لە پێشەوە ئەوەمان دركاند كە ئیسلام لە سەر سێ پایە خۆی راگرتووە، تا بتوانێ وەك ئایین خۆی ئاشكرا بكات. شیكاریكردن بۆ ئەم سێ پایەیە وامان لێدەكات كە بتوانین ئیسلام وەك دیاردەیەك بەرجەستە بكەین. هەوڵماندا پایەی یەكەم بناسین كە شیكردنەوەی چەمكی خودا بوو. لێرەدا دەكۆشین چەمكی پەیامبەرێتی بناسێنین و پاشان محەمەدی پەیامبەر وەك مرۆڤێ ئاشكرا بكەین. بەهەرحاڵ كاتێ ئێمە بمانەوێ لە ئایین بدوێین و بیناسین، لە كۆتاییدا مرۆڤە دەیناسین، چونكە هەر مرۆڤە خودایەك لە وێنەی خۆی و پەیامبەرێ بە خواستی خۆی دائەتاشێت. هەر چەندە ئەم بۆچوونە بانگەشەی ئەوە ناكات كە خودا و پەیامبەرێتی رەتبكاتەوە، نەخێر مەبەستەكە ئەوەیە كە مرۆڤ ئەگەر پەیامبەرێ خودایەكیش بە هەقیقی ناردبێتی، ئەوەندەی پێوە دەنێت، ئەو مرۆڤە نوێنەرە لە بیر ئەچێتەوە و مرۆڤێكی خەیاڵی و دوور لە راستی دەردەخرێت، كە رەنگە خودا خۆیشی ئەوەی نەویستبێت.
پەیامبەرێتی
ئێمە لە پێشەوە تیشكمان خستە سەر چەمكی خودا، ئەو چەمكەی مرۆڤ خۆی وەسفی بۆ داناوە، لە هەمانكات مرۆڤ باوەڕی بەوەش هێناوە كە ئەو خودایە دەبێت نوێنەریشی هەبێت. نوێنەرەكەی لە مێژووی ئایینی ئیبراهیمیدا، ناوی پەیامهێنەر یاخود پەیامبەری وەرگرتووە. پەیامبەرێتی، چونكە ببووە نەریت و كەلتوورێك، باوەڕپێكردنی هێندە پەیوەندی بە پرۆسەی بە كۆمەڵایەتیكردن و ئایدیۆلۆژیای باو و رەوتی مێژووەوە بووە، هێندە پەیوەندی بە بەڵگە و سەلماندن و زانستەوە نەبووە. واتە باوەڕكردن بە پەیامبەرێك پێشوەخت خۆی لەسەر متمانە بەو كەسەوە راگرتووە كە خۆی وەك پەیامبەر ناساندووە، ئەم بۆچوونە پتر روون دەبێتەوە لەو كاتەی كە دەچینە ناو ژیانی پەیامبەر محەمەدەوە. بە مانایەكی تر، مرۆڤ دەمێك بوو گەیشتبووە ئەو باوەڕەی كە هەندێ كەس دەگەنە ئەو ئاستەی بتوانن پەیامی خودا بۆ مرۆڤ بهێنن و ببنە ئەڵقەی گەیەنەری نێوان خودا و مرۆڤ، ئەمە نەریتێك بووە كە لە ناو زۆربەی كۆمەڵگە و ژیارییەكاندا باو بووە و وەك ئایدیۆلۆژیایەك كاریگەری خۆی بەسەر خەڵكیدا بووە. لەبەر ئەوە بووە كاتێ كەسێ بانگەشەی پەیامبەرێتی كردبێت، كەس لەوەی نەكۆڵیوەتەوە ئاخۆ خودا پەیامبەر دەنێرێ، یان نا، پرسیاری ئەوان ئەوە بووە ئاخۆ ئەو كەسە راستە نوێنەری خودایە، یان نا! واتە گومانی ئەوان لە دیاردەی پەیامبەرێتی نەبووە، بەڵكو گومانی ئەوان لەو كەسە بووە كە راستگۆیە، یان ساختەچییە. ئەم بۆچوونە ئەوە ناگەیەنێت كە پەیامبەران كەسانی ساختە و درۆزن بووبێتن، نەخێر مەبەستەكە ئەوەیە كە مرۆڤ وێڵی ئەوەیە كە هەقیقەتی ئەم بوونە بزانێت و مەبەست ومەرامی بوونی خۆی لەم گۆی زەوییەدا بدۆزێتەوە. ئەم خولیایە، مرۆڤ دەگەیەنێتە ئەوەی رێبازێكی ژیان دامەزرێنێت كە هەندێجار پەیامبەر و هەندێجاریش فەیلەسووف بەرهەم دەهێنێت. ئەو كاتەی كە پەیامبەرێ ئایینێك دادەمەزرێنی و سەدان ساڵ خەلكی لەسەر گۆش دەكرێ و كەلتوورێ بۆ كۆمەڵگەیەك رەنگ دەڕێژێ، ئیدی ئاسان نییە تەنانەت فەیلەسووفەكانی ئەو كۆمەڵگەیەش لە نەریتی ئەو جۆرە بیركردنەوەیە، دەرباز ببن.
هەروەك چۆن لە سەرەتاوە هەوڵماندا چەمكی دەركەوتنی خودا بخەینە ناو مێژوو و لەوێوە بیخوێنینەوە، لێرەشەدا دەكۆشین، پەیامبەر محەمەد وەك مرۆڤێكی ئاسایی و سروشتی لە نێوەندی ئەو هەمكە داتاشراوانەدا كە بۆی دانراوە، جارێكیتر بناسینەوە. پێش ئەوەی بچینە ناو وردەكاریی ژیان و سەردەم و دەوروبەری ئەو پەیامبەرە، دەتوانین محەمەد لە سێ دۆخی گۆڕاودا ببینینەوە، ئەوانیش:
دۆخی یەكەم: لەسەرەتادا محەمەد وەك خودێك دێتە بەرچاومان كە بە شێنەیی هوشیار دەبێتەوە. ئەو خودەی هوشیار دەبێتەوە، رۆحێكی شەیدایە، دەگەڕێ و بێ ئۆقرەیە، ناحەوێتەوە تا زەمەنێك دەخوڵقێنێ و وەرچەرخانێكی مێژوویی وەدیدێنێ. لە چی هوشیار دەبێتەوە؟ لە رابوردوویەك كە ئەوی خوڵقاندووە، وەلێ ئێستە دەیەوێت خۆی، خۆی بخوڵقێنێتەوە. واتە ئاڕاستەی ئەو مێژووە دەگۆڕێت، كە خۆی تیا خوڵقابوو، هەروەك خۆی سەرلەنوێ لەدایك دەبێتەوە، نەوەیەكی نوێش بە دوای خۆیدا لە دایك دەهێنێت و نەتەوەیەكیش پێكدەهێنێت. ئەو لەسەرەتادا لە خۆیەوە دەستپێدەكات، دەستكاری نەستی خۆی دەكات، چەمكی خوایەتی بە ئاڕاستەیەكی تردا دەبات. بۆیە ئەو دەبێتە سێ بەشی جیاواز و ململانێی لەناو خۆی و لەتەك خۆیدا سەرهەڵدەدات: یەكەم: كەسێكە بەشێكی لە رابوردوودا دەژی، دووەم: كەسێكە لە حاڵەتی هوشیاربوونەوەدایە و سێیەم: كەسێكە دەبێت خۆی بگونجێنێت. دەشێت ئەم دۆخە ناو بنێین: «ئەنتی باوان». كەواتە هوشیاربوونەوە پرۆسەیەكی بەردەوامە، كە تێكۆشانێكی دەروونی و ئەشقێكی رۆحی بەردەوام دەخوازێت و خۆناسین لەو پرۆسەیەدا دێتە ئەنجام. بە پێوەری هەندێ لە بیرمەندان، مرۆڤی لەم چەشنە، شۆڕشگێرە.
دۆخی دووەم: ئەو ململانێ دەروونی و رۆحییەی لەو پەیامبەرەدا روویدا و خۆی خۆی یەكلاكردەوە، دەكۆشێت ئەو دەرەنجامەی وەریگرتووە و ئەو یەقین و دڵنیاییەی بەدەستیهێناوە، بۆ دەرەوەی خۆی بگوێزێتەوە، واتە ئەو ململانێیە لە تاكەوە بۆ كۆمەڵگە بڕوات، لە دۆخێكی سایكۆلۆژییەوە بۆ دۆخێكی سۆسیۆلۆژی بەرێت. هەروەك پەیامبەر ناسنامەیەكی بۆ خۆی دامەزراند، دەیەوێت، ناسنامەیەكی نوێ بۆ گەلەكەی وەدیبهێنێت. عارف، یان پەیامبەر، ئەو هەقیقەتەی دەركی پێدەكات، تا نەیگەیەنێت ئۆقرە ناگرێت، چونكە ژیان لای ئەوان یەكسانە بەو دركاندنە. كاتێ ئەو پەیامبەرە لە دۆخی یەكەمی خۆی، بۆ دۆخی دووەمی خۆی، داوای رێگەدانی لە خودی خۆی كرد، تا ئەوكاتەش لە دۆخێكی سایكۆلۆژیدا بووە، وەلێ لە دۆخی سۆسیۆلۆژیدا، داوای رێگەدان لە گەلەكەی دەكات، تا بە ئازادی بیروباوەڕی هەنوكەی خۆی ئاشكرا بكات، هەروەك خۆی لەو رابردووەی دروستیكردوە هوشیار بۆتەوە، دەیەوێت نەتەوەكەشی لەو رابردووە هوشیار بكاتەوە، هەروەك خۆی كەوتە ململانێوە لەگەڵ خۆیدا، ئەو هوشیاربوونەوەیە، دیسانەوە ئەوی خستە ململانێوە لەتەك نەتەوەكەیدا، بگرە نەتەوەكەشی بوونە دوو بەشی جیاواز و ململانێكردن لە تەك خۆیاندا. دەرەنجام دەستوورێكی رۆحی وەك قورئان لەو ململانێیەدا وەدەركەوت، كە توانی نەتەوەی عەرەب یەكبخات و كاریگەری بۆ سەر نەتەوەكانی تریش بنێریت.
دۆخی سێیەم: سەرهەڵدانی ئیسلام و پتەوبوونی، ئایینەكان و نەتەوەكانیڵتری دەوروبەری نیوەدوورگەی عەرەبیشی خرۆشاند. ململانێی خستە ناو ئەوانیشەوە، هەندێك بە پشتگیری و كاریگەری ئیسلام بەسەریانەوە و هەندێكیش بە دژایەتیكردنی ئیسلام كە وەك مەترسییەك بۆ سەر دەسەڵات و بەرژەوەندی ئەوان دەركەوتبێت، دەجووڵانەوە. هەروەك چۆن رێكخراوێكی نوێ كە سەرهەڵدەدات، دەبێتە ركابەری رێكخراوێكیتر، كە لە ئارادایە، ئاوها ئیسلامیش دەبێتە ئەو رێكخراوە جیهانیەی، یان ئەو ئایینەی كە دەبێتە ركابەری ئایینەكانیتری ئەو سەردەمە. واتە ئایین و مەزهەبەكانیتریش دەكەونە خۆیان و خۆیان نوێ دەكەنەوە. لە دۆخی یەكەمدا محەمەد بە خۆیەوە خەریكە و لە دۆخی دووەمدا محەمەد نەتەوەی عەرەب ئاگادار دەكاتەوە، لە دۆخی سێیەمدا محەمەد پێشەوایەتی نەتەوەكەی دەكات، تا پەیامی خۆی بە گەلانی تریش بگەیەنێت.
ئەم سێ دۆخەی پەیامبەر محەمەد زیاتر روون دەبێتەوە كاتێ بە ئاسۆی ژیانی ئەودا گوزەردەكەین و بە ستوونی بە دەروونی ئەودا شۆڕ دەبینەوە، تا وەك گشت مرۆڤێ، ئەویش لە نێوەندی مرۆڤەكاندا بدۆزینەوە. واتە دەمانەوێ بزانین محەمەد وەك مرۆڤ كێیە كە بەو سێ دۆخەدا تێپەڕیوە.
محەمەد وەك پەیامبەر
مرۆڤ كائینێكی سەیرە لە نەبوو شت دروست دەكات و لە هەبووش نەبوویەك دەخوڵقێنێت. ئەم كاراكتەرەی مرۆڤ بەتایبەتی لە كەش و هەوایەكی ئایینیدا پتر خۆی دەردەخات. یەكێك لە هۆكارە مەزنەكانی ئەم كاراكتەرەی مرۆڤ، بۆ ئەو خەیاڵئامێزییەی مرۆڤ دەگەڕێتەوە كە ئەگەر ئەم جیهانە، جیهانێكی ئەفسوناوی نەبێت، ئەوە ئارام ناگرێ و ئۆقرەی لێدەبڕێت و ناحەوێتەوە. ئەو جیهانە ئەفسوناوییەش لە رێگەی خەیاڵی ئایینییەوە نەبێت، ناخوڵقێت.
لە سۆنگەی ئەم بۆچوونەوە لە مرۆڤێك دەڕوانین كە هێندە ئەفسوناوی كراوە، بەرگی مرۆڤبوونی لێداماڵدراوە. بەو شێوەیەی كە بەسەرهات و ژیانی ئەو مرۆڤە دەگێڕنەوە، لە لایەكەوە، یان ئەوەتا وەك رۆبۆتێك دێتە بەرچاومان، یان ئەوەتا هێندە هێز و ویستی بەهێزە كە دەشێ ئەو بۆ خۆی خودایەك بێت، هەرگیز هەست ناكەین كە ئەو مرۆڤە، مرۆڤێك بوو بێت لەسەر ئەم زەوییە ژیابێت. ئەو مرۆڤەی كە خۆی پەیامبەرە و پەیامەكەشی ئەوە دووپات دەكاتەوە كە ئەو مرۆڤە، كەچی مرۆڤی ئیمڕۆكە كە خۆی بە شوێنكەووتوی ئەو پەیامبەرە دەزانێت، دۆخی مرۆڤبوونی ئەو مرۆڤەی فەرامۆش كردووە و بە ئەفسوناویكردنی ئەو نەبێت، ناحەوێتەوە.
پەیامبەر محەمەد كە قورئان پەیامەكەیەتی، بە دوو دیودا ناوی محەمەد دەبات: یەكەمیان ئەوەیە كە ئەو وەك گشت مرۆڤەكانی دی، مرۆڤێكە و فرمانەكەشی پەیامبەرێتییە وەك گشت ئەو زنجیرە مرۆڤانەی تر كە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی وەك پەیامبەرێ دەركەوتوون. كاتێ بەسەرهات و ژیانی محەمەد دەخوێنیتەوە و لەو سەردەم و دەوروبەرەی ئەوی تێدا ژیاوە، ورد دەبیتەوە، دەبینی لەو سەردەمەدا وەك مرۆڤێ بینراوە، وەك مرۆڤێكی ئاسایی مامەڵەی لەگەڵ كراوە، بە ئاسانی رەخنەی لێگیراوە و بەبێ گرفت هەڵەكانی بەرچاو خراون. كەچی ئیمڕۆكە ناوهێنانی تەنانەت وەك مرۆڤیش قەدەغە كراوە، جا چ جای رەخنەی لێبگیرێ، یاخود هەڵەیەكی ئاشكرا بكرێ. ئەو كەسانەش كە رەخنە لەو مرۆڤە دەگرن، هەر بەهەمان چاوی ئەفسوناوی لێی دەڕوانن، بۆ ئەو رەخنەگرانە سەختە باوەڕ بكەن كە پەیامبەر بیت و هەڵە بكەی، بۆ ئەوان گرفتە كە پەیامبەر بیت و لە ژێر كاریگەری كەلتووری سەردەمی خۆیدا بێت، بۆ ئەوان سەیر و سەمەرەیە پەیامبەر بیت و فرە ژن بیت، پەیامبەر بیت و تۆڵە سەن بیت، پەیامبەر بیت و حەز لە هەندێ شتی ئەم دنیایە بكەی، واتە پەیامبەر لای رەخنەگرانیش مرۆڤێكە دەبێت سوپەر نەیچەر بێت و لە تەوری مرۆڤبوونی خۆی هاتبێتە دەرەوە، ئەوكات ددانی خێری پێدا دەنێن. كەواتە كێشەی ئێمە تەنها ئەوە نییە كە شوێنكەوتووانی ئەو پەیامبەرە، محەمەد وەك ئەفسانەیەك دەبینن، بەڵكو نەیارەكانیشی كە قایل نین بەو، لەبەر ئەوەیە كە دەڵێن چۆن پەیامبەر دەبێت وابێت.
ئەم خەیاڵئامێزییە هەر تەنها موسڵمانی نەگرتۆتەوە، بەڵكو مرۆڤی بە گشتی گرتۆتەوە، نەك هەر ئەوە، بەڵكو ئەوە كاراكتەرێكی مرۆڤی پێش ئیسلامیش بووە و پاشان بۆ جیهانی ئیسلامیش گوێزراوەتەوە. واتە ئەو مرۆڤەی پێش ئەوەی موسڵمان بێت، هەڵگری ئەو سروشتە بووە، كاتێ دەبێتە موسڵمان، هەمان كاراكتەری ئایینی خۆی لە گەڵ خۆیدا دەباتە ناو ئیسلامیشەوە. هەمیشە بە ئەفسانەكردنی مرۆڤ و دیاردەكان لە سەردەستی ئەو مرۆڤانەدا تۆخ دەكرێنەوە كە دەكەونە سەردەمی پاش دەركەوتنی مرۆڤی ئەفسانەدار، واتە لە ناو نەوەی پاش نەوەی هاوسەردەمی پەیامبەر یان هەر مرۆڤێكی تر بێت، سەرهەڵدەدات. دیارە لەبەرچاو نەبوونی مرۆڤی ئەفسانەدار كاریگەری زیاترە بۆ بە ئەفسانەكردنی مرۆڤی نادیار، ئەوەش هەر راست دەردەچێت كە رەنگە كەسانی نزیكی ئەو مرۆڤە ئەفسانەدارانە واقیعیتر ئەو مرۆڤە دەبینن بە بەروارد لەگەڵ ئەو مرۆڤانەی كە دوورن لە كەسە ئەفسانەدارەكەوە. ئەگەر ئەوانە هاوسەردەمیش بن، بەڵام چونكە دوورن لەو مرۆڤەوە، هەمان هەڵوێستی بە ئەفسانەكردن دەنوێنن.
لێرەوە هەندێ شیكاری زیاتر بۆ ئەم بۆچوونەی سەرەوە دەكەین. بڕوانن ئەو گۆڕەپانەی كە قورئانی تێدا دەركەوتووە و ئەو كۆمەڵگەیەی كە قورئانی بۆ هاتووە، چەند بە جوانی و روونی ئەو كاراكتەرەی دەرخستووە. ئێمە لە دەمی هیچ كەسەوە ئەوە ناگێڕینەوە، بەڵكو قورئان خۆی ئاشكرای كردووە. لێرەدا تەنها دوو نموونە دەهێنینەوە تا بۆچوونەكەمان پشتڕاست بكەینەوە. ئەوكاتەی عەرەبەكان لە مەككە دژ بە محەمەد وەستابوونەوە، دوو هۆكاری سەرەكییان بە بیانوو وەرگرتبوو، ئەوانیش: یەكەم موعجیزەیەكی تایبەتی بەدی ناكەن لە محەمەدا و دووەم تێناگەن لەوەی چۆن دەبێت قورئان كەلامی خودا بێت، چونكی هەم قورئان و هەمیش محەمەد ئەفسانەدار نەكراون، بەڵكو بە ئاسایی و سروشتییانە هاتبوونە بەردەستیان. وەك لە پێشەوە روونمان كردەوە، ئەم نەوەیەی كە هاوسەردەمی محەمەدن، لە باوانیانەوە وا فێر بوون كە پەیامبەر وەك مرۆڤی ئاسایی نەبینن. لە بەشەكانی داهاتوودا، ئەم بۆچوونە وردتر دەكەینەوە.