بەشی یەكەم


لەم باسەدا فەلسەفەی ئایین توێشووی دەستمان و هەگبەی ماریفیمان دەبێت. لە گۆشەنیگای ئەو ڕێبازە فەلسەفییەوە ئەو سێ بابەتە جارێكیتر دەخوێنینەوە. بۆ ئەوەی بەرچاومان ڕوون بێت، كە مەبەست لە فەلسەفەی ئایین چییە؟ ئەوا بە پوختەیەك لەسەر دیاردەی ئایین و دیدی هەندێ زانا و فەیلەسووف سەبارەت بە ئایین وەك دەركەوتەیەك دەستپێدەكەین. پاشان چەمكی جیاواز بۆ تێگەشتن لە خودا، كە تا ئێستە لە مێژووی ئایین و فەلسەفەدا مرۆڤ پێناسەی كردوون، دەخەینە ڕوو. ئەو چەمكەشی كە ئیسلام بۆ ناساندنی خودا هەڵیبژاردووە، شی دەكەینەوە. ئەوجا شیاكارییەكیش بۆ دیاردەی پەیامبەرێتی و ناساندنی پەیامبەر محەمەد ئەنجام دەدەین. ئەم زنجیرە نووسینە بە كەلامی خودا، كە قورئانیش وەك كتێبێكی پیرۆز و كەلامی خودایە، كۆتایی پێدەهێنین.

تا هەنووكە ئیسلام لە جیهانی ئیسلامدا بە دوو شێواز خوێندراوەتەوە: شێوازێكیان دۆستانگیری و شێوازەكەی تریان دژانگیری بووە. كاتی ئەوە هاتووە كە ئیتر ئیسلام بە چاوێكی بابەتییانە وەك دیاردەیەك لە ناو مێژووی مرۆڤایەتیدا بخوێندرێتەوە. لەم خوێندنەوەیەدا فەلسەفەی ئایین دەتوانێ ڕۆڵی خۆی بگێڕێت. سەرەتا گرنگە بزانین لەم زنجیرە وتارەدا مەبەستمان لە ئیسلام وەك ئایین چییە، پاشان دەگەڕێینەوە لای فەلسەفەی ئایین و شرۆڤەیەكیش بۆ ئەو میتۆدە فەلسەفییە دەكەین. بێگومان كاتێ لێرەدا ناوی ئیسلام دەهێنین، چ لە مێژوودا و چ لە زەمەندا، چ لە دوو توێی پەڕاوەكاندا و چ لە ناو ڕووداوەكاندا بێت، پانتاییەكی فراوان چ لە ڕووی فكر و فەلسەفەوە بێ، یان لە ڕووی ڕەوشت و پەرستشەوە بێ، داگیردەكات. ئەمانە هیچیان جێگە باسی ئەم كتێبە نین، چونكی ئێمە نامانەوێ بچینە ناو مێژوو و ڕووداوەكانی ئایینی ئیسلامەوە، هێندەی ئەمانەوێ وەك دیاردەیەك ئیسلام بخوێنینەوە و ئەو پایانەی ئەو دیاردەیە خۆی لەسەر ڕاگرتووە، بناسینەوە. لێرەشدا دیسانەوە مەبەستم لە دیاردەی ئیسلام، ئەو دیاردەیە نییە كە لە ناوەوەڕا موسڵمانێك دەیبینێت، واتە مەبەستم پێنج پایەكانی ئیسلام و باوەڕی ئیسلام نییە، وەك ئەوەی كە موسڵمانێك ئاشكرای دەكات، بەڵكو ئیسلام وەك هەموو ئایینەكانیتر، بەتایبەتی ئایینی مۆنۆتەیسمی (تاقە خودایی)، دیاردەیەكە سێ پایەی سەرەكی ڕایگرتووە، ئەوانیش: یەكەم خودایەك، دووەم پەیامبەرێك و سێیەم كتێبێكی پیرۆزە. بە مانایەكیتر خودایەك مرۆڤێك دەكاتە نوێنەری خۆی و پەیامێكی بۆ مرۆڤایەتی پێدا دەنێرێ. واتە ئەو بابەتانەی كە دەبنە جێگە باسی ئێمە لەم زنجیرە باسەدا، ئەو سێ بناغەیەن كە ئیسلام وەك دیاردەیەكی ناو مێژوو بە هۆیانەوە دەركەوتووە، دەخاتەڕوو.
لەم باسەدا فەلسەفەی ئایین توێشووی دەستمان و هەگبەی ماریفیمان دەبێت. لە گۆشەنیگای ئەو ڕێبازە فەلسەفییەوە ئەو سێ بابەتە جارێكیتر دەخوێنینەوە. بۆ ئەوەی بەرچاومان ڕوون بێت، كە مەبەست لە فەلسەفەی ئایین چییە؟ ئەوا بە پوختەیەك لەسەر دیاردەی ئایین و دیدی هەندێ زانا و فەیلەسووف سەبارەت بە ئایین وەك دەركەوتەیەك دەستپێدەكەین. پاشان چەمكی جیاواز بۆ تێگەیشتن لە خودا، كە تا ئێستە لە مێژووی ئایین و فەلسەفەدا مرۆڤ پێناسەی كردوون، دەخەینە ڕوو. ئەو چەمكەشی كە ئیسلام بۆ ناساندنی خودا هەڵیبژاردووە، شی دەكەینەوە. ئەوجا شیاكارییەكیش بۆ دیاردەی پەیامبەرێتی و ناساندنی پەیامبەر محەمەد ئەنجام دەدەین. ئەم زنجیرە نووسینە بە كەلامی خودا، كە قورئانیش وەك كتێبێكی پیرۆز و كەلامی ئەو خودایە، كۆتایی پێدەهێنین.
هەروەك وتمان لەم بەشەدا پێناسەیەكی كورتی فەلسەفەی ئایین دەكەین و كورتە مێژوویەك سەبارەت بە ڕاو بۆچوونی هەندێ لەو زاناو توێژەرانەی بواری ئایین دەخەینە پێش چاو. لێرەدا دەمانەوێ بزانین بنەڕەت و دەركەوتەی ئایین چین و لەبەر تیشكی سرووت و ئەفسانە و كەلتوور لە دیدی ئەو زانا و توێژەرانەدا كە لەم بوارەدا پسپۆڕن، تا چ ئاستێك پەیوەندییان بە دیارەدی ئایینەوە هەیە.
فەلسەفەی ئایین چییە؟
فەلسەفەی ئایین بوارێكی فەلسەفییە كە تیایدا فەیلەسووفەكان، بە بابەت و ئارگومێنتەكانیان بە جۆرێ خۆیان بە دیاردە ئایینییەكانەوە خەریك دەكەن، كە لەو مانایانەی ئایینەكان خۆیان بە خۆیانی دەبەخشن، دەردەچن و ڕووتیان دەكەنەوە (واتە ئەبستراكیان دەكەن)، تا بتوانن شیكارییان بۆ بكەن. بە واتایەكی دی، دیاردە ئایینییە لە یەكچووەكان لە ناو ئایینە جۆراوجۆراكانی دنیا دەبیننەوە، تا بۆچوونێكی گشتی لە سەر دیاردەی ئایین پێكبهێنن. بابەتەكانی ئەم كایە ئایینییە بەلانی كەمەوە بریتین لە پەیوەندی نێوان ئەقڵگەری و ئایینگەری، پاشخانە فەلسەفییەكانی ناو سیستەمی ئایین، زمانی ئایین و ئەزموونی ئایینی، ماریفەی ئایینی، كێشەی خێر و شەڕ، پەیوەندی نیوان ئایین و زانست و پلورالیسمی ئایینی. واتە فەلسەفەی ئایین دەكۆشێت تا بنەماكانی ئایینە جیاوازەكان لە گۆشەنیگای ئەقڵكارییەوە بخوێنێتەوە، تا چەمكێكی بنەڕەتی بۆ دیاردەی ئایین داڕێژێتەوە.
فەلسەفەی ئایین، بەو مانایەی كە فەلسەفە لەسەر ئایین ڕای تایبەتی خۆی هەبێت، ئەوا ئەم فەلسەفەیە، ڕێكارێكی نوێ نییە و لەوەتی فەلسەفە سەریهەڵداوە، لەسەر ئایینیش دواوە و لەوبارەوە بەردەوام قسەی خۆی بووە، بەڵام هەروەك «میشێل مورای» خاوەنی كتێبی دەروازەیەك بۆ فەلسەفەی ئایین دەڵێ؛ كە نوێكاری لە فەلسەفەی ئاییندا وەك دیسیپلینێكی زانستی و ئەو گۆشەنیگایانەی كە ئیمڕۆكە هەڵیبژاردوون و بۆچوونی خۆی لەسەر دەبێت، ئەوە لە وێدا فەلسەفەی ئایین دەبێتە فەلسەفەیەكی نوێ .
هەروەك گشت كایەكانی تری فەلسەفە، فەلسەفەی ئایینیش لە چوارچێوەی میتۆد و گونجان و سنووری ئەم بوارەدا وەك گشت بوارەكانی تری فەلسەفە، پرسیار دەكات و بۆ وەڵامیش دەگەڕێت. لە چوارچێوەی فەلسەفەی ئاییندا، ئەم پرسیارانەی خوارەوە بایەخی تایبەتی خۆیان دەبێت:
1. بنەڕەتی ئایین چییە؟
2. ئایینێك چ جێگەیەكی لە ناو مێژوودا گرتووە؟
3. ڕیشەی ئایینێك لە ناو مێژوودا، لە كوێوە هاتووە؟
4. لە سرووتێكدا، چی بە ڕەسەنی ماوەتەوە و دواتر چیتری خراوەتە سەر؟
5. ئایین چ ڕۆڵێك لە كۆمەڵگەدا دەگێڕێت؟
6. ئایین چ كاریگەرییەكی بەسەر كەسێتی مرۆڤەوە دەبێت؟
7. باوەڕكردن بە خودا تا چ ئاستێك ئەقڵی زانستی پشتگیری دەكات؟
زۆربەی ئەو زانا و فەیلەسووفانەی هاوچەرخ، كە خۆیان بە دیاردەی ئایینەوە خەریك كردووە، دیاردەناس (فینۆمینۆلۆژیست)ن، ئەوان دەكۆشن لە داوەریكردنی باوەڕی ئایینێكی تایبەت، خۆیان بە دوور بگرن و دیاردەكە وەك خۆی بناسنەوە. گرنگترین بنەمای فینۆمینۆلۆژیای ئایین، ئەوەیە كە دیاردەكان لە دیدێكی ناواخنییەوە بخوێنێتەوە، واتە وەك چۆن ئایینخوازێك خۆی باسی باوەڕەكەی خۆی بكات، ئەزموونی ئەو كەسە خۆی ئاشكرا بكات، بە بێ ئەوەی كە هەڵسەنگاندن و داوەرییەك بۆ ئەو باوەڕە ئایینییە دیاری بكات. واتە ئەویش دەخوازێ تا لەو ئەزموونە ئایینگەرییە بگات. بە واتایەكی دی هەوڵدەدات تا ئایین لە زۆر ڕووی خۆیەوە بە شێوەیەكی فراوان بخوێنێتەوە، تا دەگاتە سەر گەوهەری بوونی ئایین خۆی، بە بێ ئەوەی مشتومڕێك سەبارەت بە ڕەوایەتی، یان ناڕەوایەتی ئایینێكی تایبەت بهێنێتە ئاراوە. واتە بایەخی فینۆمینۆلۆژیای ئایین لەوەدایە كە دەكۆشێت تا بتوانێت وێنەیەكی بێلایەنانەی ئایین لە ناو كەلتووری مرۆڤایەتیدا بكێشێت.
لەم سەردەمەدا كۆمەڵێك توێژەر و فەیلەسووف لە بواری خوێندنەوەیەكی نوێ بۆ ئایین دەركەوتوون و مشتوومڕێكی زۆر لە سەر دیاردەی ئایین لەسەر دەستی ئەوان هاتوونەتە گۆڕێ و ڕەگ و ڕیشەكانی سەرهەڵدانی ئایین لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بە هۆی ئەوانەوە خراونەتە بەر باس و لێكۆڵینەوە. لەهەمانكات سەبارەت بە هۆكارەكانی دەركەوتنی ئایین چ لە جیهانی تاك و چ لە جیهانی كۆمەڵدا سەرقاڵی كردبوون، بۆ شرۆڤە و ناساندنی ئایین، ڕەخنەی باشیان لە پێشینەی خۆیان گرتووە. دیبەیتێكی زۆر كراوە لەسەر ئەوەی كە ئاخۆ ئایین دیاردەیەكی تاكگەرایە، یاخود دیاردەیەكی كۆمەڵگەرایە؟
بۆ نموونە چارلس تایلۆر (١٩٣١) كە ئێستە تەمەنی ٨٣ ساڵە، لە فەیلەسووفانی مۆدێڕنە لەسەر ئەوە ڕەخنە دەگرێ كە گوایە ئەوان ڕایان وابووە؛ ئایین هەر بەتەنها ئەزموونێكی تاكگەرایی و سەبژێكتی بووە. هەرچەندە تایلۆر ئەزموونی سەبژێكتی واتە خودە ئەزموونی ئایینی دەكاتە چاوگێك بۆ هەڵقوڵانی ئایین، لە هەمانكات باوەڕیشی وایە كە كۆمەڵ و كۆمەڵگە ڕۆڵی گرینگ لە دەركەوتنی ئاییندا دەگێڕن. زمانی بە كارهاتووی ئەو كۆمەڵگەیە كە گوزارش لەو ئەزموونە ئایینییە دەكات و دووبارەكردنەوەی سرووتەكانی ئەو ئایینە؛ ڕۆژانە و هەفتانە و مانگانە و ساڵانە، وا دەكات كە ئایینێك خۆی بگرێت و دەركەوێت. ڕەخنەی ئەوە لە مۆدێڕنیستەكان دەگرێت كە ئەوان خواستیان وا بووە ئایین بەو شێوەی خۆیان ویستوویانە شرۆڤە بكرێت، ئەگین ئەو بۆچوونەیان دەرئەنجامی لێكۆڵینەوەیەكی زانستی چڕوپڕ نەبووە.
پەیوەندی دەركەوتنی ئایین و كەلتووریش دیبەیتێكیتر بوو كە زانا و لێكۆڵەرانی بواری ئایینی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردبوو. پەیوەندی كەلتوور و ئایین مشتومڕی زۆری لێكەوتەوە؛ پرسیارێك بوو خەریكی كردبوون و بە شوێن وەڵامەكەیدا دەگەڕان. ئەو پرسیارە لەوێوە سەرچاوی گرتبوو كە: ئاخۆ ئایین سەرچاوی كەلتوورە، یاخود كەلتوور سەرچاوەی ئایینە، لە پەیوندی ئەم دوو دەركەوتەیەدا كامیان بۆ ئەویتریان سەرچاوەیە؟ جگە لە ئایین، كەلتوور، ئەفسانە و سرووتیش بابەتێكی گەرم و گوڕی بەردەستی لێكۆڵەرانی دیاردەی ئایین بووە. ئەم لێكۆڵینەوە و توێژینەوانە بۆچوونی جیاواز و قوتابخانەی جۆراوجۆری لێكەوتەوە. زانستە مرۆییەكانی وەك سایكۆلۆژیا و سۆسیۆلۆژیا و فەلسەفە و ئەنترۆپۆلۆژیا، بۆ ناساندنی دیاردەی ئایین دەستی خۆیان تێوەرداوە و بابەت و پرسیاری زۆر و زەبەندەیان ورووژاندووە. پرسیاری سەرەكی و گرینگ لایان ئەوە بووە: ئایا ڕیشەی ئایین و كەلتوور بۆ ئەفسانە، یان بۆ سرووت دەگەڕێتەوە؟ بێگومان وەڵامی جۆراوجۆر و جیاواز بە لێشاو دەردەكەوتن. یەكێ لەو قوتابخانانە بە ناوی قوتابخانەی ئەفسانە و سرووت، بۆچوونیان وا بووە؛ كە سرووت لە دەركەوتنی ئایین و كەلتووریشدا هۆكارێكی سەرەكیی بووبێت. كەچی قوتابخانەیەكی فینۆمینۆلۆژیا بە پێچەوانەی ئەوانەوە باوەڕیان وا بووە كە ئەفسانە چاوگی هەڵقوڵینی ئایین و كەلتوور بووبێت. لە لایەكیترەوە قوتابخانەی سایكۆئەنالیستی (دەروونشیكاری) ئەو لێكدانەوانەی پێشوو هەموویان ڕەتدەكەنەوە، چونكی ئەوان بە بۆچوونی خۆیان گەشتوونەتە ئەو دەرنجامەی كە ئەفسانە و سرووت پێكەوە لە دەرخستنی ئایین و كەلتووردا هۆكار بوون. ئەم فەیلەسووف و زانایانە، كاتێ كە دەڵێن ئەفسانە ڕەنگە سەرچاوەیەكی گرینگ بووبێت بۆ دیاردەی ئایین، مەبەستیان ئەوە نییە كە ئەفسانە وەك وەهمێك بخەنە ڕوو و ئایینیشی پێ ڕەتبكەنەوە، نەخێر ئەوان ئەفسانە وەك جۆرێكی ماقووڵ لە بیركردنەوە لە كاتی خۆیدا، دەبینن.