لە ڕۆژی دووشەممەی ڕێككەوتی 25ی ئاب، دادگایەكی تێكساس بڕیاری ئازادكردنی كەشتییە دەستبەسەردا گیراوەكەی كەنداوی مەكسیكی دەركرد، كە یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی كوردستانی هەڵگرتبوو. لە كۆتایی مانگی تەمموزەوە دەست بەسەر ئەم كەشتییەدا گیرابوو، ئەویش لەسەر داوایەكی فەرمیی وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدڕاڵی كە بانگەشەی ئەوەی كرد، حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕەفتارێكی نایاسایی كردووە لە ڕێی فرۆشتنی «نەوتی عێراق»ـەوە بە كڕیارە نێودەوڵەتییەكان بەبێ ئەوەی ڕەزامەندی حكومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا وەربگرێت.
حوكمەكەی دادگای تێكساس جێی بایەخپێدانێكی تایبەتییە: «هەناردەكردنی نەوتی ڕێگەپێنەدراوی كوردستان لە ڕێی زەمینییەوە - دواتر لە ڕێی دەریاوە - ڕەنگە یاسای عێراق پێشێل بكات، بەڵام یاسای دەریایی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێشێل ناكات،» ئەمە قسەی دادوەرەكەیە. دەكرێت هەناردەكردنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بە «ڕێگەپێنەدراو» لێكبدرێتەوە، بەڵام ئەمە «نایاسایی» نییە، هەروەك ئەوەی حكومەتی بەغدا - كە شیعەكان باڵادەستن بەسەریدا - ئەم بەرگە بە بەر هەر هەوڵێكی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا دەكات كە بۆ جێبەجێكردنی دەستووری عێراق دەیدات.
ڕەنگە ئەمە وەك بڕیارێكی بچووك لێك بدرێتەوە لە شەڕێكی دوور و درێژ و درێژخایەنی دەستووری نێوان هەرێمی كوردستان و باقی عێراقدا. لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە هەنگاوێكی دیكەيە بەرەو هەوڵ و كۆششە سیستماتیكییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە دەستوورییەكانی. بە هەمان شێوە، پێش ئەم بڕیارەی دادگای تێكساسیش، دادگای باڵای عێراقی فیدڕاڵ لە بەغدا هەوڵێكی هاوشێوەی دەسەڵاتەكانی عێراقی ڕەتكردەوە بۆ ڕێگەگرتن لە هەرێمی كوردستان بۆ هەناردەكردنی نەوتەكەی لە كێڵگە نوێیەكانەوە.
ئەگەر لە سیاقی گونجاوی خۆیاندا بیانخوێنینەوە، ئەوا هەردوو بڕیارە بەڵگەنامەیەكی ڕوونن و دراونەتە وەزارەتی نەوتی حكومەتی فیدڕاڵی و جێگری سەرۆك وەزیرانی حكومەتی فیدڕاڵی، حوسێن شەهرستانی و سەرۆك وەزیرانی ماوە كۆتاهاتوو، نوری مالیكی، لەبارەی شكستهێنانیان بۆ هەڵوەشاندنەوەی فیدڕاڵیزم لە عێراقدا و دەستووری فیدڕاڵی. هەروەها ئەمە بەڵگەنامەیەكە دراوەتە هەرێمی كوردستان و دووپاتی ئەو ڕاستيیە دەكاتەوە كە بە ئاراستەی ڕاست و دروستدا هەنگاو هەڵدەگرێت.
بەلای حكومەتی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا، بەدەستهێنانی هەر دەستكەوتێك بە تێكۆشان بووە و لە ئایندەشدا هەروا دەبێت. كاتێك هێزی كورديی بەرهەڵستی ڕژێمە ناسیۆنالیستیيە عەرەبيیە جیاوازەكانیان لە بەغدا كرد، ناچار بوون شەڕ بۆ مافە بنەڕەتيیەكان و مافەكانی مرۆڤ و مافەكانی كەمینە بكەن. سەركردەی كورد ناچاربوون قەناعەت بە عەرەبە سۆشیالیست و لیبراڵ و ئیسلاميیە میانڕەوەكان و كۆمۆنیستەكان بهێنن كە پێدانی ئەم مافە بە كوردەكان و كەمینەی دیكەی وڵاتەكە خزمەت بە بەرژەوەندی سەرجەم عێراق دەكات.
تەنانەت لە نێو جەرگەی شەڕدا دژی ڕژێمە سەركوتكارەكان لە بەغدا، هەرگیز سەركردایەتی كورد دەستی لە باسكردن لە دیموكراسی بۆ سەرجەم عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان هەڵنەگرت. هەروەك خالید ئەلقەشتینی، كە ستووننووسی (شەرقوئەلئەوسەت)ـە، چەند رۆژێك پێش ئێستا نووسیويەتی، كە هێزی پێشمەرگەی كورد هەرگیز عەرەبە مەدەنیيەكانیان نەكردۆتە ئامانج لە خەبات و تێكۆشانی سیاسیاندا بۆ بەدەستهێنانی مافە بنەڕەتیيەكانيان.
لە ماوەی خراپترین ڕۆژگارەكان ژیانی كورد لە عێراقدا لە ساڵەكانی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو، كاتێك ڕژێمی سەددام حوسێن جینۆسایدی دژی كوردەكان ئەنجام دا و چەكی كیمیایی و بایەلۆژی بەكارهێنا، بزووتنەوەی بەرگری كورد لە ڕەفتاری جوامێرانەی خۆی لای نەدا و هێرشی نەكردە سەر عەرەبە مەدەنيیەكان.
لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی ڕابردوودا، سەركردایەتی كورد بە شێوەیەكی سیستماتیكی كاریان كرد بۆ خستنەڕووی بیرۆكەی فیدڕاڵیزم بۆ سەركردەی موعارەزەی عێراقی بە ئامانجی ئەوەی ژیان لە عێراقی دوای سەددامدا لەسەر بنەمای دەستوور بەڕێوەبچێت، دەستوورێك كە ڕەنگدانەوەی فرەیی ئایينی و ئیتنی و جوگرافیيەكەی عێراق بێت. سەركردایەتی كورد ئاواتەخواز بوون، فرەیی و فیدڕاڵیزم و دیموكراسی لەلایەن نەوەی نوێیەوە و لە سەرتاسەری وڵاتەكەدا مومارەسە بكرێت، بۆ ئەوەی گرووپ و ئایدیا و ڕێگە جیاوازەكانی ژیان پێكەوە هەڵبكەن لە نێو ئەوەی دەبووە «عێراقێكی نوێ.»
بە ماوەیەكی كەم دوای پەسەندكردنی دەستووری 2005ی عێراق، كە لە ڕاپرسییەكەدا و لە كۆی پێنج دەنگدەر چوار دەنگدەر پەسەندیان كرد، «عێراقی نوێ» گۆڕا بۆ مۆتەكەیەك، ئەویش لەسەر دەستی هەندێ سیاسەتمەداری عەرەبی شیعە كە خۆیان بەشێك بوون لەو ڕێككەوتنەكە كە بۆ دەستی پێكردنی سەرەتایەكی نوێ هاتەئاراوە. ئەوەی پەیوەندی بە پرسی دابەشكردنی داهاتی نەوتەوە هەبێت، حوسێن شەهرستانی و نوری مالیكی ڕۆڵێكی یەكلاكەرەوە و تێكدەرانەیان تیا بینی.
سەرەڕای بوونی لێكتێگەیشتنی سیاسی، ڕێككەوتنی واژۆكراو، ئیلیتیزامی ئاشكرا لەلایەن حكومەتەوە بە پابەندبوون بە دەستوورە نوێیەكەوە، ئەوان بەشێوەیەكی سیستماتیكی كار و كۆششیان كرد بۆ لاوازكردنی دەستووری نوێی عێراق، ئەمەشیان بە شێوەیەكی چڕ و پڕتر كرد، لە ماوەی هەشت ساڵی ڕابردوو لە سایەی سەرۆك وەزیرانی مالیكیدا.
بە دڵنیاییەوە، ئەو دوو بڕیارەی دادگا كە پێشتر ئاماژەیان پێكرا، دەرفەت بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدەن، بۆ ئەوەی درێژە بە سیاسەتی نەوتی خۆی بدات، بەڵام ڕووداوە دراماتیكییەكانی دوو مانگی ڕابردوو ڕەهەندێكی نوێ دەخەنە سەر پرسی ئاڵۆزی دەستوورگەرایی لە عێراقدا.
ڕەنگە بۆ ماوەیەكی كاتی رفاندنی دەستووری عێراق لەلایەن (شەهرستانی-مالیكی)يەوە ڕابگیرێت، ئەویش بە هۆی ئەوەی هێرشەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)، لە موسڵ و هەرەسهێنانی یەكەكانی سوپای عێراقی و دڕەندەیی تیرۆریستانی داعش و هێرشی سەرسوڕهێنەرەكەیان بۆ سەر كوردستان سەریان كێشا بۆ داواكارییەكی ناوخۆیی و دەرەكی بۆ لابردنی نوری مالیكی.
هەرچۆنێك بێت، تارمایی و مەترسيی بەرچاوی دووبارەكردنەوەی پرسە وێرانكاریيەكانی نەوت و داهاتی ڕابردوو لێمانەوە دوور نيیە. یەكێك لە ئاماژە زۆر ڕوونەكانی سیاسەتە كارەساتبارەكانی ڕابردوو، دیار و بەرچاو بوو، كاتێك سەرۆكی نوێی عێراق، فوئاد مەعسوم، حەیدەر عەبادی وەك سەرۆك وەزیران دەستنیشان كرد بۆ ئەوەی حكومەتی نوێ پێكبهێنێت.
لە نێو چەند كەسێكی كەمدا لە ژوورەكەدا، حوسێن شەهرستانی هەبوو، كە بە زەردەخەنەیەكەوە ئامادەگی خۆی دووپات كردەوە، كە جاری پێشووی بیر خستمەوە كاتێك بەڵێنی دا ڕێز لە دەستووری عێراق بگرێت، بەڵام یاساكانی سەددام حوسێنی بەكار هێنا بۆ لاوازكردنی كوردستان. ئایا بە چەشنی ڕابردوو ڕەفتارەكانی دووبارە ناكاتەوە؟ ئایا هاوپەیمانێتیەكی دیكە پێكناهێنێت لەگەڵ (عەبادی)دا بۆ ڕێگەگرتن لە هەرێمی كوردستان لە جێبەجێكردنی سیاسەتی نەوتی خۆی؟ ئایا قەناعەت بە سەرۆك وەزیرانی نوێ ناكات بە چەشنی ڕابردوو پتر دەستووری عێراق پێچەوانە بكاتەوە؟
لە خراپترین حاڵەتدا، هەرێمی كوردستان بەردەوام دەبێت لەسەر درێژەدان بە گەشتەكەی خۆی، پشت ئەستوور بە دوو بڕیارەكەی دادگا. لە باشترین حاڵەتیشدا، تەواوی سەركردایەتی هەرێمی كوردستان هەنگاوێكی زیاتر هەڵدەگرن: داوای ئەوەی دەكەن بە شێوەیەكی بنەڕەتی چاكسازی لە سیستمی شكستخواردووی فیدڕاڵیدا بكرێت، بەو ناوەڕۆك و زمان و میكانیزمانەی جێبەجێكردنی ئێستایەوە.
لە باری میسالیدا، ئەوان پێشنیاری ئەوە دەكەن هەرێمی كوردستان پەیوەنديیەكی كۆنفیدڕاڵی هەبێت لەگەڵ بەشەكانی دیكەی عێراقی بە مەركەزی كراودا، كە تێیدا كوردستان قەوارەیەكی خاوەن سەروەری بێت و بەرپرس بێت لە ئاسایش و سیاسەتی نەوت و كۆكردنەوەی داهات و پەیوەندیی نێودەوڵەتی خۆی و ... هتد. بۆ ئەوەی سەركەوتن بەدەست بهێنێت، هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی كۆنفیدڕاڵی خۆی بڕیار لە دوا چارەنووسى خۆی دەدات لە بەرامبەر باقی عێراقدا، ئەویش لە ڕاپرسیيەكدا كە لە ماوەی سێ، یان پێنج ساڵدا ئەنجام بدرێت، (ئەویش بۆ مانەوە لە عێراقی كۆنفیدڕاڵی، یان سەربەخۆیی تەواو).
ئەگەر ئەم میكانیزمانە دابنرێن، شەهرستانی و عەبادی و پارتی دەعوە، یان هاوپەیمانێتی دژ بە كوردستان(نەك تەنها شیعە، بگرە شیعە -سوننەش) دەبێتە دەرئەنجامەكانی هەر سیاسەتێكی وێرانكار لە ئەستۆ بگرن. لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا، سەركردە سیاسییەكانی عێراق دەیانتوانی ئەوەندەی خوازیار بوون وێرانكاری بكەن و هەستیشیان دەكرد هێشتا دەتوانن بۆ ماوەیەكی دیكە لە دەسەڵاتدا بن، یاخود هەمان ڕەفتار دووبارە بكەنەوە. پێویستە ئەمجارە بەرپرسیارێتی بە تاكەكەسی بكرێت، هەروەك ئەوەی بەسەر نوری مالیكیدا هات. كەواتە وریای شەهرستانی بن لە حكومەتە نوێیەكەدا.
گوڵان كردوویەتی بە كوردی