بۆ ئەوەی سازانی نیشتمانی سەركەوتوو و گشتگیر بێت، پێویستی بە هەندێ پێش مەرج هەیە، لەوانە: بەرژەوەندی و ئامانجە باڵاكان چوارچێوەی رێككەوتنەكە بن. بارودۆخی هەرێمی كوردستان و هەڕەشە و دەرفەتەكان لەبەر چاو بگیرێن. لایەنەكان لەگەڵ یەك راستگۆ بن و پابەند بن بە رێككەوتنەكە. سازانی نیشتمانی نەبێتە وەلانانی سیاسیی هیچ لایەنێكی سیاسی كە ئەمەش دەبێتە هۆی دروستكردنی نامتمانەیی سیاسی لە نێوان لایەنەكان و گەڕان بە دوای پیلان لە دژی یەكتری و لە ئەنجامیشدا لاوازكردنی یەكڕیزی و تەبایی.

خوێندنەوەی ئەو لایەنانەی كە بەشدارن لە حكومەتی هەرێم بە شێوەیەكی بابەتییانە و دوور لە دەمارگیری و ناكۆكیی سیاسیمان بۆ ژینگەی ناوخۆیی و دەرەكی، تەنها بە لەبەرچاو گرتنی ئامانج و بەرژەوەندییە باڵاكان، نەخشە رێگەیەكی لەبار و گونجاومان بۆ دەخوڵقێنێ كە تیایدا زەمینەی گەلسالاری (دیموكراسییەت) لە كوردستان بەهێز دەكات. ئەوەش دەربازبوون لەو دۆخە ناهەموارەی ئابڵوقەی ئابووری عێراق و كێشەی بودجە و لە سەرووی هەموویانەوە سەركەوتنمان لە جەنگی دژ بە دەوڵەتی خەلافەتی تیرۆریستی كە دڕندەترین رێكخراوی تیرۆریستییە مسۆگەر دەكات و لە گەیشتن بە ئامانجی باڵا كە سەربەخۆییە نزیكترمان دەكاتەوە.
خوێندنەوەیەك بۆ ژینگەی نێوخۆیی
بە درێژایی مێژوو لەوەتەی بزووتنەوە رزگاریخوازەكانی كورد سەریان هەڵداوە، مەزنترین كێشەی بەردەمیان بوونی درز و كەلێن بووە لە نێو كۆمەڵگەی كوردەواری، كە هەمیشە دوژمنانی كورد بە پلان و بەرنامە كاریان لەسەر كردووە و بە باشترین شێوە سوودیان لێ وەرگرتووە. دژایەتیكردنی یەكتر، قبووڵنەكردنی بیروبۆچوونی یەكتر، تەنانەت گەر باشترین بژاردەش بووبێت، هەوڵدان بۆ شكاندنی یەكتری تا دەگاتە یەخەگرتنی یەكتر، ئەوە ئەو پەتایەیە كە پێی دەگوترێت «دەردە كورد»! بە پێشكەوتنی بزاڤی رزگاریخوازی كورد و كۆمەڵگە ئەو دەردە نەك هەر لە رەگ و ریشە چارەسەر نەكرا، بەڵكو شێوەی تریشی بەخۆوە بینی.
گەلی كوردستانی باشوور بە خوێنی شەهیدانی و زەحمەت و ماندووبوونی رۆڵەكانی ئەم هەرێمەی گەیاندۆتە ئەو رۆژە و بۆ بەرگری و پاراستنیشی بەردەوامە لە قوربانیدان. هەموو هێز و لایەنە سیاسییەكانی، بەتایبەت هێزە سەرەكییەكانی كە پارتی و یەكێتی بوون، توانیویانە مێژوو و دەستكەوتێكی گرنگ لە كوردستانی باشوور دروست بكەن، كە ئەویش دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو، كە ئەو بڕیارە لەو كاتدا بڕیارێكی بوێرانە بوو. دەستوەردانی وڵاتان لەو كات زۆر زیاتر بوو لەو سەردەمەی ئێستا كە كورد هەم خاوەنی ئەزموونی زیاتری بەڕێوەبردنی وڵاتە، هەم لە بواری دیپلۆماسی و سیاسەتی نێودەوڵەتی چالاكترە، هەم لە جەنگی دژ بە تیرۆرستان پێشمەرگە و دەزگا هەواڵگری و ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان سەلماندیان كە كارامەن و بە پاڵپشتی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پێشڕەوییەكانی داعشیان تێكشكاند.
یەكێك لە رەگەزەكانی هێزی وڵاتێك تەبایی و یەكڕیزی نێوخۆیی وڵاتەكەیانە، بەتایبەتیش لە هەرێمی كوردستان كە وڵاتێكی فرەنەتەوە و فرەئایینە. بەداخەوە ژینگەی سیاسی نێوخۆی هەرێمی كوردستان لە ئەنجامی ململانێی توندی لایەنە سیاسییەكان، بە لەبەرچاونەگرتنی بارودۆخی هەرێمی كوردستان كە وڵاتێكی سەربەخۆ نییە و لە رووی جوگرافیشەوە سنووری فراوانتر بووە و بەبێ بوونی سەرچاوە و تواناكان چاوەڕوانی ئەدای وڵاتێكی سەربەخۆی لێ دەكرێت، هەر لایەنێك تەنیا بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر هەستی هاووڵاتییان دروست بكات بۆ كاتی دەنگدان، بەبێ لەبەرچاوگرتنی دەرئەنجامە نەرێنییەكان لە داهاتوو كە پارچە پارچە بوونی نێوخۆیی لێدەكەوێتەوە، بە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ دەبنە هۆكاری لێكترازان، ئەمەش بە رێگای راگەیاندن و سۆشیال میدیا كە لە راستیدا دەبوایە هاوكار بن بۆ پتەوكردنی یەكڕیزی و كۆكردنەوەی جەماوەری هەموو لایەنەكان لە چوارچێوەی ئامانجی باڵا كە سەربەخۆیی كوردستانە. راگەیاندن لە بری ئەوەی ئامڕازی گەیاندنی زانیاری و هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتییان و دروستكردنی گیانی بەرگری بێت، زیاتر بۆتە ئامڕازی پڕوپاگەندەی دژ بە یەكتری. هەموو پارتە سیاسییەكان و تەنانەت زۆرێك لە كۆمپانیا ئەهلییەكان خاوەن دامەزراوەی میدیایی خۆیانن، هەر كەس و لایەنێكیش وەكو پێویست رەچاوی پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی و بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان ناكەن. جێگای داخە تاكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان خاوەنی دامەزراوەی راگەیاندنی فەرمی خۆی نییە لە بینراو و بیستراو كە پەیامی حكومەت بگەیەنێتە هاووڵاتییان لە ناوخۆ و دەرەوەی كوردستان.
لایەنە سیاسییەكان لەوەی زیاتر بە رێگای گفتوگۆ پلانی هاوبەش دابنێن بۆ گەیشتن بە ئامانجی باڵا، بە رێگای راگەیاندن و بە شێوەیەكی نەرێنی یەكتر دەدوێنن.
لەدوای پێكهێنانی حكومەتی هاوبەش و بەشداریی ئۆپۆزسیۆن لە دەسەڵات ئەوەی تێبینی دەكرێت، نەتوانراوە وەكو پێویست لە كرداردا هەموو گرفتەكان بە دیالۆگ چارەسەر بكرێت. ئابڵوقەی ئابووری عێراق و كێشە داراییەكان گەرچی گوشاری لەسەر حكومەت و هاووڵاتییان دروست كردووە و بەشێكە لە سیاسەتی خراپی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق و وەكو كارتێكی گوشار بۆ سەر هەرێم بەكار دەهێندرێت، دەبوایە خاڵێك بێت بۆ لە یەكتر نزیككردنەوەی زیاتری لایەنە سیاسییەكانی هەرێم، هەروەها وەكو پێویست لەلایەن ئەو لایەنانەوە سوودی لێ وەرنەگیراوە بەرانبەر بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ نیشاندانی رەوایی داواكارییەكانی خەڵكی كوردستان بە بەراورد لەوەی كە لایەنێكی پێ تاوانبار بكرێت لە شێوازی حوكمڕانیی كوردستاندا. گەلی كوردستان توانی بەرگەی ئەو ئابڵوقە ئابوورییەی عێراق بگرێت كە ساڵێك زیاترە بەسەر ئێمەیدا سەپاندووە، سەرەڕای گوشاری زۆری بۆ سەر هاووڵاتییانی كەم دەرامەت. لێشاوی بە كۆمەڵی هاتنی ئاوارە و كۆچبەرەكانیش بارێكی قورسی بۆ سەر حكومەت و هاووڵاتییانی هەرێم دروست كردووە.
كێشەی گەندەڵی دارایی و كارگێڕیش یەكێكە لە هەڕەشە و مەترسییەكانی سەر كۆمەڵگەی كوردستان، كە پێموایە لە داهاتوودا لە مەترسی تیرۆر كەمتر نییە، بەڵكو هۆكارێك دەبێت بۆ گەشەسەندنی تیرۆر و تاوانی تر. گەر شەڕی تیرۆر دەرفەتی پاڵپشتی نێودەوڵەتی بۆ رەخساندین، بە پێچەوانەوە گەندەڵی دەبێتە هۆكاری دەستوەردانی وڵاتان بە تایبەت نەیاران، ئەو دیاردە مەترسیدارە پێویستی بە رووبەڕووبوونەوە هەیە بە پلانی ستراتیژی و كاریگەركردنی دامەزراوە فەرمییەكان.
تاكو ئێستا سایەی دوو ئیدارەیی باڵی بەسەر هەرێمی كوردستاندا كێشاوە، ئەمەش واقیعێكی تاڵە، بەڵام سەرەڕای ئەوە، لە رووی سەربازی و ئەمنی و هەواڵگرییەوە هێزەكانی هەرێم توانییان بە هاوكاری و پاڵپشتی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و ئیرادەی گەلی كوردستان بەسەر تیرۆریستانی دەوڵەتی خەلافەتی تیرۆریستی سەربكەون، كە ئەمەش خاڵێكی بەهێزی هەرێمی كوردستانە.
بوونی مەرجەعی سیاسی
یەكێك لە خاڵە هەرە بەهێزەكانی ژینگەی ناوخۆیی بوونی مەرجەعی سیاسییە، بە ئەزموون سەلمێندراوە كە مەرجەعی سیاسی چ رۆڵێكی كارا دەگێڕێت لە پێشكەوتنی ئەو كۆمەڵگەیانەی كە بە بارودۆخی سیاسیی ناگونجاودا تێدەپەڕن. یەكێك لە خاڵە بەهێزەكانی گەلی كوردستانی باشوور رۆڵی كاك مسعود بارزانی و مام جەلال تاڵەبانی بوو كە هەردووكیان لە دوای رووخانی رژێمی بەعس بە لێك تێگەیشتن و هەنگاوی تەواوكەری یەكتر وەكو مەرجەعی سیاسی گەلی كوردستانی باشوور رۆڵیان گێڕا. دوای نەخۆشكەوتنی مام جەلال قورسایی بەرپرسیارێتییەكە بە گشتی كەوتە سەر شانی بارزانی.
بوونی ئەو مەرجەعە سیاسییە فاكتەرێكی بەهێز بوو بۆ پێشكەوتنی گەلی كوردستان لە هەموو روویەكەوە، تەنانەت وەك هەرێمێكی ناو دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ بەشێكی گرنگی ئەو پێشكەوتنەمان بۆ ئەو مەرجەعە دەگەڕێتەوە. ئەگەر بەراوردی خۆمان لەگەڵ پێكهاتەكانی تری عێراق بكەین زیاتر لە رۆڵی مەرجەعی سیاسی تێدەگەین. شیعەكان هەرچەندە خاوەن مەرجەعی ئایینین و تا رادەیەك توانیویانە ئەو كەلێنە پڕ بكەنەوە، بەڵام نەبوونی مەرجەعی سیاسی كاریگەری هەبووە لەوەی كە نەتوانن سیاسەتێكی دروستی پێكەوەژیان لەگەڵ پێكهاتەكانی تر دابڕێژن و لە داواكاری رەوای پێكهاتەكانی تر تێبگەن و بەڕێوەبردنێكی باشی ئەو وڵاتە بكەن. سوننەكان لە نەبوونی مەرجەعی سیاسی پەرتەوازە بوون، نەیانتوانی رۆڵی سیاسی خۆیان بە باشی بگێڕن، ئاسایش و سەقامگیری بۆ خەڵكی ناوچەكەیان دابین بكەن، لە رووی ئاوەدانییەوە نەیانتوانی پارێزگا سوننەنشینەكان بەرەو پێشەوە ببەن، تا وای لێهات داعش خەلافەتی تیرۆریستی لەو ناوچانە رابگەیەنێت، تەنانەت لە سەرەتادا بیروبۆچوونی خەڵكی ئەو ناوچانە وابوو كە تیرۆریستان باشترین جێگرەوەی دامەزراوەكانی حكومەتی فیدڕاڵ بن.
لە بەراوردكردنی دۆزی كورد لەسەر ئاستی هەر چوار پارچەدا، بوونی مەرجەعێكی سیاسی لە كوردستانی باشوور فاكتەرێكی بەهێز بووە بۆ پێشكەوتنی دۆزی كورد لە باشوور بە بەراورد لەگەڵ پارچەكانی تری كوردستان و تەنانەت هاوكاریش بووە بۆ پێشڤەچوونی دۆزی كورد لەو پارچانە.
ژینگەی دەرەوە
لە دوای مانگی حوزەیرانی ٢٠١٤ و دەستبەسەرداگرتنی رێكخراوی تیرۆریستی داعش بەسەر رووبەرێكی فراوانی عێراق و سووریا و پاشان راگەیاندنی دەوڵەتی خەلافەتی تیرۆریستی، دەرفەتی زێڕین بۆ كوردستانی باشوور بە لەبەرچاو گرتنی دۆخی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی هاتە ئاراوە كە كوردستان بڕیاری سەربەخۆیی بدات. خۆم یەكێك بووم لەوانەی كە لەو كاتدا لەگەڵ راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ بووم، دوای هێرشی تیرۆریستان بۆ سەر هەرێم و بەرگری قارەمانانەی پێشمەرگە بە سەرۆكایەتی راستەوخۆی سەرۆك بارزانی و پاڵپشتی نێودەوڵەتی، كوردستانی باشوور زیاتر سەلماندی كە شایەنی دەوڵەتی سەربەخۆیە، تیرۆریستان بە كردەیی عێراقیان لەبەر یەك هەڵوەشاندۆتەوە و سنووری دەستكردی پەیماننامەی سایكس بیكۆیان لەناوبرد.
دیپلۆماسیەتی سەركەوتووانەی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی بارزانی پشتگیری زۆری بۆ گەلی كوردستان لە ئاستی نێودەوڵەتی هێناوەتە ئاراوە، ئەو لێبووردەیی و پێكەوەژیانەی كە لە كوردستان هەیە لەگەڵ پلورالیزمی سیاسی وێنەیەكی جوانی بەخشیوەتە كوردستان لەنێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.
دۆخی خراپی عێراق و سووریا كە هۆكارەكەی چارەسەرنەكردنی كێشە نێوخۆییەكان بووە لە رابردوو، هیچ كەس ناتوانێت گەلی كورد تاوانبار بكات، بەتایبەت لە عێراقدا كە گەلی كورد هەموو سیستەمەكانی پاشایەتی و كۆماری، دیكتاتۆریەت و دیموكراسی، یەك دەوڵەت و ئۆتۆنۆمی و فیدڕاڵی تاقی كردەوە، بەڵام كێشەكان هەر چارەسەر نەكران و دۆخەكان هەر ئاڵۆزتر دەبن و ئەمەش مەشرووعییەت و رەوایی دەداتە داواكاری كورد بۆ سەربەخۆیی.
سازانی نیشتمانی
رۆژانە وشە و چەمكی نوێ دادەهێندرێن و دەخرێنە نێو فەرهەنگی زمانەوانی نەتەوەكان. سازان وشەیەكی جوانی كوردییە و دوو ساڵ دەبێت گرێدراوە بە وشەی نیشتمان و چەمكی سازانی نیشتمانی لێ دروست بووە، بەڵام ئەگەر ئەو چەمكە لە چوارچێوەی پاراستنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان و ئامانجە باڵاكان رێك نەخرێت، هەر پارت و لایەنێكی سیاسی خوێندنەوەی تایبەتی خۆی بۆی هەبێت و بۆ بەرژەوەندی حزبی خۆی بەكاری بهێنێت، بنەماكانی ئەو چەمكەی لەسەر جێبەجێ نابێت و ئەو كاتە دەتوانین ناوی لێ بنێین سازانی حزبی، نەك نیشتمانی.
سازان واتە رێككەوتنی دوو لایەن، یان زیاتر كە لەسەر شتێك، یان بابەتێك ناكۆكن و بەرژەوەندی هاوبەشیان وا دەخوازێت كە لە سەری رێك بكەون.
سازان هەمان رێككەوتنە كە پێشتریش بەر لە راپەڕین بەرەی كوردستانی لەسەر پێكهات، دەستبەرداری پارتی لە ئیستیحقاقی هەڵبژاردنی سالی ١٩٩٢ و پێكهێنانی كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێم سازانی نیشتمانی بوو. رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی سازان بوو، بەشداری پێكردنی هەموو لایەنەكان لە پێكهێنانی كابینەی هەشتەم و خولی ئێستای پەرلەمان و دابەشكردنی پۆستەكانی كورد لە بەغدا لەسەر بنەمای سازان بووە، تەنانەت نەخستنە ریفراندۆمی دەستووریش كە هەرچەندە بە نایاسایی بوو، بووە پێشینەیەكی خراپی سیاسی و یاسایی، لەسەر بنەمای سازان بوو.
پێموایە بۆ ئەوەی سازانی نیشتمانی سەركەوتوو و گشتگیر بێت، پێویستی بە هەندێ پێش مەرج هەیە، لەوانە: بەرژەوەندی و ئامانجە باڵاكان چوارچێوەی رێككەوتنەكە بن. بارودۆخی هەرێمی كوردستان و هەڕەشە و دەرفەتەكان لەبەر چاو بگیرێن. لایەنەكان لەگەڵ یەك راستگۆ بن و پابەند بن بە رێككەوتنەكە. سازانی نیشتمانی نەبێتە وەلانانی سیاسیی هیچ لایەنێكی سیاسی كە ئەمەش دەبێتە هۆی دروستكردنی نامتمانەیی سیاسی لە نێوان لایەنەكان و گەڕان بە دوای پیلان لە دژی یەكتری و لە ئەنجامیشدا لاوازكردنی یەكڕیزی و تەبایی.
بۆیە حیكمەت لە سازان سفركردنەوەی كێشەكانە، نەوەك قووڵكردنەوەی و سفركردنەوەی دەستكەوتەكان. گەر بەرژەوەندی و ئامانجە باڵاكان چوارچێوەی ئەو سازانە بن، هەموو لایەك خۆ بە براوە دەزانێت، نەك دۆڕاو.
بارزانی بۆ پێویستە
بارزانی جگە لەوەی مەرجەعێكی سیاسییە و مێژوو و شەرعییەتێكی شۆڕشگێڕانەی هەیە، لە هەمان كاتدا وەكو سەرۆكی هەرێم شەرعییەتی یاسایی و دەستووری هەیە كە ئەمە هێزێكی تری داوەتە رۆڵی بارزانی بۆ بەرەو پێشڤەبردنی دۆزی گەلی كوردستان. لێرەدا پرسیارێك دێتەپێش، ئەویش ئەوەیە كە بۆچی بارزانی -مان وەكو سەرۆكی هەرێم و خاوەن دەسەڵاتی یاسایی پێویستە؟
جۆزێف نای، پڕۆفیسۆری پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی هارڤارد، وا پێناسەی رێبەر دەكات كە ئەو كەسەیە هاوكاری خەڵك دەكات بۆ دروستكردن و گەیشتن بەو ئامانجە هاوبەشانەی كە لەگەڵ یەكتر هەیانە، هەندێك هەوڵ دەدەن كە ئامانجەكانیان بسەپێنن، هەندێكی تریش ئامانجەكان لە خەڵك وەردەگرن، بەڵام رێبەرەكان خەڵك كۆدەكەنەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجە هاوبەشەكان و رێبەرایەتییان دەكەن. هەروەها دەڵێت: رێبەر بۆ ئەوەی بتوانێت رێبەرایەتی بكات، پێویستی بە هێزە.
لە بارودۆخی ئێستای هەرێمی كوردستان، بارزانی ئەو رێبەرەیە كە دەتوانێت گەلی كوردستانی باشوور كۆبكاتەوە و رێبەرایەتییان بكات بۆ گەیشتن بە ئامانجی باڵا كە سەربەخۆییە. سەرۆك بارزانی متمانەی لە نێو خەڵكی كوردستان بە جیاوازی بیروبۆچوونی ئایدیۆلۆژی و ئایین و ئایینزاكان هەیە، بۆتە هۆكارێكی دڵنیایی دەروونی لە لایەن هاووڵاتییانی كوردستان و ئەو پێشمەرگە و گیانفیدایانەی كە بەرگری لە خاكی كوردستان و سەرجەم پێكهاتەكانی دەكات.
وەكو پرەنسیپ بۆ هەموو پۆستێك شوێنگرەوە، یان بەدیل رەنگە بە تواناتر بێت، یان لاوازتر، بەڵام لە راستیدا هیچ كەسێك وەكو كەسێكی تر نییە، هەر وەكو زانایەك دەڵێت: هەموو باشن، بەڵام نەك بۆ هەموو كارێك. بە دوور لە نەفەس و بیری تەسكی حزبایەتی دۆخەكە هەستیارە و سەرۆكایەتی هەرێم دەبێ لە دەست كەسێكی شارەزا و خاوەن پێگە و ئەزموون و جێگەی متمانەی خەڵك بێت. چ بیانوویەك هەیە كە كوردستان لەو قۆناغەدا سەرۆكێكی پرۆتۆكۆلی و تەشریفاتی و بێدەسەڵاتی هەبێت؟
لێرەدا پێویستە هەموو لایەكمان تێگەیشتنمان بۆ واقیعی ئەمڕۆی كوردستان یەكبخەین، لایەنە سیاسییەكان بە بەرپرسیارێتی هەڵسوكەوت بكەن، ئامانجە باڵاكان نەكەینە قوربانی دروشم و ناكۆكییە سیاسییەكان و هیچ لایەنێك بە ناوی بەرگری لە دیموكراسییەت و یاسا دۆخەكە تێكنەدات، چونكە هەموو لایەنەكان خوازیاری دیموكراسین، دیموكراسییەت، یان گەلسالاری پەیوەستە بە خاكی ئازاد، میللەتێكی سەربەست، دەوڵەتێكی سەربەخۆ. تاكو كیانێكی سەربەخۆ دانەمەزرێنین زەمینەی تەواو و لەبار بۆ كایەكانی دیموكراسیەت و دەوڵەتی دامەزراوەیی ناڕەخسێت. بۆ ئەم قۆناغە سەرۆكێكی ڕێبەرمان پێویستە.
* ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان.