بۆریەكانی ئاشتی كوردستان
خالید ساڵح
كەسانێكی كەم باوەڕیان وابوو كە كۆمەڵەی خەڵوز و پۆڵایی ئەوروپایی، كە لە ساڵی 1951دا (كە بە پەیماننامەی پاریس ناسراوە) لە نێوان بەلجیكا، فەڕەنسا، ئەڵمانیای رۆژئاوا، ئیتاڵیا و هۆڵەندا و لۆكسۆمبۆرگدا پێكهات، دەبێتە هەنگاوی یەكەم بۆ ئەوەی ئاڵوگۆڕ بەسەر بەشێكی كیشوەری ئەوروپادا بهێنێت. لە ماوەی جەنگی دووەمی جیهانی، زۆرێك لە سیاسەتمەدارانی ئەمریكا وەك كیشوەرێكی سەرگەردان وێنای ئەوروپایان دەكرد، ئەویش بەهۆی هەردوو جەنگە جیهانیەكەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، كۆمەڵەی خەڵوز و پۆڵایی ئەوروپی، رێگای بۆ دروستبوونی یەكێتی ئەوروپا خۆشكرد. پێش ئیمزاكردنی پەیماننامەی لیسەبۆن(2007)، كە بازاڕی هاوبەشی ئەوروپابوو، بە شێوەیەكی رەسمی یەكێتی ئەوروپای دامەزراند، وڵاتە ئەوروپیەكان وەك دەرئەنجامێك بۆ كۆمەڵەی خەڵوز و پۆڵای ئەوروپی نۆ پەیماننامەی دیكەیان ئیمزاكرد. وەزیری دەرەوەی ئەو كاتەی فەڕەنسا، رۆبەرت شۆمان، باوەڕی وابوو كە دروستكردنی ئەم رایەڵە ئابووریانە لە نێوان وڵاتە ئەوروپیەكاندا «نەك دەبنەهۆی ئەوەی بیر لە شەڕ نەكرێتەوە، بەڵكو لەڕووی ماددیەوە - شەڕ -دەكەنە شتێكی مەحاڵ». بیرۆكە بنەڕەتیەكە ئەوەبوو كە ئەم پەیوەندیانە دەبنەهۆی هاندانی ئاوێتەبوونێكی ئاشتیانەی هەرێمی. بەو شێوەیەش لە سەرچاوە سروشتیەكانیان روانی كە رۆڵێكی بنیاتنەر دەبینن لە دوورخستنەوەی ئەو وڵاتانەی پێشتر بە شەڕهاتبوون لەوەی ململانێیەكی توند لەگەڵ یەكدا بكەن و ئاڕاستەیان دەكات بەرەو هاوكاری و هەماهەنگی.
ئەوەی وڵاتە ئەوروپیەكان و ناوچەكانی دیكە فێری بوون لەم نموونەیەوە، ئەو سەرنجە بوو كە لەلایەن ئەكادیمی و دیپلۆماتكار و میانگیرەكانەوە دووپات كراوەتەوە: لە پێناوی رێگرتن لە شەڕ، پێویستە وڵات و كۆمەڵگەكان پەیوەندگەلێكی باش لە نێو خۆیاندا دابمەزرێنن. ئاڕاستەی كاركردنی ئەم پەیوەندیانەش بە شێوەیەكە وەك ئەوە وایە كە پێی دەڵێن بنیاتنانی پردی پەیوەندی. پەیوەندیە ئابووریەكانیش ئەركێكی یەكلاكەرەوەیان بینی لە بنیاتنانی ئەو پردانەدا، كە پێویستیان بە رایەڵی بنیاتنەرانە و متمانە و یەكڕیزبوونی بەرژەوەندیەكانە.
شتێكی باوە كە سەرچاوە سروشتیەكان یان وەك فاكتەرێكی گرنگ بۆ بەدەستهێنانی داهاتی زیاتر و هێنانەئارای گەشەگردن لە وڵاتەدا سەیر دەكرێت، یان وەك سەرچاوەی ناسەقامگیری و ناكۆكی. زەحمەت نییە نموونە بهێنینەوە لەبارەی بەفیڕۆدانی سەرچاوە سروشتیەكان یان لەبارەی بوونیان بە هۆكاری هێنانەئارای دۆخێكی وێرانكار لەلایەن دەوڵەت یان رەفتاری دەستەبژێرەوە. هەرچۆنێك بێت، چەندەها توێژینەوەش هەن ئەوە دەخەنەڕوو كە سامانی سەرچاوەی سروشتی كاریگەری باشی لەسەر بەرەوپێشچوون دەبێت ئەگەر هاوشان بكرێتەوە بە وەبەرهێنان لە بواری برەودان بە لێهاتوویی و توانای تەكنەلۆجی، لەگەڵ ئەوەی پێی دەووترێت ماكرۆ-ئیكۆنۆمی لە دامەزراوەكان و بواری بەڕێوەبردندا.
لە حاڵەتی كوردستاندا، دەستڕاگەیشتنی راستەوخۆ بە سەرچاوە سروشتیەكان شتێكی نوێیە. ئەمە یەكەمجارە لە مێژووی هاوچەرخی كوردستاندا، سەركردە سیاسیە هەڵبژێردراوەكان سەرچاوەكانی وڵاتەكە بەڕێوەدەبن و بەرپرسیارێتی ئەوە دەگرنەئەستۆ كە چۆن وێنا بكرێت و پەرەی پێبدرێت و جێبەجێ بكرێت.
دەكرێت ئەو بۆریانەی لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیادا دروستكراون وەك بۆری ئاشتی ناوزەد بكرێن، لەبەر ئەوەی دەبنەهۆی بەدەستهێنانی داهات بۆ وڵاتێكی ماڵوێران بەدەست شەڕەوە (عێراق) و ئاوێتەبوونێكی هەرێمی دەخوڵقێنن (هەرێمی كوردستان و عێراق و توركیا)، ئەو دەرفەتی كارانە دەڕەخسێنێت كە سنوری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبڕن، هەروەها ئاسایشی وزە دەستەبەردەكات (هەرێمی كوردستان، توركیا و بازاڕی وزەی نێودەوڵەتی)، لەگەڵ دروستكردنی متمانە (هەرێمی كوردستان و توركیا و عێراق) و چارەسەری ئاشتیانەی ناكۆكی سیاسیەكان(لە نێو خۆی توركیادا).
كاتێك بەم بۆرییە تازانەدا نەوت و غاز دەنێردرێتە دەرەوە، ئەوا هەرێمی كوردستان جاڕی گرنگیەكی مێژوویی دەدات، لەبەر ئەوەی ئەمە یەكەم هەنگاوی هەرێمە بە ئاڕاستەی بازاڕی جیهانی كە كۆتایی بە پرۆسەیەكی درێژخایەنی بنیاتنانەوەی ئاشتیانەی دەوڵەت دەهێنێت.
بۆ ئەوەی درك بە گرنگی ئەم هەنگاوەی هەرێمی كوردستان بكەین، دەبێت جەخت لەسەر چەند قۆناغێكی گرنگ بكەینەوە. لە ساڵی 1992دا، پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بڕیاری ئەنجامدانی هەڵبژاردنیاندا. دواتر لەو ساڵەدا، ئەنجومەنی تازە هەڵبژێردراوی كوردستان مەرسومێكی دەركرد كە گوزارشتی لە ئیرادەی هەرێمی كوردستان كرد كە «خۆی بڕیار لە چارەنووسی خۆی دەدات و پەیوەندی یاسایی خۆی لەگەڵ دەسەڵاتی مەركەزیدا دیاری دەكات لەم قۆناغە مێژووییەدا، ئەویش لەسەر بنەمای فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراقێكی دیموكراتی پەرلەمانیدا.» ئەمەش تاوەكو كانونی یەكەمی ساڵی 2002دا، جێبەجێ نەكرا، ئەویش كاتێك ئیدارەی بوش بە ئاشكرا رەزامەندی لەسەر ئەوە دەربڕی كە عێراقی دوای سەددام ببێتە وڵاتێكی فیدراڵی. لە ئازاری ساڵی 2004دا، (یاسای ئیداری بۆ قۆناغی ئینتیقالی) هەندێ وردەكاری لە خۆگرت لەبارەی سروشتی فیدراڵیزمەوە لە عێراقدا. لە ساڵی 2005دا، ئەنجومەنی كاتیی عێراق دەستووری ئێستای پەسەندكرد كە دواتر لەلایەن 4 لە 5ی دەنگدەرانەوە لە راپرسیەكدا پەسەندكرا.
ئەمە قۆناغێكی یەكلاكەرەوە بوو لە تەواوی پرۆسەی گفتوگۆكردن لەبارەی دەستووری عێراقیەوە، پرسی نەوت و گاز یەكێك بوو لە قورسترین كێشەكان بۆ ئەوەی رێككەوتنی لەبارەوە بكرێت. دوایین رێككەوتن بریتی بوو لە چارەسەرێكی ئاشتیانە. پرسی نەوت و غاز نەخرایە نێو دەسەڵاتە حەسریەكانی حكومەتی فیدراڵیەوە. ئەو ماددانەی پەیوەستن بە نەوت و غازەوە بریتین لە دەسەڵاتی هاوبەشی نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم(هەرێمی كوردستان تەنها دەسەڵاتێكی دانپێدانراوی لەم چەشنەیە) لە پارێزگاكاندا.
قۆناغی گرنگی دووەم بریتی بوو لە پەسەندكردنی یاسای نەوت و غاز لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە (لە ساڵی 2007دا). كە دەرگای بۆ كۆمپانیا دەرەكیەكان واڵا كرد بۆ ئەوەی راستەوخۆ كۆنتراكت لەگەڵ حكومەتی هەڵبژێردراوی هەرێمی كوردستاندا بكەن. لەو كاتەوە، پتر لە 50 كۆمپانیا (لە 23 وڵاتەوە) هاتوونەتە بازاڕی دامەزراوەی وزەی كوردستانەوە.
بە ناردنی نەوت و غاز لە بۆریەكانی كوردستانەوە بۆ سنوری توركیا و لەوێشەوە بۆ بازاڕی جیهان، حكومەتی هەرێمی كوردستان قۆناغێكی گرنگی دیكە دەبڕێت لە بەرەوپێشچوونی ئاشتیانە، هەر لە پێداگرتنیەوە لەسەر فیدراڵیزم لە عێراقدا بۆ دروستكردنی پەیوەندگەلێكی ئابووری و سیاسی لە پێناو بنیاتنانی پردی پەیوەندیدا، ئەویش بە بەكارهێنانی وزە بە شێوەیەكی بنیاتنەرانە و داهێنەرانە بۆ برەودان بە پەیوەندی هەرێمی وK هاندانی متمانە لە نێوان یاریزانە هەرێمیەكان لەو ناوچەیەدا كە بە ئاگری ناكۆكی و شەڕی ناوخۆیی و ناسەقاگیری سووتاوە.
رەنگە لە 20 یان 30 ساڵی داهاتوودا مێژوونووسان و شیكەرەوەكان كردنەوەی بۆری نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا وەك دەستێپشخەریەكی ئاشتیانەی مەزنی سەركردەكانی ئەو خەڵكانە لێكبدەنەوە كە دووچاری شەڕ، و كاولكاری و كۆچی بە كۆمەڵ و جینۆساید بووبوون، ئەویش وەك تەوژمێكی سیاسی نوێ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. رەنگە سەنتەرە ستراتیژیەكانی داهاتوو ناوی هەندێ لە بڕیارسازانی ئەمڕۆیان لێبنرێت، ئەویش لەبەر ئەوەی كەسانێكی نوێگەر و داهێنەر و بنیاتنەر و بووێربوونە. رەنگە توێژەران لە داهاتوودا ئەو راستیەیان بۆ دەركەوێت كە بۆریەكانی كوردستان سەرەتای سیستمێكی سیاسی نوێ بوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە پایەكانی بریتی بوون لە رایەڵە ئابوورییەكان و هاوكاری هەرێمی و دەستپێشخەریی ئاشتیانە.
* ئەم وتارە بە ئینگلیزی نوسراوە و گوڵان كردوویەتی بە كوردی و، دەقە ئینگلیزیەكەش هاوكات لە ویبسایتی گوڵان (gulan-media.com) بڵاوكراوەتەوە.
