لەناو جیهانێکی گۆڕدراودا كە بە بەردەوامی لە گۆڕاندایە، ریزبەندێتی هێزەکان، سەرچاوەی هێز و تێگەیان بۆ هێزو تۆڕی پێوەندییەکانیان و هاوپەیمانێتیە ناوچەیی ونێودەوڵەتییەکان، رەوایەتی و توانایی یەکەکانی سەر گۆڕەپانی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان (دەوڵەت-نەتەوەNation-States ، یان یەکە نادەوڵەتییەكان، Non-State Actors یان Sub-National) ، هاوپەیمانێتیەکانی دوێنێ و دوژمنایەتییەکانی ئەمڕۆ، دەبنە هاوپەیمانی ئەمڕۆو دوژمنایەتی دوێنێ، بەڵام لە ناو ئەم هەموو فاکتەرە گۆڕاوانەدا، لە سیاسەتی دەرەوەو پێوەندییەکانی دەرەوەدا، دوو فاکتەری نەگۆڕ لە ناو کرۆکی سیاسەتی دەرەوەو پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا هەن، ئەوانیش پرسی بەهاکان Values و بەرژەوەندییەکانە Interests.
بەڵام، لە ناو ئەم دوو فاکتەرە نەگۆڕەشدا، ریزبەندی لە نێوان هەردووکیان و بە پێی کات و شوێن و هەرە لەپێش بوونی یەکێکیان بەسەر ئەوی دیکەیان لە جووڵەیەک یان بڕیارێکی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە یان پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان، هەمیشە لە گۆڕاندایە، هەرئەمەشە، خەسڵەتی جووڵەی بەردەوام و دیناميكیەت بە سروشتی کاری سیاسەتی دەرەوە دەبەخشێ،
لێکۆڵینەوەی ورد لەم بوارەدا، ئەرکی ئەم وتارەمان نییە، بەڵكو ئەوەی دەمانەوێت، تەنیا ئاماژەیەکی کورتە بە تێگەو تێفکرینی ئێمە وەک بنەماو پرەنسیپ بۆ سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستان،سەرچاوەی ئەم تێگەو پارادایمە فیکرییە بۆسیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستان لە پرۆگرامی پ.د.ک و ئەو چوارچێوە گشتیەیە کە سەرکردایەتی) پ.د.ک و لە رێنمایی و بۆچوون و سەرکردایەتیی سەرۆک مسعود بارزانی، هەڵهێنجراون.
بە گشتی دۆخی پێوەندییە نێودەوڵەتییەکان و گۆڕەپانی پراکتیزەکردنی سیاسەتی دەرەوە، بۆ هەر یەکە یان کاراکتەرێکی نێودەوڵەتیی، پێویستی بە زانینێکی وردی ناسینی ژینگەی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان هەیە لە کاتی ئێستاداو حاڵی بوونە لە ئاڕاستەو رووگەکانی ئایندەی ، ئەوەی لە ژینگەی پێوەنديی نێودەوڵەتیدا ئێستا دەگوزەرێت، جۆرێکە لە قۆناغی راگوزەر Transitional Period واتە، ئەو دۆخەی کە بەهۆی نەمانی دوو جەمسەری و کورتخایەنی تاکجەمسەری ئەمریکا وهەنگاونانی جیهان بەرەو فرە جەمسەر بوون Multi-Polar یان بەرەو بێ جەمسەری Non-Polar، جۆرێك لە بارودۆخی نێودەوڵەتی هیناوەتە ئاراوە، کە تیایدا، بڕیاری یەکلاکەرەوە ناتوانرێت بەرامبەر پرسە نێودەوڵەتییەكان بنرێت کە پێوەندی بە شەڕو ئاشتی هەیە، رۆڵی زلهێزی ئەمریکا بەرەو پووکانەوە لە هەندێ ناوچە دەڕوات، یان بەلای کەمەوە ناتوانێت ئەوەی لێی چاوەڕێ دەكرێت، بیهێنێتە دی، زلهێزەکانی دیکەی جیهان یان ئەوەتا هێشتا بەتەواوی سەریان هەڵنەداوە، یان ناتوانن یان نایانەوێت رۆڵی زلهێزایەتی خۆیان لە پاراستنی سەقامگیریی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بگێڕن، هەموو ئەمانەش زیاتر لە هەر قۆناغێکی مێژوویی، پرسی ئاڵۆز ئاڵۆز لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دێنێتەپێش کە دۆزینەوەی چارەسەر بە ئاسانی نایەتە دی ،نموونەی سووریا زانراوە نەزانراوەکان The Known Unknown زیاتر دەبن، بۆ نموونە دەزانرێت ئەمریکا و ئێران بەرەو جۆرێك لە تێگەیشتن و نزیکبوونەوە دەچن بەڵام نازانرێت تا کام ئاست دەڕوات و لێکەوتەکانی چی دەبێت، دەزانرێت کە پرسی سوریا درێژە دەکێشێت، خوێنڕشتن و باڵادەستی قاعيدە فراوانتر دەبێت، بەڵام نازانرێت بە چ بەرئەنجامێک دەگات بۆیە لەم هەلومەرجە پڕ لە گۆڕانکارییەدا، سەردەمێک دێتە پێشەوە کە پێی دەوترێ، سەردەمی نادڵنییايی ستراتیژی The Era of Strategic Uncertianty لە پرۆسەی شیکاری سیاسەتی دەرەوەدا، هەر کاراکتەرێکی ئاکتیڤ لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی، پراکتێكی سیاسەتی دەرەوەی لە کرۆکی شوناسەوە سەرچاوە دەگرێت واتە ئەوە شوناسە، رەنگڕێژی جۆری تێروانینی کاراکتەر دەکات، لە خەسڵەت پێدانی بەهاکان و بەرژەوەندییەکاندا.
شوناسی ئێمە لە هەرێمی کوردستان، بەو پێیەی کە تا ئێستا دەوڵەتێکی سەربەخۆ نین و وەک هەرێمێکی فیدراڵ لە ناو وڵاتێکداین کە عیراقە، بۆیە سیاسەتی دەرەوەی ئێمە لەم قۆناغەدا، ناچێتە چوارچێوەی دیپلۆماسیەتی سەربەخۆ و رەسمی، لەگەڵ ئەوەشدا، هەرخودی سەدەی ٢١ بەو پێیەی کە تەنیا سەدەی دەوڵەت-نەتەوە نیيەو پرۆسەکانی گلۆبالیزەیشن و شۆڕشی تەکنۆلۆژیا و پرسەکانی پەیوەست بە شەڕوئاشتی لەسەر گۆڕەپانی نێوەدەوڵەتی و تێکهەڵکێشی بازاڕ و ئابووری و پرسی سەقامگیری، ئەو بابەتانە نین کە بە تەنيا بە دەوڵەت-نەتەوەکان بەڕێوەبچێت و کارەکتەری دیکەی نادەوڵەتی لە ئاڕاستەی و کاریگەریدانان لەسەر ئەو پرسانە، نەخش دەگێڕن، بۆیە لە سەدەی ٢١، لە پاڵ پرسی پێوەندی دیپلۆماسی فەرمی لەسەرئاستی دەوڵەتاندا، پرسی پارادیپلۆماسی (Paradiplomasy) هاتۆتە ئارا. دیاسن، لەم ئاماژە کورتەدا، ناتوانین بچینە سەر وردەکاری ئەکادیمی لە سەر پارادیپلۆماسی، بەڵام بە پەیوەست کردنی بە ناساندنی سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستانەوە، ئەو خەسڵەت ومیکانیزمانەی کە لە پارادیپلۆماسیدا ئێستا لەسەر ئاستی جیهان بایەخی پێدەدرێت، هەرێمی کوردستان توانيویەتی سیاسەتێکی دەرەوەی سەرکەوتوو پراکتیزە بکات و سەربەخۆ بێت لەوپارادایمەی کە حکومەتی عیراق بۆ سیاسەتی دەرەوەی هەیبووە.
بە سوود وەرگرتن بە رەهەندەکانی لێكۆڵینەوە لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان بۆ ناسینەوەی سیاسەتی دەرەوە و بوونی ئامانج و بڕیاری سیاسی و پراکتیزەی ئەو بڕیارانە لە مەحفەلی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی، دەگەینە ئەودەرئەنجامەی کە سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستان تێکڕای ئەو رەهەندانە لە خۆ دەگرێت.
رەهەندەکانیش بریتین لە رەهەندی Descriptive واتە ئایا سیاسەتی دەرەوەی هەرێم دەتوانرێت وەسف بکرێت و بخرێتە روو، رەهەندی روونکردنەوە Explanation واتە ئایا دەتوانرێت سیاسەتی دەرەوەی هەرێم روون بکرێتەوە، رەهەندی تێگەیشتن Undrestanding بەو واتایەی کە تا چەند تێگەیشتنی ورد بۆ سیاسەتی دەرەوە هەیە هەم لەسەر ئاستی ناوخۆیی و هەم لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بۆ سیاسەتی دەرەوەی هەرێم، رەهەندی تەفسیرکردن Interpretation بەو واتایەی تا چەند دەتوانرێت تەفسیرێکی جیاواز بە هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەی بكرێت، رەهەندی پێنجەم و کۆتایی رەهەندی ئاڕاستەکردنە Direction ئەمەش بەو واتایەی تا چەند دەكرێ ئاڕاستەکانی سیاسەتی دەرەوە بناسرێتەوە تا بتوانرێت لە ژینگە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکەدا ئاڕاستەکانی ئەو سیاسەتە دەستنیشان بكرێت
ئەگەر بە وردی ئەو ٥ رەهەندە لەسەر سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستان لە روانگەی پ.د.ک و پراکتیزەکردنی لە لایەن مەکتەبی پێوەندیيەکانی دەرەوەی پارتی وەک سامپڵێک لە پێوەندیەکانی دەرەوەی لەگەڵ پارتە سیاسیەکانی دەرەوە و دامەزراوە حزبییە نێودەوڵەتیەکان و پەرلەمانتارانی ئەو پارتانە و دامەزراوە فکری و ستراتیژیيەکان، لەسەر ئاستی حزبی و لەهەمان کاتدا رەنگدانەوەی ئەم تێڕوانینە بۆ سیاسەتی دەرەوەی هەرێم لە پێوەندیيە رەسمیەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستێکی باڵاتر وەک نموونە وەربگیرێت، دەتوانرێت بەو دەرئەنجامە بگەین کە هەرێمی کوردستان، ئەگەرچی دەوڵەتێكی سەربەخۆ نییە تا دیپلۆماسیەتی دەوڵەتی هەبێت، وەک بوونی نوێنەر لە UN و بوونی باڵیۆزخانە لە وڵاتان و بوونی باڵیۆزخانەی وڵاتان لە هەولێر، بەڵام لە چەمک و ئاڕاستەی و تەفسیرو لێکدانەوەو جووڵەو پراکتیکيدا، هەرێمی کوردستان پارادیپلۆماسییەکی خاوەن شوناسی خۆی هەیە.
وەک ئاماژەیەک، سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستان، لەسەر کۆمەڵێک چەمک و بنەما داڕێژراوە و پراکتیزە دەكرێت. ئێمە بەش بە حاڵی خۆمان لە مەکتەبی پێوەندییەکانی دەرەوەی پارتی، دوور لە ئایدیۆلۆژیای پێوەندی حزبی، هەوڵمانداوە ئەم چەمکانە لە شێوە و ناوەڕۆكی جووڵە دیپلۆماسییەکان و کرۆکی گوتارو مامەڵە دیپلۆماسییەکانمان رەنگبداتەوە.
مانەوەو بەرەو پێشتر بردنی هەرێمی کوردستان
مانەوەی هەرێمی کوردستان وەک یەكەمین و درێژخایەنترین ئەزموونی حوكمڕانی خەڵكی کوردستان و بەهێزترکردنی کۆڵەگەکانی مانەوەی و پێشخستنی سیستەمی دیموکراسی و ئازادی و یەکسانی و حوكمڕانی باش و مافی مرۆڤ و پێكەوەژیانی ئاینی و مەزهەبی و نەتەوەیی وهەوڵدان بۆ رێگەگرتن لە ئەگەری دووبارەبوونەوەی ئەنفال و کیمیاباران و کۆڕەو و وێران بوونی وڵات و گەلەکۆمەی هەرێمایەتی و نادیدەگیری هەرێم و پەراوێزخرانی لە گەمەگەورەکان و بە قوربانیکردنی، لەو پاڵنەرە سەرەكییانەن کە روانگە و ئاڕاستەی یەکەمی پراکتیک کردنی سیاسەتی دەرەوەی ئێمە، پێكدەهێنێت لەگەڵ ئەوەشدا، مانەوە، وەک هەنگاوی سەرەتایی بۆ قۆناغی باڵاتر لەوەی کە ئێستا هەیە، هەڵبەتە ئەم چەمکە زۆر زیاتر هەڵدەگرێت، بەڵام وردەکاریی خودی چەمکی مانەوە Survaival لە ناو کاری سیاسەتی دەرەوە و پێوەندیی نێودەوڵەتی پێویستی بە لێکۆڵینەوەی سەربەخۆتر هەیە.
یەکەم شت کوردستان
یەکێکی دیکە لەو چەمكە هەرە گرنگانەی کە لە روانگەی ئێمەوە لە سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستان رەنگ دەداتەوە ، بوونی پرەنسیپی ئەوەیە کە دەبێت هەمیشە یەکەم شت کوردستان بیت. بەو واتەیەی، ئێمە كاتێك کارێکی دیپلۆماسی ئەنجام دەدەین یان پێوەندییەکی سیاسی هەرێمایەتی یان نێودەوڵەتی دروست دەکەین، یەکەم شت کوردستان و پرسی کورد و بەرژەوەندیی کورد لە بەرچاو دەگرین.
پراگماتی بوون و نەبوونە كۆیلەی ئایدیۆلۆژیا
لە دنیای پێوەندی نێودەوڵەتیدا، لە نێوان ئایدیالیزم و ریالیزمدا، لە نێوان خالی سفر و سەددا، لە نێوان باش و باشتر و باشترین لە بەرابەر خراپ و خراپتر و خراپتریندا، بە لەبەر چاوگرتنی گۆڕاوەکانی ناوچەکە، یان ئەگەرەکانی روودانی ئەو گۆڕاوانە، هەرێمی کوردستان دەبێت سیاسەتێكی دەرەوەی وەهای هەبێت کە پراگماتیانە لە روانگەی بەرژەوەندیی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی کوردستانەوە هەنگاو بنێت، ئەمەش ئەزموون و شارەزایی و بەرچاوڕوونی دەوێت .لەناو گۆڕەپانی بێڕەحمی پێوەندیی نێودەوڵەتی و مەکر و حیلەی هێزە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانی و مەیدانی بەرژەوەنبازی ئەواندا، گرنگە بزانین کە چۆن زیانی بچوک بکەین بۆ ئەوەی زیانی گەورەتر نەکەین یان قازانجێكی کورت خایەنی کەم قبوڵ نەکەین بۆ ئەوەی قازانجێكی درێژخایەن لە کیس خۆمان نەدەین، هونەرو پەراوێزی مانۆڕکردن لەم دۆخە نێودەوڵەتییەی کە ئاماژەمان پێکرد، بە بێ بوونی ئاستێكی باشی پراگماتی بوون نایەتە دی.
کرانەوەو فرە ئاڕاستەیی
رەنگە هیچ پەندێكی کوردی هێندەی ئەم پەندە لە سیاسەتی دەرەوە گرنگ نەبێت کە وتراوە، هەموو هێلکەکان مەخەرە سەبەتەیەکەوە، کرانەوە بە رووی هەموو لایەکدا، گرتنەبەری سیاسەتێكی فرە ئاڕاستە، دەتوانێت گرەنتی سیاسەتێكی دەرەکی سەرکەوتوومان بۆ بکات،هەرێمی کوردستان، پێویستی بە دۆستایەتی هەموو لایەکە، بەڵام حەتمەن ئەم دۆستایەتی و بەرژەوەندییە هاوبەشە، نابێت بە هیچ کلۆجێک لە سەر حسابی بەرژەوەندیی کورد و دۆزەکەی و ئەو بەهایانە بێت، کە شوناسی هەرێمی کوردستان دیاری دەکەن، واتە هەوڵدان بۆ زیاتر کردنی دۆست بۆ کوردستان و پرسەکەی، پشتگیریان بۆ ئێستاو ئایندەی کوردستان، پرۆسەیەکی درێژخایەنەو کاری وردو بەردەوام و بە دواداچوونی دەوێت چەمکی کرانەوە Openness لە بواری پێوەندی دەرەوەدا بەسەر هەموو لایەکدا، هێندەی دەرفەت دەخوڵقینێ، بە هیچ شێوەیەک هێندە مەترسی ناخوڵقێنێت، ئێمە وەک سامپڵێک لە پێوەندییەکانی دەرەوەی پارتیدا، هەوڵمانداوە لەسەر هەموو ئاستەکان دۆست بۆ کورد و کوردستان دروست بکەین، بەردەوامی بەم دۆستایەتییە بدەین، کاری ئێمە لە سەر پارتەکانی ناو سۆسیالیست-ئینتەرناسیۆنال، پارتەکانی لیبرال-ئینتەرنشنال - پارتەکانی سێنتەر دیموکراتەکان، پێوەندی لەگەڵ ICAP وەک چەتری پارتەکانی ئاسیا، نموونەیەکن لەو کرانەوەو فرە ئاڕاستەییەی کە پێمان وایە سیاسەتێكی دروستترە بۆ پێوەندیيەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان، ئێستا لە پێوەندیی نێودەوڵەتیدا، چەمکێكی نوێ هاتۆتە ئارا، کە زیاتر ئەمريكیەکان بۆ خۆیان بە کاری دێنن، ئەویش چەمکی سەرکردایەتی نێتۆرکە. بەو واتایەی، هەر کاراکتەرێكی نێودەوڵەتی چەندە بتوانێت بازنەی نێتۆرکی خۆی فروان بکات و ژمارەی دۆست و هاوپەیمانەکانی لە ناوچە جیاجیاکان فراوانتر بکات، هێندە باشتر دەتوانێت رۆڵی سەرکردایەتی خۆی بگێڕێت.
ئەم دۆکترینە نوێیەی ئەمریکا، دەشێت وەک ئەزموونێک هەرێمی کوردستان لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا بەکاری بهێنێت و نێتۆرکی خۆی لە شوێنە جیاجیاکانی جیهان فراوانتربکات..
بێلایەنیی پۆزەتیڤ و پاراستنی هاوسەنگی
سروشتی پێوەندیيە نێودەوڵەتییەکان وەهایە، کە زۆر جار هاوپەیمانی و بلۆکبەندی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی یان ئایدیۆلۆژی دروست دەبێت، هەرێمی کوردستانیش لە ژینگەیەکی جیۆپۆلەتێكی وەهادایە، کە نەک تەنیا بلۆکبەندیيەکان ناوچەیین، بەڵكو ئامادەیی زلهێزەکانیش لەگەڵ یان بە جیا لەو بلۆکبەندیيانەدا بوونێكی دیاریان هەیە،هەریەک لەو بلۆکبەندیانە لە هەوڵی بەردەوامدا دەبن تاوەکو ئەمە بکەنە بەشێک لە هێزی بلۆکی خۆیان بۆ هەرێمی کوردستان زۆر گرنگ دەبێت کە بێلایەنیی پۆزەتیڤی خۆی لە بەرامبەر ئەو بلۆکبەندیيانە بپارێزیت و هەتا پێی دەكرێت، پارسەنگیی هێز بپارێزت و لەسەر حسابی هیچ لایەكیان بە لای لایەکەی دیکەدا نەشكێنێتەوە.
پێشبینی کردن و خۆ نەدانە دەست قەدەر
ئاماژەیەكی دیکەی کورت بۆ سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستان، ئەوەیە، کە بوونی سیاسەتێكی ئەکتیڤ نەک پاسیڤ، خاوەن دەسپێشخەری بۆ هەرێمی کوردستان زۆر گرنگە لەم رووەشەوە، بەدواداچوونێكی وردی ئاڕاستەیی جووڵەی کاراکتەرە نێودەوڵەتییەکان، پێوەندی نێوانیان، بەرژەوەندییە گۆڕاو و نەگۆڕاوەکانیان، سروشتی سیاسەتی ناوخۆیی وڵاتان و کاریگەری لەسەر شێوەو جووڵەی دەرەوەی وڵاتان، لە بەرچاو بگیرێت و هەمیشە سیناریۆ جیاجیاکان لەبەرچاو بگیرێن و پەندە ئینگلیزیەکە بكرێتە کرۆکی ئامادەکاری بۆ مامەڵە لەگەڵ هەریەک لە سیناریۆکان، Work for the Best, Prepare for the Worse ، واتە دەبێت هەمیشە کار بۆ هێنانەدی باشترین بکەین و خۆمان بۆ خراپترینیش ئامادە بکەین، بە دیوێکی دیکەدا، واتە نابێت سیاسەتی دەرەوەی ئێمە تەنیا رووداوەکانی ناوچەکە بە دوای خۆیدا رامانکێشێت و تەنیا هەڵویستی کاردانەوەمان هەبێت، لێرەوەیە کە بوونی دەستپێشخەری، پەراوێزی مانۆڕکردن گرنگی و تایبەتمەندیی خۆیان هەیە.
جەختکردنەوە لەسەر دەرئەنجام
ئاماژەیەکی دیکەی گرنگ لە سیاسەتێكی سەرکەوتوو بۆ کاروباری دەرەوەو مامەڵە لەگەڵ کاراکتەرە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان، جەختکردنەوەیە لەسەر دەرئەنجام، واتە بۆ ئێمە زۆر گرنگە کە دەرئەنجامی پرۆسەیەک بەکوێ دەگات و هەوڵ بدەین بەرژەوەندییەکانی کوردستان لەو دەرئەنجامانەدا چۆن دەبن، بۆ نموونە، ئێستا ئامادەکاری بۆ جنیڤ٢ دەكرێت، بۆ ئێمە گرنگە کە پرسی کورد لە ناو دەرئەنجامەکانی جنیڤ ٢ چۆن دەبێت
ئەگەر پێوەر بۆ سەرکەوتوويی سیاسەتی دەرەوە، بوونی پێوەندیی دیپلۆماسی فراوان و مامەڵەی زیاتری دیپلۆماسی و مانەوەو سەقامگیری بێت و نەبوونە پاشکۆی هیچ وڵات و بلۆکێکی هەرێمایەتی و فراوان بوونی بازنەکانی دۆستایەتی لەگەڵ کوردو لاواز بوونی بازنەکانی ئەنتی کورد بێت، راکێشانی بەرژەوەندیی ئابووری و وزەی وڵاتانی جیهان بێت و بەستنەوەیان بە بازاڕی کوردستان بێت، ئەوا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی کە هەرێمی کوردستان توانيویەتی تا ئاستێكی باش سەرکەوتووانە ئیدارەی فایلی سیاسەتی دەرەوەی خۆی بکات، لەگەڵ ئەوەشدا،هێشتا رێگایەکی دوورو درێژمان لەپێشە کە بتوانین زۆر باشتر لەوەی کە ئێستا هەیە، سیاسەتی دەرەوەی خۆمان ئیدارە بکەین.

* بەرپرسی مەکتەبی پێوەندییەکانی دەرەوەی پ.د.ک