(8)
وەك لە بەشی پێشوودا وتمان كە گۆڕینی وێنەی خودا لە نەستی خەڵكیدا كاریگەرییەكی مەزنی دەبێت لەسەر هەستی خەڵكی و بەرەو هوشیاربوونەوەیان دەبات و پاشان رەفتاریشیان دەگۆڕێت. هوشیاربوونەوەی بەردەوام باشترین بەلسەمی دەردەكانی ئێمەیە و بە جار و دووجاریش ئەو پرۆسەیە كۆتایی نایێت و مرۆڤ دەبێ بە بەردەوام بەم پرۆسەیەوە سەرقاڵ بێت. ئەو خودایەی لە نەستی موسڵمانەكاندا جێگەی گرتووە، كراوەتە بتێك، دەبێت بشكێندرێت، تا خودایەكی زیندوو جێگەی بگرێتەوە.
لەم جۆرە ناساندنە بۆ خودا هەروەك ئیخوان لە جیهانی عەرەبیدا پلیكانەی یەكەم بوو تا رێگە خۆشبكات بۆ سەركەوتنی داعش، بەهەمانشێوەش لە توركیا نۆستالۆژیای كۆمەڵەی نوور بۆ گێڕانەوەی خەلافەت، لە دژی حكومەتی نەتەوەگەری ئەتاتورك، هەمان خەیاڵی لای موسڵمانانی توركیا ورووژاند. بۆ نموونە بانگدان لە مزگەوتەكەی نوورسی بە عەرەبی، لە دژی فەرمانی ئەتاتورك بۆ بە توركیكردنی بانگدانی عەرەبی، ئەو سۆزەی هەر بە پارێزراوی هێشتبۆووە، هەرچەن نورسی و كۆمەڵەكەی دژ بە شەڕی نێوان موسڵمانان بوون، چونكی نورسی و پەیامەكەی بە گشتی لەسەر رزگاركردنی ئیمان، دژ بەو بێ ئیمانییەی كە رۆژئاوا هێناویەتی دامەزرابوو- بە بۆچوونی ئەوان-، وەلێ لە ناو توركەكانیش بزاڤی سەلەفی جیهادی سەریهەڵدا و بەرگەی گۆڕانی تاك و كۆمەڵیان نەگرت و چاوەڕێی رزگاركردنی ئیمانیان لە رێگەی پەیامەكانی نوورەوە نەدەكرد، پردی ئارامیان لەبەرامبەر ستەمی حكومەتەكانی خۆیان رما. بۆیە هەم ئاڕاستەی ئیسلامی سیاسی و هەمیش جیهادی و سەلەفی لە توركیاشدا پەرەی خۆی سەند، لە سەرەتای نەوەدەكاندا چاوم كەوت بە چەند كەسێك لەناو سەلەفی جیهادی كە بە رەچەڵەك توورك بوون و پەیوەنییەكی پتەویان بە میسرەوە هەبوو، بەڵام ئەو زانییارییەم لا نییە كە لە چ ساڵێكەوە ئەو فكرەی جیهادییە لەنێو ئەوانیشدا چەكەرەی كردبوو. ئێستەش لەناو ئەواندا داعش نرخی تایبەتی خۆی و لایەنگری زۆر و زەبەندەی خۆی هەیە. هەڵبەتە ئەردۆگانیش لەم جۆرە رەوتە سوودمەند بووە و بۆ مەرامی سیاسی خۆی بەكاریهێناون و سۆزی جیهانی سوننەی ئیسلامی بە داعش و بە پشتگیری لە فەلەستین و حەماس و ئیخوانی میسر، جەماوەر و پێگەی خۆی لە توركیادا پێ پتەو كردووە. ئەگەرچی لەم ساتە وەختەدا هاوپەیمانی وڵاتانی رۆژئاوا و عەرەبی هەندێ پێگەی ئەردۆگانی لەق كردووە، بەڵام دەتوانین بڵێین كە ئەردۆگان و بەغدادی، وەك سیاسی و جیهادی ئەو رەوتەی هەنووكەیان پێكهێناوە، ئەگین داعش بەتەنها ئەو هێز و توانایەی نییە كە هێندە تەشەنە بكاو خۆی بگرێت. ئەگەر داعش سەری رمێك بێت، ئەوا سوننەگەرایی ناوەڕۆك و قووڵایی ئەو سەرەیە. سەرباری ئەمانەی كە هەموو پێكەوە هێزێكی یەك ئاڕاستەییان وەرگرتووە، خەلافەتیشیان خستە سەری و ئیدی هەموو ئیسلامی راستەقینەیان لە خۆیاندا كۆكردەوە. ئەمە یەكێكە لەو نهێنییانەی كە بۆ زۆربەی جیهانی ئیسلامی سوننەگەرا، سۆزدارییان بۆ داعش هەیە و دوو بەرەی وەك داعش و ماعشیان خوڵقاندووە.
بەهەرحاڵ ئەمەی سەرەوە وەك نموونەیەك هێنامەوە تا مەبەستی خۆم روون بكەمەوە لەوەی كە وتم سەرەتای كاردانەوەی جیهانی ئیسلامی بە چەن بزاڤێكی ئیسلامی لە چەن وڵاتێكی ئیسلامیدا، ئاخۆ چ پەیوەندییەكی بە ئیمڕۆی داعش و گرووپە توندڕەوەكانیترەوە هەبێ. دەمەوێ خوێنەر لەوەش ئاگادار بكەمەوە كە نامەوێ لێرەدا دادگایی هیچ لایەن و گرووپ و كەسێك بكەم، هێندەی دەمەوێ زانستییانە مێژوویەك بخوێنەمەوە كە پەیوەندی بە ئیمڕۆكەی داعشەوە هەیە. ئەم جۆرە خوێندنەوەیە گرنگییەكەی لەوەدایە كە مرۆڤ لە خۆی و لەویتریش هۆشیار دەبێتەوە. داعش كۆمەڵێ مرۆڤن و گیرۆدەی ئایدیۆلۆژیایەك بوون، كە بە ئایدیۆلۆژیایەكیتر نەبێت، هوشیار نابنەوە. رەنگە هەندێ لەو مرۆڤانەی ئیمڕۆكە دژ بە داعش وەستاون، گەر بكەونە ژێر هەمان هەژموون و تەوژمی داعشەوە، ئەوانیش بەرەو خۆی راپێچ بكات. بەتایبەتی لاو زۆر زوو دەكەوێتە ژێر ئەو كاریگەرییانەوە، بەتایبەتیتریش لاوان و گەنجانی وڵاتانی ئیسلامی، كە زۆر مافیان لێسەندراوەتەوە، لەسەرووی هەموویانەوە دەسەڵاتدارانی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەو وڵاتانە، بەشدارییەكی مەزن لەو بێ مافییەی ئەوانەدا دەكەن، پانتایی دەرخستنی بەهرەكانیان زۆر تەسكە، رێگرن لە ئازادی بیروڕا دەربڕیندا، ئەو گەنجانەی كە بێدەرامەت و بێدەسەڵاتن و لە ژێر پەروەردەی ئیسلامیدا بوون، هەموویان تۆوێكیان تیا چێنراوە، كە داعش دەتوانێ ئاوی بدات و چەكەرەی پێبكات. رەنگە پەروەردە ئیسلامییەكە پەروەردەیەكی توندڕەوانە نەبووبێت، بەڵام وەك وتم گەڕانەوەی خەلافەت و پیرۆز راگرتنی پێشینان و بە هەقزانینی رەهای ئیسلام و بە ناوی خوداوە دوان، سەرباری ئەمانە چەوساندنەوەی دەسەڵاتداران و نادادپەروەری فەرامنڕەواكان و بێئومێدیی گەنجان، ژینگەیەكی گونجاو و زەمینەیەكی لە بار بۆ ئەو جۆرە بیركردنەوەیەی داعش ساز دەكەن.
ئێستە بزانە جیهانبینی داعش و ستراتیژیی ئەوان بۆ ئەم ژیانە، چەندە كاریگەرە لە گەیشتن بە ئامانجی ویستراوی خۆیان. لە هەمانكات ناتوانین داعش وەك خەواریج لەیەك جۆرە گرووپدا كۆیان بكەینەوە، وەك لە بەشەكانی پێشەوەدا تیشكمان خستەسەر سەرهەڵدانی خەواریج، چونكی داعش لە لایەكەوە رەنگێكی جیهانی وەرگرتووە و لەلایەكی تریشەوە فرەكارەكتەریی لە خۆیدا هەڵگرتووە. بەناوی ئیسلام و خەلافەت و سوننەوە بۆتە گلۆباڵ و لەهەموو دنیاوە خەڵكی بۆخۆی كێش دەكات و گەنجێكی زۆریش هەر یەكە بە پاڵنەری جیاواز لە خۆی كۆدەكاتەوە. دەبینرێ گەنجێ ناسنامەی خۆی لەوێدا دەدۆزێتەوە، گەنجیتر ناوبانگ لەوێدا بۆخۆی دروستدەكات، گەنجێكیتر كە لەم دنیایە بێئومێد بووە، بەهەشتێ بۆخۆی مسۆگەر دەكات، رەنگە كۆمەڵە گەنجێكیش بە خەمۆكییەوە بتلێنەوە، لەبری ئەوەی خۆیان بە خۆڕایی بكوژن، بە نرخێكی گران خۆكوژی ئەنجام بدەن. گەنجیتریش هەن لەهیچ حاڵی نین، تەنها ئەوەندە نەبێت ئەوە ئەمری خودایە و ئەمڕۆژە عەلاماتی ئاخرزەمان دەركەوتووە و بۆ خودا دەژی و دەمرێ. بۆیە ناتوانین یەك پاشخانی كەلتووری بۆ داعش دامەزرێنین وەك چۆن لە خەواریجەكاندا بینیمانەوە، بەڵام یەك پاشخانی ئایینی هەمویان كۆدەكاتەوە. خاڵێكی تریش كە هەستی پێدەكرێت، ئەوەیە داعش وەك درێژكراوەیەكی بەعس دەبیندرێت. بەعس دوو دیوی نەتەوەیی و ئایینی لە خۆی گرتبوو، لەسەرەتادا دیوە نەتەوەییەكەی دەرخست، كەچی لەم كاتەدا دیوە ئایینییەكەی خۆی دەردەخات. ئەمەیان مەترسیدارترە، چونكە لە دیوی یەكەمدا تەنها دەیتوانی نەتەوەی عەرەب لە خۆیەوە بگلێنێ، بەڵام ئەمجارەیان هەموو موسڵمانی جیهان لەخۆی دەگرێت و ئەوەشی موسڵمان نییە دەربەدەری دەكات، بەڵام بەعس بەمجۆرە لەگەڵ ناموسڵماندا مامەڵەی نەدەكرد، بەپێچەوانەوە وەك هاونیشتمانێ مامەڵەی لەگەڵدا دەكردن.
یەكێك لەو كەیسانەی كە چۆن گەنجێك بەرەو رووی داعش دەچێت، ئەوە رووندەكاتەوە كە بانگەشەی داعشییەكان مشتومڕ و بیركردنەوەی زۆری ناوێ، فەلسەفە و تیۆریزەكردنی بنەماكانی ئیسلامی گەرەك نییە، پێویستی بەو هەموو بیانوو هێنانەوەیەی ئیسلامی سیاسی نییە، تا شەرعییەت بە خۆی بدات، تەنها هێندە بەسە كە ئیتر دەبێت جیهاد بكەن و جیهان لە جەهالەت رزگار بكەن، ئەو جیهانەی كە سەلیبیەتی ئەمریكی و جوولەكە و رۆژئاوا داگیری كردووە، ئەو جیهانەی دەسەڵاتدارە موسڵمانەكان بوونەتە نۆكەریان- ئەمە لە دیدی ئەوانەوە-، ئیتر كاتی ئەوە هاتووە حاكمییەت بۆ خاوەنەكەی بگێڕنەوە كە ئەویش تەنها خودا خۆیەتی. بۆ نموونە گەنجێكی میسری بە ناوی (إسلام یكن) تەمەن ٢٣ ساڵ، زانكۆی تەواو كردووە، ساڵێ پێش چوونی بۆ ناو داعش، باس لەوە دەكات كە چۆن مردنی هاوڕێكەی دەیكاتە ئیسلامییەك و جیهادی و ژیانی بەهەشت سەرقاڵی دەكات، حەزی لە شوهرەت كردووە، رقی لە ئیخوان بووە، وەك خۆی دەڵێت: چونكی ئەوان خەریكی سیاسەتن و ئێمە خەریكی جیهادین. مەبەستم ئەوەیە ئەم فكرە داعشییە، كردەوە دەخوازێ و زۆر وتنی ناوێ، جووڵەی سەرزەوی دەیانورووژێنێت، نەك فكر. مەبستم ئەوە نییە كە فكریان نییە، مەبەست ئەوەیە كە فكر و واقعیان دوور نییە لە یەكتر، باوەڕیان بە چی هەبێت، ئەوە جێبەجێدەكەن، وەك ئیسلامی سیاسی نین، كە باوەڕیان بەخەلافەت هەیە، یان هەبووە، بەڵام دركاندنی بۆ ئەوان هەنووكە قورس بووە. ئیسلامی سیاسی لەگەڵ واقعێكدا تێكەڵ بوون، واقعێك كە باوەڕی بە مەدەنییەت هەیە، ئەمانیش دەیانەوێ بیسەلمێنن كە دیموكراتخوازن، تا وجوودی خۆیان بسەلمێنن. بەڵام داعش كە وەك گشت رێبازەكانی سەلەفی جیهادی، باوەڕیان وایە هەر ئیسلام هەیە بۆ حوكم بشێت. لە روویەكەوە لەم جیهانبیینیەی ئەمانە بڕوانێت، هەست دەكەیت لە گەڵ باوەرەكەیاندا راستگۆن. ئەگەر ئیسلام دینێك بێت، خوا ناردبێتی، ئەگەر ئیسلام رێبازێك بێت، كامڵ بێت، ئەگەر ئیسلام چارەسەری گشت كێشەكانی هەبێت، ئەگەر قورئان كەلامی خودا بێت، ئەگەر ئەمە وابێت، وەك داعش و گشت موسڵمانێك بە ئیسلامی سیاسیشەوە باوەڕیان پێیەتی، ئیتر بۆ پەنا بۆ مەنهەجێكیتر دەبن؟ ئەگەر ئیسلام هێندە جوانە، چ پیویست دەكات باسی دیموكراسی و مەنهەجی بەشەر بكرێت؟ بۆیە لای داعش، گشت پارتە ئیسلامییەكان كە بەشداری سیاسەت دەكەن و باسی دیموكراسی دەكەن، كافرن و بڕایەوە. زۆرن ئەوانەی ئیمڕۆكە دژ بە داعش قسە دەكەن لە ناو ئیسلامی سیاسیدا، یان ئێستەش وەك ئەوان بیر دەكەنەوە، یاخود چەن ساڵێ لەمەوبەر وەك ئەوان بیریان كردۆتەوە، بەڵام واقع و بەرژەوەندیی سیاسی ناچاری كردوون دەستبەرداری ئەو عەقیدەیە ببن. لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو وتاری ئیسلامییەكانتان نەدیوە كە دیموكراسییان كافر دەكرد، كەچی ئێستە بە رووكەش لە گەڵ داعشدا نین، وتاری گوتراو و نووسراوی ئەو ئیسلامییانەتان نەدیوە كە لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو، بەعسی و پارتی و یەكێتیان كافر دەكرد، ئێستەش چۆن لەگەڵیاندا كاردەكەن و شوێنیان كەوتوون و شانازی دەكەن ئەگەر یەكێك لەو سەركردانەی ئەو پارتانە قسەیان لەگەڵدا بكەن! كەواتە داعش وەك ئەوەی دەبیندرێت، لەگەڵ بیروباوەڕەكەی خۆیان راستگۆن، نەك ئیسلامی سیاسی. كەوابێ، سەرەتای دەركەوتنی كاردانەوەی جیهانی ئیسلامی كە نزیكەی سەدەیەك لەمەوبەر روویدا، پەیوەندییەكی پتەوی بەو پەرەسەندنەوە هەیە كە ئیمڕۆ بە بزاڤە ئیسلامییە توندڕەو و میانەڕەوەكانەوە دەیبینین.
ئیسلامی سیاسی دیارە خۆی لەگەڵ واقعدا دەگونجێنێ، بێئەوەی بنەما سەرەكییەكانی عەقیدەكەی بگۆڕێ، بە توندڕەوێكەوە دیارە كە دەیەوێ ئەوەی باوەڕی پێیەتی لەسەر زەوی بیڕوێنێ، بە سەلەفییەكیشەوە دیارە كە هەم لە سیاسەت و هەمیش لە جیهاد خۆی بەدوور دەگرێ، بەڵام هەر هەموویان لە بنەما سەرەكییەكانی ئایینی ئیسلام وەك یەك بیر دەكەنەوە، واتە خودا و پەیامبەر و پەیامەكەی، (ألله، محەمەد و قورئان)، سێ بنەمان كە جیهانی ئیسلامی لەسەر بنیاتنراوە، ئەم سێ بنەمایەن ئیمڕۆكە لە بەرژەوەندی جیهادییە توندڕەوەكاندایە، كە لە داعشدا رەنگی تەواوی خۆی داوەتەوە.
با بێینەوە بۆلای داعش لە عێراق. دەبینین لە بەرامبەر ئەواندا (ماعش)ێكیش واتە میلیشیای شیعەی عێراقیش پەیدا بووە. داعش سواری كەشتی سوننە بوو، تا بتوانێ مەزهەبێك بۆ خۆی بەكاربهێنی و سوننەكانی عێراق لە خۆی كۆبكاتەوە، خەلافەتی بەكارهێنا تا لە هەموو دنیا موسڵمان بەرەو لای خۆی بهێنێتەوە. سعودییە و توركیاش سواری كەشتی داعش بوون تا بەرژەوەندی خۆیان دژ بە ئێران، بپارێزن و ئێرانیش بووە سەرنشینی كەشتی ماعش تا خۆی لە عێراقدا بهێڵێتەوە. توركیا و سعودییە لەوە دەچێت لەبەرامبەر داعشی سووریا یەك دەنگ بن، بەڵام بەرامبەر داعشی عێراق وەك یەك بەرژەوەندییان نەپارێزن. لەوە دەچێ سوننەی عێراق بەشێكیان لای داعش بێت و توركیا هاوكاریانە، بەڵام بەشەكەی دیكەیان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا بێت و سعودییە هاوكاریان بێت. ئەو بەشە سوننەیەی دی كە لای حكومەتی عێراقە، لەچاو بەشەكەیتر كە لای داعشە، وەك جاش دەبیندرێن، واتە بوونەتە جاشی شیعە. توركیا لەوە دەچێ زەبری پێگەشتبێت لە پشتگیریكردنی داعش، ئەویش بۆ دەرچەیەك دەگەڕێ و دەیەوێت لە عێراقدا جێگەی خۆی بكاتەوە. سیناریۆیەكی سیاسی سەیر و تیكەڵ لە مێژوو و لە هەنووكە، ململانێیەكی سەخت بۆ دەسەڵاتی ئیمڕۆكە، بە شەرعییەتی دوێنێكە، ئەو مرۆڤەی كە دەڵێن ئیسلام زۆر بایەخی پێدەدا، هەر بە ناوی ئیسلامەوە بێ بایەخ دەكرێ، ئەو خودایەی كە دەڵێن دەبێت موسڵمان ملكەچی بن، لەوە دەچێت كەلامی ئەو خودایە هەر موسڵمان خۆی بۆ مەرامەكانی خۆی ملكەچی خۆی كردبێت، تێكەڵە و ئاڵۆزییەكی بێئەندازە دەبیندرێت.
جاری داهاتوو لە دوابەشدا پێتان دەگەمەوە، بە دەرئەنجامێك لەم گەشتەی داعش و سایكۆپۆلیتیك لێتان جیا دەبمەوە، بەو هیوایەی لە بابەتێكیتردا گەشتێكیتر دەستپێبكەینەوە.