیشتەجێكردن دێت، هەروەها كێشەی ئاوی خواردنەوەیان هەیە، دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە 6%ی دانیشتووانی زەوی پێكدەهێنن، بەڵام بە رێژەی 1% توانای بەرهەمهێنانی ئاوی خواردنەوەیان هەیە.
8. ئێستا رێژەی بێكاریی گەنجان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 28%ـەو ئەگەر ئەم رێژەیە لە پێنج ساڵی داهاتوو بگاتە 35% كە بەئاسانی دەگات، ئەوا دیاردەی توندڕۆیی و تیرۆریزم زیاتر دەبێت، ئەمەش واتە ئاڵۆزی و ناسەقامگیری زیاتر بێت.
ئەم خاڵانە پێمان دەڵێن لە پێنج ساڵی داهاتوودا ناوچەكە لەبەردەم دوو سیناریۆدا دەبیت:
ئـ: یان ئەوەتا بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت و بناخەیەكی پتەو بۆ سیستمێكی نوێ لە ناوچەكە دادەڕێژرێت.
ب: یان ئەوەتا ئەم بارودۆخە دەبێتە فاكتەر و هاندەری بەردەوامیی تەواوی توندڕۆیی و زیادبوونی تیرۆریستان بۆ پێنج ساڵی دیكەش.
دەبێت ئەگەری هاتنەئارای ئەم دوو ئەگەرە بەجددی دیراسەت بكرێت و ئامادەباشی بۆ هەریەكەیان بكرێت.
پێگەی هەرێمی كوردستان لە پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ
بۆ ئەوەی بتوانین خوێندنەوەیەكی دروست و دوور لە سۆزی حزبایەتی بۆ پێگەی كوردستان لە پرۆسەی هاتنەئارای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ بكەین، من پەنا دەبەمە بەر ئەو چوار