كێ بەرپرسه؟
خالید ساڵح
خالید ساڵح
له كودەتایەكی چاوەڕوان نەكراودا، هەفتەی ڕابردوو هێزی پاسەوانیی سەرۆكی پێشووی بوركینا فاسۆ كۆتای به حكومەتی كاتی وڵاتەكه هێنا. ئەمه حەوتەمین كودەتای بوركینا فاسۆیه له پاش سەربەخۆیی له ساڵی 1960هوه (تا ئێستا نایجیرا، بێنین و نیگێر شەش و گانا پێنج كودهتایان تێدا ڕووداوه. چوار له 16 كودهتا له سودان سەركەوتووبووه به مەبەستی لادانی حكومەت له سەر دەسەڵات).
له كۆتایی 2009 دا یەكێتی ئەوروپا توشی قەیرانێكی ئابووری سەخت بوو. گرفتی چەند وڵاتێك (ئیسپانیا، پۆرتۆگال، ئیتالیا، ئیرلاند و یۆنان) گەلێك گەورەتر دەرچوو له وەی چاوەڕوان دەكرا. له ماوەی شەش ساڵی ڕابردوودا قەیرانی یۆنان بەردوام قووڵتر بووەوه. هاوینی ئەمساڵ یەكێتی ئەوروپی و ئەو لایهنانهی كۆمەكی ماڵی یۆنانیان دەكرد پڕۆگرامێكی تایبەتی ڕزگاركردنی ئابووریان سەپاند بەسەر حكومەتی یۆناندا.
له هەمان كاتدا وڵاتانی ئەوروپی ڕووبەڕووی گرفتی پەنابەرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریكا دەبوونەوه. له چەند هەفتەی ڕابردوودا یەكێتی ئەوروپی كهوته ژێر گوشارێكی مرۆڤایەتی سەختی پەنابەران. چەند وڵاتێك سنووری خۆیان كردەوه بۆ وەرگرتنی ژمارەیەكی زۆر پەنابەر. وێنەی ئالان كوردی بووه هێمای نەهامەتی ئهو هەزاران كەسەی له شەڕ هەڵهاتوون، وڵاتیان بۆته وێرانه.
لەم سێ ڕووداوەدا چی هاوبەش هەیه؟
شكستی دەوڵەت و دەسهەڵات. یۆنان، لەگەڵ ئەوەشدا وڵاتێكی كۆنه، لەم قەیرانەدا دەركەوت تا ئێستا نەیتوانیوه دەوڵەتێكی بەهێز دابمەزرێنێت تێیدا حكومەت و دەزگەكانی بتوانن زاڵبن بەسەر گرفتی ئابووری وڵات له كاتی پێویستدا. هەڵاتنی چەندین ملیۆن كهس له وڵاتانی وەك سوریا، عێراق، ئەفگانستان، یەمەن، لیبا، نایجیریا و سۆماڵیا ئهنجامی شكستی ئەو دەوڵەتانەن كه ناتوان ژیانی هاوڵاتی بپارێزن. هاوڕێ لهگهڵ كودەتای بوكینا فاسۆ (وه چەندین وڵاتی دیكەی ئەفریكا) لەبری پرۆسەی دروستكردنی دەوڵەتی سەردەمیی، ئەم وڵاتانه گشت هێمای دەوڵەتی لەبەریەكهەڵوەشاو ئاشكرا دەكەن.
له مێژووی گەشەی سیاسیدا، سێ داخوازی بەردوام، به شێوەی جیاواز و له زۆر گۆشەی دوورلەیەكی جیهاندا، كۆمەڵگەی هەروڵاتێك خۆشحاڵ دەكەن: دەوڵەتێكی بەهێز، سەروەری یاسا و دیمۆكراسی.
یۆنان لانكی دیمۆكراسیه. سهرباری ئەوهەش، پتر له دوو هەزار ساڵ گفتوگۆ و تاوتوێكردنی بیر و چەمك و فەلسەفەی دیموكراسی، یۆنان وەك دەڵەتێكی سەركەوتوو پێناسه ناكرێت. گرفتی ئێستای یۆنان دەگهڕێتەوه بۆ چەندین سەدەی پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی. لەو قۆناخەدا یۆنان هیچ كات نەبووه پێكهاتەیەكی بەهێز، ڕەوا و خودموختار پێش بڵاوبوونەوەی دیمۆكراسی له سەدەی نۆزەدەدا. یۆنان یەكەم وڵاتی ئەوروپی بوو، پاش بەدەستهێنانی سەربەخۆیی (1821) و پێش بەریتانیاش، تێیدا هەڵبژاردن و دیموكراسی پیادەكرا (مافی دەنگدانی پیاو له 1864دا). دیموكراسی پێش دامەزراندنی دەوڵەت به ناوەڕۆكی نوێ بووه بەشێكی گرنگ له خەباتی سیاسی. شەڕی ناوخۆ (1946-1949) و دیكتاتۆریی سەربازیی (1967-1974) نموونەی ئاشكرای مێژووی پڕۆسەی ڕووبەڕووبوونەوەی بیر و هێزی جیاوازی ئەو وڵاتەن.
قەیرانی ئەم چەند ساڵەی یۆنان وڵاتگەلێكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریكا، ئاسیا و ئەمریكای لاتین پشتگیری ئەو شرۆڤەیه دەكەن كه دەڵێت: گەشەی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، پێكەوەژیانی ئاشتی و سەقامگیری له مێژووی درێژخایەنی مرۆڤایەتیدا كاتێك سەركەوتنی بەدەستهێناوه كه ڕێچكەی گۆڕانكاری ڕێیداوه بنەمای دەوڵەت و سەروەری یاسا پێش گەمەی دیموكراسی (به واتای پێشبڕكێی ئایدیۆلۆژی و حیزبی بۆ ئاڵوگۆڕی دەسەڵات) له وڵاتدا جێبگرێت.*
دەمەزراندن و جێگربوونی دەوڵەت دهبێته هۆی بەهێزبوونی دام ودەزگەكانی بۆ سەپاندنی یاسا، پاراستنی ئاشتی پێكەوەژیانی ناوخۆ، پاراستنی گەل و سهرچاوهی دەوڵەت له هەڕەشەی دەرەكی، و پێشكەشكردنی خزمەت و دابینكردنی پێدوایستی سەردەم بۆ هاونیشتمانی. لەهەمان كاتدا، سەروەری یاسا و میكانیزمی پێشبڕكێی دیموكراسی وڵات و هێزه سیاسیهكانی به ئاڕاستهی دژ دهبات چونكه دهبێت دهسهڵاتی دهوڵهت و حكومهت و دام و دهزگهكانی سنووردار بكرێن و پرۆسەی پیادەكردنی دەسەڵات بەشێوەیەك بێت كه هاوڵاتی و هاوبەشانی كۆك بن لەسەری و لێی ڕازیبن.
لەو وڵاتانەی پێش بڵاوبوونەوەی دیموكراسی دەوڵەتی سەردەمیان دامەزراند و سەروەری یاسایان كرده بنەمای گەمەی سیاسی و هەڵسوكەوتی خاوەن دەسەڵات و هاوڵاتی، پرۆسهی دیموكراسی نەبووه هۆی هەڵوهشاندنەوەی دەوڵەتیان. به پێچەوەنەوه، هێزی دیموكراتخواز بووه هۆی بەهێزكردنی دەوڵەت، دەسەڵاتی بهرپرسانه و گەشەی كۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی. با بەراوردی نایجیریا و كۆریای باشوور بكەین.
ساڵی 1954 كۆریای باشووری پاش جەنگی كۆری داهاتی له نایجیریا كەمتربوو. داهاتی نەوتی نایجیریا (پاش سهربەخۆیی 1960) له ماوەی پەنجا ساڵدا پتر له 300 ملیار دۆلار بوو، بهڵام له نێوان ساڵانی 1975 و 1995، داهاتی سهرانهی (per capita income) تا دەهات ساڵانه كەم دەبووەوه. كۆریای باشوور تەواو پێچەوانه گەشەی كرد: له هەمان ماوەدا، داهاتی سەرانەی ساڵی 7-9% زیادی كرد و بووه دوانزهەمین ئابووری له جیهاندا. ئێستا كهم ماڵ هەیه له دونیادا بەرهەمی كوریای نەبێت. كۆریا به تەنها پێشبڕكی دەكات له گەڵ گشت بازاڕی ئەوروپی، ئەمریكی، ژاپۆنی و چینی. بۆچی؟ چونكه كۆریا لهو ماوەیەدا سەركەوت له دامەزراندن و جێگركردنی دەوڵەتێكی سەردەمی و بەهێز. ئاڵوگۆڕی دەسەڵات له ئەنجامی پێشبڕكێی ئایدیۆلۆژی، سیاسی، حزبی و خودسهری كاری نهرێنی نەكردۆته سەر ئاستی ژیانی هاوڵاتی كۆریا، كەمكردنەوەی توانا، گەشەی ئابووری وڵات و هێزی سەربازی بۆ سنوورداركردنی هەڕەشەی كۆریای باكوور.
تۆ له وانەیه بپرسی ئەمه پەیوەندی به كوردستانەوه هەیه. پێموایه ئێمه دەتوانین سوود لەم بهراوورده وەربگرین. كوردستان (مەبەست تەنها هەرێمی كوردستانه) له مێژووی دوور و نزیكیدا خاوهنی دەوڵەت و دام و دەزگەی بەهێز نەبووه. سەروەری یاسا بیر و پرۆسەی نوێن له هەرێمدا. دیموكراسی (به مانای هەڵبژاردنی دەسەڵات و لێپرسینەوەی) یەكەم جار له ساڵی ١٩٩٢دا دەستی پێكرد. دام و دەزگەی حكومەتانی پێشووی عێراق له كوردستاندا پچڕ پچڕ بووه و پتر بۆ كۆنتڕۆڵكردنی خەڵك بووه، نەك خزمەتگوزاری. ڕێگەوبان و پڕۆژەی ئاوەدانكردنەوه له سەردەمی حزبی بەعسدا بۆ زاڵبوونی سەربازی بوو پێش هیچ مەبەستێكی دیكه. پیشەسازی، گەشتوگوزار و كشتوكاڵ، نەك هەر ڕێی پێنەدرا گەشه بكات، ئەوی لەوەبەریش هەبوو له ساڵانی هەشتاكاندا له ناوبرا.
له ماوهی 23 ساڵی ڕابردوودا هەوڵی چەسپاندنی دیموكراسی، دامەزراندنی دەوڵەت و دەسەڵات و داڕشتنی دەستور و یاسا دەدرێت لەگەڵ پیادەكردنی سەروەری یاسا له هەمان كاتدا. ئەگەر له ڕوانگەی چاودێری دەرەكی له ئەزموونی كوردستان بڕاونین، سەرگوزەشتەی كوردستان نەك تەنها سەرنجڕاكێشه، بەڵكو جێی ئێرەیی یا پێدا هەڵدانه. له كاری پاڵهوانێكی خاوهن هێزی تایبهت دەچێت. گەلێكی دووچاری ئەنفال، ماڵوێرانی و كۆڕەو بوو توانی له ماوەیەكی كورتدا گەلێك هێمای دەوڵەت و سەروەری یاسای و دیموكراسی به خۆیەوه ببینێت، سەرباری ژینگەیەكی جیۆپۆلیتیكی سەخت، نەبوونی دارایی به هێز و بێ ڕابردوویهكی ئابووری بەرهەمهێنەرانه. تا كۆتایی ساڵی 2013 كوردستان خرایه سەر نەخشەی وزەی جیهان. سەەرباری ژمارەیەك ڕووبڕووبوونەوەی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و دەروونی، چیرۆكی كوردستان تا دەهات دەنگی دەدایەوه. سەرمایەدار، هاووڵاتی، سیاسەتمەدار و چاودێری كوردستان باسیان له سەركەوتنی هەوڵی سیاسی دەدا بۆ پشخستن و گەشەی سیاسی و ئابووری. كەسانێك هەبوون دەیانپرسی تۆ بڵێی ئەمه جادوویەكی سیاسی له پشت نەبێت؛ تۆ بڵێتی عێراقیش بەم زووانه نموونەی كوردستان بەكارنەهێنێت بۆ گۆڕانكاری.
سزای ئابووری حكوموتی عێراق دژی كوردستان، هێرشی دڕندانوەی داعش و گۆڕانكاری خێرای نرخی نەوت نەك تەنها پڕۆسەی پشكەوتن و گەشەی سیاسی خستۆته گۆمانووه، بەڵكو هەڕەشەی مان و نەمای لێ دەكات. پرسی سەرۆكایەتی هەرێم ئەم قەیرانه سیاسیوی بەرجەستەكرد. ئەگەر وەك چاودێرێكی دهرهكی هەڵسەنگاندن بۆ ئەم ئەم قەیرانه بكەین، دەكرێت وەك یۆنان و وڵاتانی لەبەریەكهەڵوەشاوی دیكەی جیهان كوردستان هەڵبسەنگێنین. دەكرێت بڵێی سەرەتای نەبوونی پارسەنگی له نێوان پرۆسەی دروستكردنی دەوڵەت، چەسپاندی سەروەری یاسا و میكانزمی لێپرسینەوەی دیموكراسی لەم قەیرانەوه دەست پێدەكات. دەكرێت بڵێی خودی قەیرانەكه ئاكامی پرۆسەیەكی دیكه بێت.
له ژیانی بایۆلۆژیدا چەرخی ژیان دیاره (بڕوانه وێنەی ژماره یەك).
تایبەتمەند و شارەزایانیش به هەمان شێوه دەڕواننه چەرخی ژیانی ئابووری، ڕێخراو و دەوڵەت. جیاوازی بایۆلۆژی و ژیانی ڕێخراو ئەوەیه مرۆڤ دەتوانێت ڕێ خۆش بكات بۆ درێژكردنەوەی چەرخی ژیانی ئابووری، سیاسی، دەوڵەت و دوام و دەزگەكانی. ئەم پڕۆسەیه پێویستی به هۆشیاری تایبەت هەیه دەربارەی مەترسی و هەڕەشه له سەر چەرخی ژیانی ڕێخراویی. فاكتەری هەرەگرنگ كاته. ئەگەر خاوەن دەسەڵات و بەشدارانی گەمەكه هۆشیار نەبن، پڕۆسەی سەربەرەوژێرچوون میكانیزمی خۆی هەیەوه پاش چەند قۆناخێك ڕاگرتنی ئاسان نابێت، یا هەلومەرج له دەست دەچێت. پشتگوێخستنی كات واته یارمەتی دانی ڕاستەوخۆی قووڵكردنەوەی ناكۆكی و بێ هوشیاری له پڕۆسەی بەرەوه له ناوچوون (بڕوانه وێنەی ژماره دوو).
پێدەچێت قەیرانی سیاسی لەسەر پرسی سەرۆكایەتی هەرێم پڕۆسەی گەشەی كوردستانی گەیاندبێته قۆناخی سێ. ئەگەر ئەم پڕۆسیه درێژه بكێشێت و له كاتی گونجاودا چارەسەر نەكرێت، قۆناخی چوار لەوانەیه بەرەو هەڵدێرێكی له ناكاو و خێرا بچێت. دەكرێت لەو قۆناخەشدا چارەسەر بدۆزرێتەوه، بهڵام زۆر دەكەوێت له سەر هاووڵاتی و هێزه سیاسیەكان. ژیانی سیاسی، ئابووری، دەروونی و ئاسایش بەرەو تێكچوون دەچێت. ڕاستكردنەوەی ئەو چەرخه و دۆزینەوەی ئاڕاستەی دروست بۆ ئاسوودەكردنی ژیانی هاووڵاتی تا دێت سەختتر دەبێت. له قۆناخی سێدا دەكرێت داوای بەرپرسیاری له گشت لایەك بكرێت بۆ ڕاگرتنی پرۆسەی سەربەرەوژێر چوون. له قۆناخی چواردا لایەنی بەرپرس دەكەونه داكۆكی له خۆكردن و تۆمهتباركردنی بەرامبەر. ئەگەر هۆشیارانه ئهم قۆناخه ڕانەگیردرێت، له قۆناخی پێنجدا هیچ هەوڵێك بەدەرد ناخوات. كەشتیەكه ژێر ئاو دەكەوێت. كێ فریا كەوت خۆی ڕزگار دەكات. ئەو دەم فریاناكەەوین بپرسین چی ڕوویدا، كێ بەرپرسه.
لەگەمەی سیاسیدا پرینسیپی Dysfunctional Political Equilibrium (پارسەنگی سیاسی كارنەكرده) خۆی له خۆیدا دەبێته تێكدانی گەشەی سیاسی. لەبەر ئەوەی سیاسەتمەدار و هێزه سیاسیەكان هێنده سەرقاڵی ڕاگرتنی پارسەنگی سیاسی دەبن ئاگایان له لەكاركەوتنی پرۆسەی سیاسی و تێكچوونی دام و دەزگەی حكومی، ئابووری و دەروونی وڵات نامێنێت. پارسەنگی سیاسی دەبێته هۆی تێكدانی پڕۆسەی دیموكراسی، دروستكردنی دەوڵەت و سەپاندنی سەرەواری یاسا. نەبوونی پارسەنگێكی ژیرانه له نێوان دامەزراندنی دەوڵەتێكی بەرپرس و چەسپاندنی سەروەری یاسا و گەمەی دیموكراسی بۆ ئاڵوگۆڕی سیاسی و سنوورداركردنی دەسەڵات لەسەر بنەمانی ئایدیۆلۆژی، حزبی، سیاسی و خودسەری سەرگۆزەشتەی كوردستان دەگۆڕێت به ئەزموونێكی كورتخایەنی سەرنەكەوتوو. ئەوكات كوردستانیش دەچێته سەر لیستی ئەو پێكەاته سیاسیانەی لەبەریەكهەڵوەشاون لەبەرئەوەی هێزی بهشدار نەیانتوانی ڕێچارەی گونجاو له كاتی گونجاودا بدۆزنەوه تا خۆیان، هاووڵاتی و وڵاتەكه ڕزگاربكەن.
*(Francis Fukuyama: The Origins of Political Order: From Prehuman Times to the French Revolution. New York: Farrar, Strauss and Giroux, 2011
Francis Fukyyama: Political Order and Political Decay: From the Industrial Revolution to the Globalization of Democracy. New York: Farrar, Strauss and Giroux, 2014.)
