لەم بابەتەدا دەكۆشین لە گۆشەنیگای سایكۆپۆلیتیكەوە دیاردەیەكی وەك داعش بخوێنینەوە. سەرەتا بە وشەی داعش دەستپێدەكەین، چەند پرسیارێكی گرینگ دەخەینەڕوو تا یارمەتیمان بدات كە داعش وەك دیاردە ببینینەوە. پاشان چەمكی سایكۆپۆلیتیك دەناسێنین و هەندێ وردی دەكەینەوە، تا مەبەستی خۆمان لەمەڕ ئەو چەمكە و پەیوەندی بە داعشەوە روون بكەینەوە. دواتر دەچینە ناو مێژووی ئیسلام و دەگەڕێینەوە ئەو سەردەمەی كە گرووپێكی تر لە شێوەی داعش بە ناوی خەواریج تیایدا سەریهەڵداوە و جیاكارییەك لە نێوان داعش و خەواریجدا دەكەین تا بزانین لە كوێدا لە یەكتری دەچن و لە چیدا لە یەكتری جیا دەبنەوە. پاش ئەم بابەتانە دێینەوە لای داعش، هەوڵدەدەین لە گۆشەی سایكۆلۆژیاوە لەوان بڕوانین و لە پەیوەندی داعشەكان بە سیاسەتەوە شتێك تێبگەین.




(1)
داعش
«داعش» واتە دەوڵەتی ئیسلام لە عێراق و شام كە لە واتا عەرەبییەكەیەوە «دولة الإسلام فی العراق و الشام»ـەوە وەرگیراوە، بۆتە دیارەدەیەك كە شایستەی كۆڵینەوە و توێژینەوە و پشكنین و لێوردبوونەوە بێت. دیاردەیەك بۆتە جێگە سەرنجی تێكڕای جیهان و هەمانكات بۆتە مەترسی بۆ زۆر وڵات و كۆمەڵگە. داعش جگە لەوەی پرسیاری زۆری لای توێژەران و چاودێران ورووژاندووە، گومانی زۆریشی خوڵقاندووە، خەڵكێكی زۆریشی سەرسام كردووە و ئوممەتی ئیسلامیشی بەسەر چەند بەرەیەكدا دابەشكردووە.
داعش كێیە؟ داعش چییە؟ داعش لە كوێوە هاتووە؟ بە چی و بۆچی ئیستە هەڵقوڵاوە؟ چ دەستێكی لە پشتەوەیە؟ چ مەرامێكی هەڵگرتووە؟ لە چ ئاڕاستەیەكی مێژووییەوە هاتووە و بەرەو چ ئایندەیەك دەڕوات؟ ئایا لە ناو ئیسلامەوە دەركەوتووە و بەرەو دەرەوە هەنگاو دەنێت، یان لە دەرەوەی ئیسلامەو هاتووە و بۆ مەبەستیكی تایبەتی بەرەو ناو ئیسلام خۆی دەكێشێت؟ چ دەستێكی دەرەكی یارمەتی دەدات و بەرەو كوێ هانی دەدات؟
داعش دیاردەیەكی سروشتی نییە تا بە ناو یاساكانی فیزیكدا بۆ هۆكارەكانی بگەڕێین، داعش دیاردەیەكە مرۆڤ دایهێناوە و مرۆڤیش خۆراكی دەدات. ئەم مرۆڤە كێن و چییان گەرەكە؟ خۆزگە و حەزی ئەم مرۆڤانە چین و بە شوێن چیدا وێڵن؟ ئەم مرۆڤانە خەڵكی كوێن و لە كوێوە دێن؟ ئەم مرۆڤانە چۆن دروستبوون و بە چی دروستكران؟ ئەم مرۆڤانە لە ناو چ مێژوویەكەوە هاتوون و لە چ مێژوویەكدا دەژین؟ ئەی بۆ كێ و بۆچی خۆیان دەكەنە قوربانی و چاوەڕێی چ پاداشت و خەڵاتێكن؟ ئەم مرۆڤانە هەڵگری چ جۆرە جیهانبینییەكن؟ چۆن لە ژیان و دنیا دەڕوانن؟ ستراتیژی ئەم مرۆڤانە چین و چ ئامانجێك پاڵیان دەنێت؟ ئەم حەمكە مرۆڤە لەسەر چ تەوەرێك كۆبوونەتەوە و كۆئامانج و نەستە كۆی ئەمانە لە چیدا دەبیندرێتەوە؟ مرۆڤی غەیرە داعش بە چی جیادەكرێنەوە؟
ئەمانە وتمان مرۆڤن و لە جێبەندێكی وەك ئەم سەردەم و لە شوێنێكی وەك ئەوەی هەنووكە هەن، دەركەوتوون، بەڵام خۆ ئەمانەش وەك گشت مرۆڤگەلێك بەرهەمی كەلتوور و پەروەردە و نەریتێكی كۆمەڵگەی خۆیان و سەردەمەكەیانن، نە لە ئاسمانەوە داباریون و لە زەوییەوە هەڵقووڵاون، بەڵكو لە ناو خۆماندا چێنراون. باشە دەبێت ئەم كەلتوورە چ كەلتوورێ بێت، وا مرۆڤی لەم چەشنە دەخوڵقێنێت؟ چ پەروەردەیەك بێت وا مرۆڤی ئاوها ئاڕاستە دەكات؟ چ نەریتێك بێت وا ئەمانەی بەم چەشنە رام كردووە و بەڕێیان دەكات؟ زانست ئەوەمان پێدەڵێت كە كەلتوور مرۆڤ ئاڕاستە دەكات، هەمووان دەزانین كە كەلتوور هەروەك نەریتە و مرۆڤ خووی پێوە دەگرێت، هەرواش كەلتوور گوتارێكە و مرۆڤ هەڵیدەگرێت، بەهەمان شێوەش كەلتوور دەستوورێكی نووسراو و وتراوە مرۆڤ بەجێیدەهێنێت و دەریشی دەبڕێت. باشە ئەم كەلتوورە لە چییەوە پەیدا دەبێت و پێكدێت، وا مرۆڤی بۆ دەستبەر دەكرێت؟ ئیدی لێرەوە دەگەڕێینەوە بۆ لای دەق، ئەو دەقەی كە مرۆڤ لە دەرەنجامی ئەزموونی ژیان و ئایین بەرهەمی دەهێنێت و دواجار خۆشی بەند و كۆیلەی ئەو دەقانە واتە دەقی نووسراو و گوتراو دەكات. گومان لەوەدا نییە كە دەقی ئایینی بەهێزترین دەقێكن كە مرۆڤ دەجووڵێنن، پاشان ئەو دەقانەی كە كەلتوورێك دروستی دەكات، بەڵام زۆرجار رۆحێكی ئایینیشی بە بەردا دەكات و مرۆڤی پێ هاندەدەن، ئەگەر مرۆڤێ ئەوە نەكات كە كەلتوورێ داوای دەكات، ئەوە بەلایەنی كەمەوە عەیبداری دەكات، ئەوە ئەگەر بێتو تاوانباریشی نەكات. ئەوە لەولاوە بوەستێت كە دەقی ئایینی ئەو مرۆڤانە كە وەك خۆی نەبێت، لەو چوارچێوەیە دەریدەكات و گوناهباری دەكات.
كەواتە مرۆڤەكانی كۆمەڵگەی داعش، مرۆڤی خۆمانن، لە ناو كەلتووری خۆماندا سەردەردێنن، دەقەكانیش دەقی ئایینی خۆمانە، كەلتووری ئایینی خۆمانە، بەڵام ئەی بۆ لە ئێمە جیابوونەتەوە و بەرەیەكی دیكەی جیایان لە ئێمە گرتووە؟ واتە شاراوە نییە كە ئایینی ئیسلام لەم دەركەوتنەی داعش بەشدارە، كەلتووری كۆمەڵگەی ئیسلامی هەوادارە، ئاستی رۆشنبیریی هەنووكەی موسڵمانان داواكارە، چونكی مرۆڤ لە تەك دەقدا لە مشتومڕدایە و كارو كاردانەوە هەیە، دەبێت بپرسین ئاخۆ دەقی قورئان و سوننەت چەنێك لەم ئامادەكردنەی داعشدا رۆڵ دەگێڕێ و كاریگەری خۆی دەبێت؟ ئاخۆ داعش بە چ زیهنییەتێكەوە ئەو دەقانە بۆ بەرژەوەندیی خۆی بە كاردەهێنێت؟ باشتر وایە بڵێین ئاخۆ داعش بە چ ستراتیژێك ئەو دەقانە دەخوێنێتەوە؟
ئێمە لەسەرەتادا داعشمان لە كۆنتێكستەوە بەرەو تاكێك و لە وێوە بۆ كەلتوورێ گوێزایەوە و پاشان گەیشتینەوە لای ئیسلام كە وەك ئایینێك لەم دەركەوتنەدا رۆڵ دەگێڕێت. بەڵام ئیستە دێینەوە لای سیاسەت و دەسەڵات و بەرژەوەندی ناوچەیی و نێودەوڵەتی كە چ رۆڵێك لەم دەركەوتنەدا دەبینێت؟ چ دەسەڵاتێكی سیاسی هەیە كە دەتوانێ كەڵك لەم جۆرە مرۆڤگەلە وەرگرێت و بەرەو بەرژەوەندی خۆی ئاڕاستەیان بكات و ئەو مرۆڤانەش بەو ئاڕاستەیدا تینوویەتی رۆحی خۆیان لەو جووڵەیەدا دەشكێنن؟ ئەم دەسەڵاتە سیاسییە چ جۆرە دەقێكی مێژوویی لەو مرۆڤگەلەدا دەخاتە كار، تا لە بەرامبەر دەسەڵاتێكی سیاسی دیكەدا پارسەنگی هێزی پێڕاگرێ؟ ئایا هەڵبژاردنی ناوی داعش لەلایەن ئەو دەسەڵاتە سیاسییەوە مەبەستێكی تایبەتی لە پشتەوەیە، یان هەروا ناوێكە و هەڕەمەكییانە هاتۆتە پێش؟ ئەگەر ئەو ناوە (واتە ناوی داعش) نەبوایە و ناویكیتری لێبنرایە، ئەم دەسەڵاتە سیاسییە دەیتوانی بەم چەشنە لە هەموو جیهانەوە مرۆڤی موسڵمان بۆ خۆی كێش بكات؟ یان دەیتوانی ناوێكیتر جگە لە داعش بەم چەشنە مرۆڤی موسڵمان خۆی بۆ بكردایە بە قوربانی؟ ناوی داعش تا چ ئاستێك تەعبیر لە ناوەڕۆكی داعشییەكان دەكات؟ پرسیارەكە ئەوەیە كە ناوی داعش بۆ ئامانجێك نرابێت، دەتوانێ ناسنامەی داعشییەكان تەحقیق بكات؟ ئەگەر ئەو دەسەڵاتە سیاسییە لەو داعشانە رانەبینێت كە ئاوها بۆ ئەو ئامانجە سووتاون و بە دڵنیاییەوە گیانی خۆیان دەبەخشن، ئاخۆ ئەو كۆمەكەی بكردنایە؟ بێگومان لەوە دڵنیا بووە كە ئەوانە ئەو مرۆڤگەلەن دەتوانن ئامانجی خۆی بە هۆیانەوە دابین بكات، ئەگینا دەستی بۆ درێژ نەدەكردن. واتە ئەو دەسەڵاتە سیاسییە بە خۆڕایی كاڵای خۆی بە وان نابەخشێت ئەگەر دەركی بە تواناو لێهاتوویی ئەوانە نەكردایە.
(2)
لەبەشی پێشوودا كۆمەڵێ پرسیارمان خستەڕوو، وای دەبینیم گەر ئەو پرسیارانە وەڵام بدرێنەوە، داعش وەك دیاردەیەك دەناسرێت و لە بەر چاومان بەرجەستە دەبێت. ئایا لە وتارێ، یان چەند وتارێكی سەرپێیی، مرۆڤی توێژەر دەتوانێ وەڵامی ئەو هەمكە پرسیارانە بداتەوە؟ بێگومان نەخێر. بۆیە هەوڵی من تەنها وەك گریمانە دەرخستنی گۆشەیەكی ئەو دیاردەیەیە و هیچیتر، ئەویش لە گۆشەی سایكۆپۆلیتیكەوە و لە چوارچێویەكی تیۆریدایە و هیچیتر. ئەگینا ئەگەر بمانەوێ هەنگاوی زانستییانەی تەواو بنێین، دەبیت پشكنین و سێرچی مەیدانی بۆ بكەین. هەرچەندە لە پشت دیاردەی داعشەوە پیلانگێڕی خۆی حەشارداوە، بەڵام ئەم بابەتە هێندەی باسی خودی داعش خۆیەتی، هێندە باسی ئەو پیلانە نییە كە خۆی بە كەشتی داعشدا هەڵواسیوە. بە واتایەكیتر داعش كائینێكە وجودی سەربەخۆی خۆی هەیە، بەڵام گشت وجودێ لە باریدایە بۆ مەرامیتر بەكاربهێندرێ. بەڵام با لەم بەشەدا هەندێكیش لە گۆشەنیگای سایكۆپۆلیتك بڕوانین و بزانین مەبەستمان لەو چەمكە چییە و چ ئامانجێ لەم بۆچوونەدا دەپێكین. كەواتە سەرەتا بابزانین سایكۆپۆلیتیك چییە.
سایكۆپۆلیتیك
سایكۆپۆلیتیك دیدێكە بۆ خوێندنەوەی كاری سیاسیی مرۆڤ، كە ئاڕاستەی دەروونی مرۆڤ لەو كارە سیاسییەدا كاریگەر دەبێت. واتە ئەو لایەنەی مرۆڤ كە كاریگەری بەسەر مرۆڤەوە لە پرۆسەی سیاسیدا هەیە و دیار نییە، بە دیار دەخات. یەكێك لەو فاكتەرانەی كە ناواخنیە و پرۆسەی سیاسی ئاڕاستە دەكات، لە سایكۆلۆژیادا بە ستراتیژ ناسراوە. ستراتیژ لە دیدی سایكۆلۆژیاوە، جۆرێكە لە پێكهاتەی زیهنی مرۆڤ، هانی دەدات تا بە ئاڕاستەیەكی تایبەتا بیبات و مەبەست و مەرامی خوازراوی خۆی وەدەسخات. لێرەدا تیشكێك دەخەینە سەر سیاسەت و ستراتیژ تا بزانین چۆن مرۆڤ ستراتیژیەتی خۆی بەكاردێنێ تا بگاتە ئامانجی ویستراو. سیاسەت، یان سیاسەتكردن، وەك جۆریك لە رەفتار دەخوێندرێتەوە، مرۆڤ دەینوێنێت تا دەسەڵاتێك، یان مافێك وەدیبهێنێت. ئیدی ئەوە ئاشكرایە كە لەپشت گشت رەفتارێ، پاڵنەرێكی دەروونی دەبێ هەبێت، كە سایكۆلۆژیا بە ستراتیژ ناوی دەبات.
لە گۆشەنیگای سایكۆلۆژیاوە، ستراتیژ بریتییە لە كۆی ئەو ئەزموونە ناوەكی و دەرەكییانەی لە مرۆڤێكدا خۆی گرتووە، كە بەردەوام ئەنجامێكی دیاریكراو بەرهەم دەهێنێت. دەتوانین بە جۆرێكیتر بڵێین؛ ستراتیژ چەند هەنگاوێكی یەك لە دوای یەكە، كە مرۆڤ بەرەو ئامانجێكی چاوەڕوانكراو دەبات. سایكۆلۆژیا بۆ ناساندن و مانادان بە ستراتیژ، قوڵتر لەوە دەچێت كە هەر تەنها هەنگاونان و ئەزموونكردنی تایبەت بێت، بەڵكو دەڵێت، ستراتیژ شتێكە ها لە مێشكدا، ها لە ناو فكردا، هەروەها وا لە ناو دەمارەخانەی مێشكی مرۆڤدا كە بەرەو رەفتارێكی تایبەت و دەرەنجامێكی دیاریكراوی دەبات.
لەم بۆچوونەی سەرەوەدا ئەوە ئاشكرا دەبێت كە ستراتیژ، ستراكچەرێكە یاخود پێكهاتە دەروونییەكە، كاتێ كە ئێمە رەفتارێك دەنوێنین، هانمان دەدات چۆن ئەو رەفتارە بنوێنین. واتە ئەگەر كەسێك لە ناو مێشكی مرۆڤێك بڕوانێت و ستراتیژی ئەو مرۆڤە ببینێت، دەتوانێت پێشبینی ئەوە بكات، سەر لە كوێوە دەردەكات، چونكی ئەو مرۆڤە بە گوێرەی ئەو ستراتیژەی خۆی دەبزوێت و دەرەنجامیش دەردەهێنێت. بەم پێیە دەتوانین سیاسەتكردنی كەسێك، وەك رەفتارێكی سیاسی لە رێگەی ناسینەوەی ستراتیژی ئەو كەسەوە بدۆزینەوە. بەهەمان شێوە دەتوانین كۆئەقڵی سیاسیی كۆمەڵیك، یان گەلێك دەستنیشان بكەین و لە دەرنجامەكانیشی وردبینەوە. مرۆڤ هەر لەمنداڵییەوە ستراتیژی خۆی پەرەپێدەدات، بەردەوام دەبێت لەو گەشەپێدانەدا، هەر لەو كاتەوە چەندین ئەزموونی ناوەكی و دەرەكی لە خۆیدا پێدەگەیێنێ. ئیدی ئەو مرۆڤە بیەوێ و نەیەوێ لە هەڵسووڕان و رەفتارنواندندا، بەردەوام ئەو جۆرە ستراتیژەی هەڵیگرتووە، ئامادە دەبێت. ئەم بۆچوونە سایكۆلۆژییە دەمانگەیێنێتە ئەو باوەڕەی كە گومان لەوەدا نەمێنێت، هەر مرۆڤێك ستراتیژێكی خۆی دەبێت لە كاتی مومارەسەكردنی كاری سیاسیدا، هەر كۆمەڵێكیش ستراتیژی لە نەستەكۆی خۆیدا هەڵگرتووە و زۆرجاریش، رابەرە سیاسی و ئایینییەكانیش بەو ئاقارەدا دەبات كە نەستەكۆی ستراتیژی ئەو كۆمەڵە خۆی گەرەكیەتی. لەهەمانكات ئەوەشمان پێدەڵیت، هەر كاتێ مرۆڤ لە خودی خۆی هۆشیار بۆوە و ستراتیژەكانی لە كات و ساتێكدا سەركەوتوو نەبووبێت، توانای دەبێت ئەو ستراتیژە بگۆڕیت، تا دەرەنجامەكانیش بگۆڕیت و ئامانجی خواستراوی خۆیشی وەدیبهێنێت.
ئێمە لە پێشەوە ئەوەمان روون كردەوە، چۆن مێژوو و رابردوو، پەروەردە و كەلتوور، چ جۆرە ئەزموونێكی ناوەكی و دەرەكی لە مرۆڤدا دەخوڵقێنێت و چ جۆرە ستراتیژیەتێكی پێدەبەخشێت، كە لادان لەو ستراتیژە كارێكی ئاسان نەبێت. سیاسەتكردن یەكێكە لەو كایانەی مرۆڤ تیایدا ستراتیژیەتی خۆی پیادە دەكات، هەندێ جار ستراتیژیەتی تاكێك، یان كۆمەڵیك وا باڵ بەسەر نەتەوەیەكدا دەكێشێت، پیرۆزییەكی بێئەندازی ئەوتۆ وەردەگرێت، بیركردنەوە لە جۆرێكی دی جیا لەو ستراتیژە، حەرام دەبێت. سەركردە و خەڵكی بەگشتی وا لەو كۆدەنگییە رادێن، دەبێت هەرچۆن بووە گوێڕایەڵی بكەن، ئەگینا خۆیان بە لادەر دەبینن.
لەم شرۆڤەیەی سەرەوەدا تاڕادەیەك گۆشەنیگای روانینی سایكۆپۆلیتكمان روونكردەوە، كە ناخ و دەروونی مرۆڤ چ جۆرە پەیوەندییەكی بە كارو چالاكی سیاسییەوە هەیە. لە پەرەگرافەكانی پێشووتردا، لە رێگەی ئەو پرسیارانەی ورووژاندوومانن، تا رادەیەك دیاردەی داعشمان بەرجەستە كردووە. ئیدی لەمەو پاش، هەنگاو بەهەنگاو لە ناخی داعش رۆدەچین و لەگەڵ ئەو كارە سیاسیەی هەنوكە پیادەی دەكەن، پەیوەنییەك دەدۆزینەوە و دەیخەینە بەردەم خوێنەر. بەڵام پێش ئەوەی بچینە لای داعش، هەندێ دوور دەكەوینەوە، بە مێژووی ئیسلامدا دەچینەوە و خۆمان دەگەیەنینە لای خەواریجەكان. یەكەم لەبەرئەوەی كە هەنوكە وا دەبیندرێ داعشی ئیمڕۆ خەواریجی دوێنێ بن، دووەم لەبەرئەوەی كە هەندێ ریشەی دەروونی لە خەواریجەكان و شیعەكاندا بینراونەتەوە كە وەك هۆكار دانراون بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی: بۆ كۆمەڵێك موسڵمانی دڵسۆزی عەلی كوڕی ئەبو تاڵیب دەبنە خەواریج و دژی دەوەستنەوە، كەچی كۆمەڵێكیتر دەبنە پشتگیری عەلی و شیعە لە مێژووی ئیسلامدا بەرهەمدێنن و رێك پێچەوانەی خەواریج دەبنەوە. خەواریج و شیعە ئەگەر چی پێچەوانەی یەكترن لە ئاڕاستەدا، كەچی هەردوولا دەقی قورئان و حەدیس دەكەنە بەڵگەی راستێتی ئاڕاستەكانیان. چ جۆرە كەلتوورێ ئەم دوو ئاڕاستەیەی بەرهەمهێناوە؟ فكری پێش ئیسلام چ كاریگەرییەكی لەسەر ئەوان جێهێشتووە و چ جۆرە دەقێكی قورئان و حەدیس بۆ ئەو جیهانبینییەی خۆیان دەهێننەوە؟ ئەم دوو گرووپە جیاوزە چ چەشنە ستراتیژێكیان لە ناخی خۆیاندا هەڵگرتووە؟ ئیدی لێرەوە بۆمان دەردەكەوێ كە هەر ئایین نییە ئاڕاستەی كەلتوورێ دەگۆڕێ، بەڵكو كەلتووریش ئاڕاستەی ئایین دەگۆڕێ. هەرگیز ئایینێكی نوێ بە پوختی و خاوێنی لە مێشكی مرۆڤدا جێگەی خۆی ناكاتەوە، بەڵكو فكری پێشوەخت لە خۆیەوە دەئاڵێنێ. ئەوە سروشتی مرۆڤە و هەرگیز ناتوانێ لەو دۆخەی خۆی رزگاری بێت. لەبەشی داهاتوودا تیشكێك دەخەینە سەر سەرهەڵدانی خەواریج و شیعە لە روویەكی سایكۆلۆژییەوە كە دیاردەیەكی سیاسی تایبەتیان لە مێژووی ئیسلامدا خوڵقاندووە.