مەودایەكی گەورە دوو جۆر لە تێگەشتن، دوو جۆر لە بەرهەمهێنانی مەعریفە لەسەر رووبەری گشتی و رووبەری تایبەتی لەیەك جیادەكاتەوە. تێگەشتنی ئێمە لە ئێستاو ئێرەدا، لەسەر ئەم ئیشكالیەتە گەورەیە، هەمان ئەو تێگەشتنە نییە كە 40 ساڵ لەمەوبەر هەمانبوو. ئێمە دەتوانین لێرەدا بەخێرایی بگەڕێینەوە سەر ئەلبێرت ئێرشمان و كتێبە بەناوبانگەكەی «Shifting Involvements. Private Interest and Public Action» وەك نموونە وەربگرین. لەم كتێبەدا، ئەلبێرت ئێرشمان دێت و رووبەری گشتی وەك چوارچێوەی كردەیەك پێناسەدەكات كە ئامانجە سەرەكییەكەی بریتییە لە بەختەوەریی گشتی، بریتییە لە پابەندبوونی هاووڵاتی بە پرسە گشتییەكانەوە. هەروەها رووبەری تایبەتی وەك چوارچێوەی ژیانی تایبەت و گەڕان بەدوای بەختەوەری «خود»دا پێناسە دەكات. جیاكردنەوەی ئەم دوو رووبەرە بەپێی ئەلبێرت ئێرشمان، چەند مۆرێكی هەیە. یەكێك لەوانە بریتییە لە: بیناكردنی لەنێو زەمەنێكی دیاریكراودا. واتە جیاكردنەوەی رووبەری گشتی لە رووبەری تایبەتی، بەپێی ئەلبێرت ئێرشمان، دەگەڕێتەوە بۆ ساتەوەختی گەشەكردنی شۆڕشی پیشەسازی لە سەدەی حەڤدەهەم و هەژدەهەمدا. لەسەرەتادا ئەم جیاكردنەوەیە تەنها پرسی بەشێكی كەم لە كۆمەڵگە بوو. بێگومان مەبەست لەو بەشەیە كە لە ئاستێكی بەرزی ژیانی كۆمەڵایەتیدا بوون. مۆركێكی دیكەی ئەم جیاكردنەوەیە بریتییە لەوەی كە لەنێو كۆمەڵگەیەكدا لەدایك دەبێت كە خاوەنی دەوڵەتی-نەتەوەیە.
لەم كتێبە جوانەدا، ئەلبێرت ئێرشمان پێماندەڵێت: لە مێژووی كۆمەڵایەتی/ سیاسی دەوڵەتی-نەتەوەدا، ئێمە دەتوانین تێبینی ئەوە بكەین كە بەپێی گۆڕینی دۆخەكان، هەژموونی هەر یەكێك لەم دوو رووبەرە بەسەر ئەوی دیكەیاندا دەگۆڕێت. واتە وەك چۆن دەكرێت كە لە قۆناغێكدا رووبەری گشتیی هەژموون بەسەر رووبەری تایبەتدا بكات، ئاواش دەكرێت لە قۆناغێكی دیكەدا رووبەری تایبەت هەژموون بەسەر رووبەری گشتیدا بكات.
بێگومان پەیوەندییەكی بەهێز لەنێوان كشانی دیموكراسی لە رۆژئاوا و سەرهەڵدانی جیاكردنەوەی رووبەری گشتی لە رووبەری تایبەتیدا هەیە. گەر دیموكراسی بریتی بێت لە دەسەڵاتی گەل، واتە دەسەڵاتی كۆلێكتیڤ، گشت، هەمووان، لە دۆخێكی ئاوادا، هاووڵاتییان پێویستییان بە رووبەرێكی تایبەت هەیە، كە بەتەنها خودی خۆیان فەرمانڕەوایی تیادا بكەن و كەس مافی ئەوەی نەبێت كە بنەما و كۆد و نۆرمەكانی دەستنیشان بكات.
ئەم گۆڕانە گەورەیەی كە بەسەر مێژووی كۆمەڵگەی ئێمەدا هاتووە، باشتر لە كتێبە جوانەكەی (یورگن هابرماس)دا دەردەكەوێت «The Structural Transformation of the Public Sphere : An Inquiry into a Category of Bourgeois Society». لەم توێژینەوەیەدا، كە گەڕانێكی وردە بەنێو كۆڵانەكانی فەلسەفەی سیاسی و مێژوودا، رووبەری گشتی بە كۆمەڵێك مەرجی گرنگەوە دەخرێتە چوارچێوەیەكی «كۆنسێپتیول-مەفهومییەوە». هابرماس، رێك وەك نانسی فرازەر كە لەكتێبی «Transnationalizing the Public Sphere » دەگەڕێتەوە سەر ئەم چەمكە، زنجیرەیەك مەرج بۆ دروستبونی رووبەری گشتی دادەنێت، لەوانە:
ئامادەیی دەوڵەتێكی مۆدێرن
ئامادەیی توێژێكی سیاسی دیموكراتخواز
ئامادەیی ئابوورییەكی گەشەكردوی نیشتمانی
ئامادەیی میدیای مۆدێرنی كاركردوو لە ئاستی نیشتماندا، میدیایەك كە بتوانێت هەلومەرجی گفتوگۆی گشتی ئامادە بكات
ئامادەیی كەلتوورێكی بەرز، بەتایبەتی ئەدەبی كە هەستی ئینتیمای كۆلێكتیڤ لای كەسی تاك دروست دەكات.
سی ساڵ پاش ئەم تێزانە لەسەر رووبەری گشتی و تایبەت، گۆڕانكارییە مەزنەكانی جیهانی ئێستا و ئێرە، گومانی گەورە لەسەر ئێرشمان و هابرماس دروست دەكەن. تەنانەت ئەو كاتەش كە هابرماس، تێزەكانی لەسەر ئەم ئیشكالیەتە بەرهەم دەهێنا، بەشێكی زۆر لە سۆسیۆلۆگەكان رەخنەی ئەوەیان لێدەگرت كە ئەو پێیوایە تەواوی تاكەكانی كۆمەڵگەیەك وەك یەك وان و لە هەمان ئاستدا دەتوانن لە شتەكان تێبگەن و گفتوگۆیان لەسەر بكەن، لەكاتێكدا واقیعی كۆمەڵایەتی زۆر لەوە ئاڵۆزترە، چونكە بەشێكی زۆر گرنگ لە كۆمەڵگە دوردەخاتەوە و بە پەراوێزەكانی دەسپێرێت. ئەوانەی كە لەم پەراوێزانەدا دەژین، هەمان شانسی ئەوانەیان نییە كە لە سەنتەرە گرنگەكانی كۆمەڵگەكدا دەژین و دەستیان بە هەموو سەرمایە كەلتووری و كۆمەڵایەتی و پەروەردەییەكان دەگات. ئەم سۆسیۆلۆگە رەخنەگرانە، پێیانوابوو كە هابرماس دوو شتی تێكەڵاو كردووە (ئایدیال لەگەڵ واقیع)دا. واتە ئەوەی ئەو باسیدەكات خەونێكی جوانە، بەڵام لەواقیعدا جێگەی نابێتەوە. بەڵام ئەوەی كە گرفتی گەورەتر لە ئێستا و ئێرەدا بۆ ئەم تێزە هابرماسییانە دروستدەكات، هەلومەرجێكی «گڵۆباڵە» كە چیدی رێگەنادات مرۆڤەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتی-نەتەوەدا دەرگاكان لەسەر خۆیان دابخەن و لەنێوان خۆیاندا ژیانی گشتییان بەڕێبكەن. سەردەمی «گڵۆباڵ» و ئەو مرۆڤانەی كە لەم سەردەمەدا دروستبوون و چۆنیەتی كشانیان بەسەر جەستەی سەرزەمیندا، گورزی سەخت لە تێزەكانی هابرماس و ئێرشمان دەدەن و گومانی گەورەیان لەسەر دروستدەكەن.
لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە، مارتین ئەلبرۆ، لە رێگەی گوزارشتی «زەمەنی گڵۆباڵ»ـەوە، بەتایبەتی لە كتێبە بایەخدارەكەیدا بەناوی «Global Age Essays on Social and Cultural Change»، دەرگای لەسەر لێكدانەوە و وێناكردنی نوێی پەیوەندییەكانی نێوان رووبەری گشتی و رووبەری تایبەتی كردەوە. ئایا ئێستا كاتی ئەوە نەهاتووە كە لە بری خوێندنەوەی هاوكێشەكانی هێز و پەیوەندییەكانی دەوڵەت - نەتەوە و ستراتیژییە تەسكەكانی دەرگا لەسەر خوێندنەوەیەكی دیكە بكەیەنەوە كە جیهانی گڵۆباڵیزەكراوە وەك خۆی و وەك ئەوەی كە هەیە، دەبینێت؟ ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە، لەبری قسەكردن لە دەوڵەتی -نەتەوە، ئێمە قسە لەسەر ئەو شتە بكەین كە من ناومناوە «فیكری گڵۆباڵ»؟
لە هەلومەرجێكی ئاوادایە كە چەندین گوزارشتی نوێ دێنە نێو زانستە كۆمەڵایەتییەكانەوە و سەرلەنوێ لە رێگەیانەوە دەستنیشانی پێگەی تاكەكان لە نێو رووبەرە گشتییەكاندا دەكەینەوە. بۆ نموونە، چەند نووسەری گەورە باس لە رووبەری گشتی نێونەتەوەیی دەكەن، چەند نووسەری دیكە باس لە رووبەری گشتی گڵۆباڵ دەكەن. بەشێوەیەكی گشتی، چیدی باسكردن لە رووبەری گشتی، لە چوارچێوەی دەوڵەتی-نەتەوەدا، نەك هەر گونجاو نییە، بەڵكو لەگەڵ واقیعی كۆنكرێتیشدا ناگونجێت، چونكە هیچ مانایەكی كۆنكرێتی بەدەستەوە نادات، هەروەها ئێمە لە جیهانێكدا دەژین كە چیدی تاكەكانی بریتی نین لە هاووڵاتی دەوڵەتێكی-نەتەوە، چیدی بریتی نین لە كۆمەڵێك بەرخۆری ئابوورییەكی نیشتمانی، بەپێچەوانەوە ئەوان ئیتر هەڵگری خەیاڵدانێكی جیهانین، با ژیانیشیان لە گوندێكی دوورەدەستدا بێت. كەمن ئەو وڵاتانەی كە نەبوون بە ژێر لافاوی كۆچبەرانەوە، نوقمی دەریای فرەیی كەلتوورەكان نەبوون! كەمن ئەو وڵاتانەی كە لێوانلێو نین لە جیهان بە هەموو ماناكانیەوە! مەگەر ئەوەی لە ئێستا و ئێرەدا لە كۆبانێ روودەدات، راستەوخۆ بەر یادەوەری تاكێكی پاریسی، یان لەندەنی ناكەوێت؟ یاخود ئەوەی كە لە پاریس و لەندەن روودەدات، نابێت بە بابەتی قسەكردنی گوندنشینێكی كوردستان؟
لەم رووبەرە گشتییە گڵۆباڵەدا، رۆژ لە دوای رۆژ، رێكخراوە نێونەتەوەییەكان دەسەڵاتیان گەورەو بەهێزتر دەبێت، بە رادەیەك كە لە داهاتوویەكی نزیكدا، ئیتر دادگای نێونەتەوەیی، پۆلیسی نێونەتەوەیی، بانكی نێونەتەوەیی، پەرلەمانی نێونەتەوەیی و...، ژیانی مرۆڤەكانی سەر زەوی رێكدەخەن و بەڕێوەی دەبەن. بێگومان ئەمەش مانای ئەوە نییە كە ئێمە ئیتر پشت لە هەموو شتە لۆكاڵییەكانمان دەكەین. نەخێر، ئاسۆی ئێمە دەكرێت گڵۆباڵ بێت، بەبێ ئەوەی بوونمان لە نێو پانتاییەكی لۆكاڵدا بسڕێتەوە.

* سۆسیۆلۆگ، سهرۆکی دهزگای زانسته مرۆییهکان، پاریس. سهرۆکی ڕێکخراوی ئهنتهرناسیۆنالی سۆسیۆلۆژی