دواجار خودی سەرۆك وەزیران خۆی «پاكێجی بە دیموكراتیزەكردن»ی ڕاگەیاند. هەروەك پێشبینی دەكرا، پەرداخەكە بە پڕی لەلایەن گرووپە بەرهەڵستكارەكانەوە بینرا، بەڵام بەلای ئەو كەسانەوەی كە داوای زیاتریان دەكرد پەرداخەكە بەتاڵە.
ئەو ڕاستیەی كە پێشەكیەكەی نزیكەی دوو هێندەی ناوەڕۆكی گۆڕانكارییە پێشنیاركراوەكان بوو، ئاماژەیە بەو سنووربەندیانەی سەرۆك وەزیران و پارتەكەی رووبەڕووی دەبنەوە. ئەو ناچار بوو شەرعیەت بدات بە گۆڕانكاریەكە كە لەگەڵ پاكێجەكەدا خرایەڕوو، ئەویش بە تێپەڕبوون بە بەرهەڵستیكردنی دەنگدەران و خودی تێگەیشتنی خۆی بۆ دیموكراسیەتێكی كامڵ.
بەڵام دەبێت ئەوەش بزانرێت كە سێ هەڵبژاردن (شارەوانی، سەرۆكایەتی و گشتی- پەرلەمانی) لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوودا ئەنجام دەدرێت و حكومەتەكەی ئاك پارتیش دەیەوێت سەركەوتن بەدەست بهێنێت و پێشینەیەكی-سابقەیەكی- مێژووییە تۆماربكات.
بەڕێز ئەردۆغان جەختی لەسەر دوو خاڵ كردەوە كە پەیوەستن بە سنووربەندیەكانی بەردەم پاكێجەكەوە.
1. «تۆ ناتوانیت ئەجێندایەكی یەكگرتوو یاخود – لە پێوەندیدا بەو مەسەلەیەوە- ئەجێندایەكی لیبراڵی بسەپێنێت كە دوورتر بڕوات لەو سنوورەی خەڵكی قبوڵی دەكات. ئێمە هەوڵ دەدەین لەگەڵ خەڵكەكەی خۆماندا دیموكراسی- بە شێوازی لە خوارەوە بۆ سەرەوە-بنیات بنێین.»
2. «لەگەڵ هیچ پارت و ناوەندێكدا گفتوگۆ لەبارەی ئەم پاكێجەوە نەكراوە». واتە بەرهەمێكی ڕاستەقینەی خودی ئاك پارتی خۆیەتی.
خاڵی دووەم بە ئامانجی لەباربردنی هەر بانگەشەیەك وروژێنرا لەلایەن موعارەزەوە بەوەی تەواوی پاكێجەكە لەسەر بنەمای ئەو ڕێككەوتنەیە كە لە نێوان حكومەت و پەكەكەدا هاتۆتەئاراوە. هەرچۆنێك بێت، هۆكاری سەرەكی هەوڵنەدانی حكومەت بۆ هێنانەدی كۆدەنگیەكی بەرفراوانتر بەم شێوەیە شەرحكرا: تەنانەت ئەو دەستوورەی پێشبینیەكی بەربڵاوی لێدەكرا ناتوانرێت لەلایەن لیژنە پەرلەمانیەكەوە-كە لە پارتەكان پێكهێناوە- ئامادەبكرێت. هێشتا پرسەو مەسەلەكانی وەك خوێندن بە زمانی دایك كە پێش مەرجێكە بۆ مافەكانی مرۆڤ و مافی كەمینەكان و لەلایەن سەرجەم ڕێككەوتنامە نێودەوڵەتیەكانەوە زەمانەت كراوە لەلایەن زۆرینەی خەڵكەوە بەرهەڵستی لێدەكرێت. لەبەرئەوە دەبێت هەنگاوەكانی چاكسازی بە وریاییەوە هەڵبگیرێن بۆ ئەوەی لە لایەن خەڵكەوە پشتیوانیان لێ بكرێت. لەوەش زیاتر، نابێت ببنە مەترسی لەسەر سەركەوتنی ئاك پارتی لە هەڵبژاردنەكاندا.
لە ڕوانگەی سیاسەتی واقیعیەوە ئەمە مایەی تێگەیشتنە. بە دڵنیاییەوە، ئەو بەڵگەیەی بەرپەرچی ئەم بۆچوونە دەداتەوە ئەوەیە كە ناكرێت ماف و ئازادیەكان و هەروەها دیموكراسیش پارچە پارچە بكرێن یان سازشیان لەسەر بكرێت. بەڵام سیاسەتیش هەوڵدانە بۆ بەدەستهێنانی ئەوەی مومكینە. خەڵكی توركیا ترسێنراون، چەواشەكراون و دوچاری گومان كراون لەبارەی سروشتی كۆمەڵگەكەیان و لەبارەی ئەوەی چۆن گرتنەبەری سیاسەتێك لەسەر بنەمای فرەیی و ڕاوێژو بەشداری كردن دەبێتەهۆی لەناوبردنی یەكێتی و تەبایی نەتەوەكەیان. كەواتە هەڵوەشاندنەوەی ئەم ترسە دروستكراوە كاتی دەوێت و پێوەندی بە واقیعی وڵاتەكە و ڕۆحی ڕۆژگارەكەوە هەیە.
پەرداخەكە پڕ بێت یان بەتاڵ، ئەوا پاكێجەكە دوو شت لە خۆدەگرێت كە دەتوانیت خۆشحاڵ بیت لەبارەیانەوە. یەكەمیان ئەو ڕۆح و ئەو ستانداردەیە كە- ئەم پاكێجە- دەیەوێت بەدەستی بهێنێت. ئەم ڕستەیەی خوارەوە لە خیتابەكەی ئەردۆغاندا ئاماژەیە بە ئامانجە گەوهەریەكەی دەستپێشخەری چاكسازی: «لە ئێستادا دەوڵەتێك نییە لە توركیادا كە ناسنامەیەكی(ڕەسمی) بسەپێنێت، كە پێناسەی «هاووڵاتی پلە یەك» بكات، دەست وەربداتە ئەسڵی ئیتنی و بیروباوەڕو جیهانبینی هاووڵاتیانەوە. چیتر دەوڵەتێك لە ئارادا نییە كە گوێی خۆی لە ئاست پێداویستی و ئێش و ئازارەكانیاندا بخەوێنێت و نكۆڵی لە داواكارییەكانیان بكات. چیتر دەوڵەتێك لە ئارادا نییە كە فەزای گشتی بگۆڕێت بۆ دۆزەخێكی خۆسەپاندن بۆ ئەو كەسانەی ناگونجێن لەگەڵ ناسنامە ڕەسمیەكەدا كە پەیوەستە بەو-هاووڵاتیە پلە یەكەی- كە پێناسەی دەكات.»
واو! ئایا ئێمە بۆ چەندین دەیە خەباتمان بۆ ئەم ئامانجە نەكرد؟ گرنگ نییە چەند نزیك بووینەتەوە لەم قۆناغەوە. بەڵام ڕونە كە هێشتا چەندەها ساڵ دورین لەهێنانەدی ئەم دەوڵەتە میسالیەوە.
بەڵام ئاماژە پێكردنی وەك بەڵێنێك لە بەردەم خەڵكدا لەلایەن دەسەڵاتدارترین كەسایەتی وڵاتەكەوە، بە هەنگاوێكی مەزن دەژمێردرێت بۆ پێشەوە. لەبەر ئەوە من شەخسی خۆم پشتیوانی ئەو ئامانج و ئایدیاڵانە دەكەم كە لە پاكێجەكەدا هاتوون. چونكە چوارچێوەیەك فەراهەم دەكەن تێیدا ڕەنگ و كەسایەتی و نەخشەیەكی درێژخایەنی تێدا دەردەكەون. بەڵام كێشەكە بریتیە لە چوارچێوە زەمەنیەكە كاتێك بەڵێنەكان دەبنە سیاسەت.
ئەوانەی دیكە هەنگاوگەلێكی بە حەزەرن كە موعاڕەزەیەكی زۆر لە نێو خەڵكدا ناوروژێنن. یەكێكیان بریتیە لە خوێندن بە زمانی دایك لە قوتابخانە تایبەتیەكاندا. ئێمەی دیموكراتخوازەكان پێمان وایە ئەمە زۆر كەمەو زۆر درەنگە. بەڵام درەنگ یان زوو خەڵكی پرسیار دەكەن» تاكەی هاووڵاتییە توركەكان خزمەتگوزاری خۆڕاییان بۆ دەستەبەر دەكرێت بۆ فێربوونی زمانەكەیان، بەڵام مناڵە كوردەكان دەبێت لە بەرامبەر هەمان خزمەتگوزاریدا پارە بدەن. ئەمەش كارێكی نادەستووریە لەبەر ئەوەی هاووڵاتیانێك كە پێگەی یەكسانیان هەیە دەگۆڕێن بۆ كەمینە.» باوەڕم وایە ئەم مشتو مڕە درێژەنەكێشێت و هەمواركردن لەم هەنگاوە پڕ لە دوودڵییەدا دەكرێت بۆ نەهێشتنی ئەم جیاكارییە.
دەتوانین هەست بەوە بكەین كە ئەمە هەنگاوێكی ڕاستە بۆ پێشەوە، ئەگەرچی هەنگاوێكە بە حەزەرەوە هەڵگیراوە، دەڵێم هەنگاوێكی ڕاست و دروستە لەبەر ئەوەی دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی خەسڵەتی هەژموونگەرایی و پاسەوان ئاسای دەوڵەت و بەڵێندان بۆ ئەوەی بیگۆڕێت بۆ ئامڕازێكی خزمەتكردن و بەس. دەتوانین هەرشتێك بڵێین لە دژی ئەم لێدوانە ئایدیالیستیانە كە ئێمە بۆ چەندین دەیە چاوەڕێی بیستنیان بووین؟
لە ڕاستیدا یەكەم شت كە دەبێت لەبارەی ئەم پاكێجەوە بووترێت ئەوەیە كە ناوەڕۆكەكەی بۆ چەندین دەیە موناقەشەكراوەو ئێستاش حكومەت قەرزی خەڵك دەداتەوە كە تا ئێستا ماف و ئازادییەكانیان زەوت كراوە.ئەمە جۆرێكە لە داوای لێبوردن، هێندەی ئەوەی قەرەبووكردنەوەیەكی كەمە.
مەسەلەكە ئەوەیە ئایا ئەو بەشەی پاكێجەكە كە خراوەتەگەڕ بە ڕاستی خزمەت بەو بەشەی سەرەتا دەكات كە دەكرێت پێی بوترێت «ئاشكراكردنی نیازەكان»؟
لێگەڕێن ئەم خاڵانە لەبەرچاو بگرین:
1. ئاوێتەكردنی كوردەكان. لە كۆتاییدا زمانی كوردی (ئەگەرچی بە ڕاشكاوی ناوی نەهاتووە) وەك یەكێك لە زمانە ناوخۆییەكانی وڵاتەكە ئیعتیرافی پێكرا. لە كۆتاییدا زمانی كوردی دەبێتە زمانی خوێندن لە قوتابخانە تایبەتیەكاندا.
پروپاگەندەی سیاسی لە نێو كوردەكاندا بە یاسایی كراوە. قەدەغەكردنی ناعەقڵانی لەسەر بەكارهێنانی پیتەكانی (x،w،q) هەڵگیرا. ئەو پیتە ئازادكراوانەی لە ئەلفبای لاتینیدا سڕدرانەوە، ئەو ئەلفبایەی كە لە ساڵی 1928دا تەبەنی كرا لە دوای ئەوەی دەست لە پیادەكردنی ئەلفبای عەرەبی هەڵگیرا. «ناسیۆنالیزمی ئەلفبائی» كە لەسەر ئەلفبای بیانی بنیاتنراوە كۆتایی دێت، دوای ئەوەی بۆ چەندین ساڵ زۆرێك لە تاكەكەس و دامەزراوەكان سزا دەدران.
ئەو گوندانەی ناوەكانیان گۆڕا(بە توركی كران) ناوە ئەسڵیەكەی خۆیان بۆ دەگەڕێتەوە. دەبێت شارۆچكەو شارەكانیش چاوەڕێ بكەن بۆ ئەوەی بە یاسایی ناوەكان بگۆڕدرێن.
هەموو ئەمانە دەستكەوتی ئیجابین و پێویست بە سەوداو سازش ناكات بۆ بەدیهێنانیان. لە ڕاستیدا ئەمە ئەو تێڕوانینەیە كە حكومەت دەیەوێت دروستی بكات.»هەموو ئەمانە كارو بەرهەمی خۆمانن، ئێوە هیچ شتێك قەرزاری هیچ كەسێك نین.»بەڵام ئەو كاتە مەحاڵە هەست بە هیچ حەزەرێك بكەین لەو هەنگاوانەی هەڵگیراون. بۆ نموونە، مەنهەجی كوردی تەنیا لە قوتابخانە تایبەتیەكاندا دەخوێنرێن. ئەمە وا دەكات كوردەكان لە پێگەی كەمینەدا بن، نەك لە پێگەی هاووڵاتیەكی خاوەن مافدا.
2. عەلەوییەكان بە یەكجاری لە پاكێجەكەدا سڕاونەتەوە. دەكرێت خەباتی ناتوندوتیژو درێژخایەنیان لە سێ داواكاریدا چڕبكرێتەوە:
أ) ئیعتیرافكردن بەو ماڵانەی تێیدا كۆدەبنەوە(جەمەفی) وەك مەزارگە.
ب) كۆتایی هێنان بە خوێندنی ئایینی زۆرەملێ لە قوتابخانە ناوەندییەكان كە پێشێلكارییەكی زەقی خەسڵەتی عەلمانی بوونی دەوڵەتە( جێهشتنی خوێندنی ئایینی بۆ گرووپە ئاینیەكان).
ج) جیاكارییان لە دژ نەكرێت، تەنیا لەبەر ئەوەی سوننە نین (كە- سوننە- مەزهەبی ڕەسمی ئیعیترافپێكراوی دەوڵەت و بناغەی جیهانبینی ئاك پارتیە).
ئەم سێ داواكارییە/ چاوەڕوانییە نەك تەنیا دەبێتەهۆی كۆتایی هێنان بە چەندین سەدەی ستەم كە ڕووبەڕووی عەلەویەكان بۆتەوە، بەڵكو ستانداردی مافەكانی مرۆڤ و ستانداردە دیموكراتیەكانی حكومەتیش دەباتە ئاستێكە بەرزترەوە.
جگە لە گەڕاندنەوەی موڵكە زەوتكراوەكانی ئاشوورییەكان(كە مەزهەبێكی مەسیحی كۆنە) هیچ ئاماژەیەك بە مەسیحیەكان نەدراوە كە لە ژێر چاودێریدا بوونە وەك ئەسپی تەڕوادە لە نێو وڵاتێكی موسڵماندا كە زۆرینە تێیدا توركە. ئایا گومانی بەردەوام لە ناموسڵمانەكان هۆكاری ئەوەیە كە بۆچی ڕێگە نەدراوە دەرگای قوتابخانەی ئاینی ئۆرسۆدۆكسی لە دورگەی هەیبەلی لە ئەستەنبول بكرێتەوە؟
3. یاسای دژەتیرۆر سنوورەكانی تاوانباركردنی بەرفراوانتر كردووە، كە زۆربەی خۆپیشاندان و كارەكانی پەیوەست بە داواكردنی عەدالەتەوە پەیوەست دەكرایەوە بە تیرۆرەوە. بە شێوەیەكی گشتی ئەم كارانە گرێدراونەتەوە بە پروپاگەندە یان هاوكاریكردنی تیرۆریستانەوە. هیچ بەرەوپێش چوونێكیش لەم ڕووەوە ڕووینەداوەو بە هەزاران گومانلێكراو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ لە زیندانەكاندا بە بێ دادگاییكردن ماونەتەوە.
4. سزادانی تاوانەكانی پەیوەست بە ڕق و قینەوە هەنگاوێكی باشە. سوكایەتیكردن بە كەسێك بەهۆی ئەسڵە ئیتنی، ڕەچەڵەك، بیروباوەڕ و ڕەگەزەوە سزای جددی بەدوا دێت. لەوەش زیاتر، پاكێجەكە داوای ڕێزگرتن لە «شێوازەكانی ژیان» دەكات. ئەگەر كەسێك بەهۆی ڕەفتارەكانیەوە- كە لە بیروباوەڕەكەیەوە سەرچاوەی گرتووە- دوچاری ئازاردان ببێتەوە، ئەوا ئەم كارە ڕووبەڕووی سزادان دەبێتەوە.
چەندەها پرەنسیپی ئیجابی هەن كە بەردەوام لەلایەن ئەم دامەزراوەیەوە پێشێلكراوە. ئایا بە ڕاستی ئێمە زاڵ بووین بەسەر لایەنگیریەكانماندا كە ئێستا بوونەتە ڕێبەری دەزگای بیرۆكراسی و قەزائی؟ گۆڕانكارییە یاساییەكان دەستبەجێ نابنەهۆی گۆڕینی ڕەفتاری- دامەزراوەكان-. زۆرێك لە ماف و ئازادییەكان لە یاساكانی ئێمە چەسپێنراون. ڕێككەوتنە نێودەوڵەتیە ئیمزاكراوەكان پابەندمان دەكەن بە ستانداردە یاساییە نێودەوڵەتیەكانەوە. بەڵام ڕەفتارەكان بەو شێوەیە بوون كە وڵاتێكی خاوەن دەسەڵاتی خۆسەپێن خۆی لەگەڵ ئەم ستانداردە باڵایانەدا نەگونجاندووە.
ئایا حكومەت زەمانەتی جێبەجێكردنی ئەم بەڵێنانە دەكات؟ بناغەی ئەم پرسیارە ئەوەیە ئەو ئازادییانەی بەم دواییە ئیعیترافیان پێكرا، بوونە ئازادی گەلێكی مەرجدار. بۆ نموونە، خۆپیشاندانە گشتیەكان لەلایەن بەرپرسێكی حكومەتەوە بە دواداچوونی بۆ ناكرێت. بەڵكو دەبێت لەلایەن دەستەیەكی ڕەسمیەوە مۆڵەتی پێبدرێت كە دەتوانێت لە هەر كاتێكدا بیەوێت كۆتایی پێبهێنێت. ناوی گوندەكان دەگۆڕدرێن بۆ ناوە ئەسڵیەكانیان تەنیا دوای ئەوەی لەلایەن بەرپرسە مەحەلیەكەوە مۆڵەتی پێدەدرێت. ناوی شار و شارۆچكەكانیش لە چاوەڕوانی گۆڕانكاری یاساییدان كەلەلایەن پارتی دەسەڵاتدارەوە كە زۆرینەی هەیە لە پەرلەماندا بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە.
ئەوانەی بەرهەڵستی ئەم پاكێجە دەكەن ئەم پرسیارەیان كرد «بەڵێ بۆ دیموكراسی، بەڵام ئایا مەرجدار و سنووردار دەكرێت بە زەرورەت و مومكینەوە.»دەبێت وەڵامێكی جێی باوەڕپێكردن بۆ ئەم لێدوانە بدۆزینەوە.

* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا