قۆناغی سێیەم، كاری راگەیاندنە لە كۆماری كوردستان(مەهاباد). بە رەسمی گۆڤاری هەبوو بۆ سیاسەت و منداڵان و گرینگیشی هەبوو بۆ بوارەكانی دیكەی.
دوای ئەوە لە چلەكان بەولاوە حكوومەتی عێراق دامودەزگای راگەیاندنی بۆ دروست بوو، رادیۆی بەغدا دامەزرا. دوای شۆڕشی 14ی تەمووز وردە وردە گۆڤار و بڵاوكراوەی دەوری لە عێراقی دروست بوون. بەڵام بەشێوەی قۆناغی چوارەمی رۆژنامەگەری كاریگەر، دوای شۆڕشی 14ی تەمووز، لە شۆڕشی ئەیلول دایە.
ئەو قۆناغە فەرقی هەیە لەگەڵ هەموو قۆناغەكانی پێش خۆی، لە بەكارهێنانی زمان و پێشخستنی راگەیاندن، لە هاتنی رادیۆ بۆ ناو بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی و سەرەنجام لەگەڵ پەرەسەندنی راگەیاندن لە ناو بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی، دروست بوونی سیستەمی تەواوكاری ئەو راگەیاندنە هاتە ناو كۆمەڵ، ئەویش كادیرەكانی شۆڕشی ئەیلول بوون. لە راستیدا کادیرەکان تەواوكەری راگەیاندن بوون لە زەمانی خۆیاندا. لە دوای بەیانی 11ی ئازاری ساڵی 1970، دەبێ بە قۆناغی پێنجەمی حیساب بكەین، ئیدی ئێمە داخڵی قۆناغێکی دیکە بووین. بە قانوون لە عێراقدا رادیۆ و تەلەفزیۆن و رۆژنامەو كۆڕی زانیاری بۆ گرینگیدان بە زمان و ئەوەی پێیدەوترێ یاساكانی عێراق لە ناوچەی ئۆتۆنۆمی، بە رەسمی كورد بوو بە جۆرێك لە خاوەنی راگەیاندن كە راستە لە دەستی حكوومەتی عێراقدا بوو، بەڵام لە كردەوەدا لە چوارچێوەی هەندێک قانووندا بەڕێوەدەبران كە تایبەت بە ناوچەی ئۆتۆنۆمی بوو. ئەمە لە رووی پێشخستنی راگەیاندندا بایەخی خۆی هەبوو، لەوێ بەولاوە تەلەفزیۆن و رادیۆ لە عێراق بە زمانی كوردی بە دوورودرێژی و مەدایەكی زۆر بە پارچەكانی دیكەیش دەگەیشت. گۆڤاری هەفتانەو كتێب لە ساڵی ١٩٧٠ بەملاوە بوونە دیاردەی نوێ و نوخبەی رۆشنبیر لە كوردستان لە پەراوێزی راگەیاندندا دروست بوو. رۆشنبیر سەرباری ئەوەی لە مێژووی بەشەریەتدا بە تەعریفی جیا جیا دیرۆكێكی دوورودرێژی هەیە، بەڵام رۆشنبیر وەكو دیاردەیەكی ئەم زەمانە، لەگەڵ پەرەسەندنی تەكنیكی چاپ و گەیاندن زۆر بوون و بە شارەزایی جیا جیا و دەوری لەناو كۆمەڵگا چ لە سیاسەت بێت چ لە پەروەردە و لە بوارەكانی دیكە رووی لە زۆری كرد. زۆربوونی ئەدیب و رۆشنبیری ئەدەبی و داهێنەری هونەری لە ساڵی ١٩٧٠ بەملاوە سەرنجڕادەكێشێ. ئیمتیدادی قۆناغی پێنجەمی ساڵی حەفتا، دوای رۆژنامەو گۆڤارەكانی دیكەی شۆڕشگێڕی كە لە شاخ دەرچوون، ئەوانەشی کە لە دەرەوە دەرچوون روونە، هەر ئەوانەن كە ئێستا بەردەوامن جگە لەچەند نەشرەیەكی دەوری كە هەندێك حزب یان كۆمەڵەی خوێندكارانی كورد لە ئەوروپا دەریدەكردن. لەو ماوە دوورودرێژەدا مەركەزێكی بە هێزی میدیا یان كاروباری رۆشنبیریمان لە دەرەوەی وڵات نەبووە، تا ئێستاش مەركەزێكی ئەوتۆ نییە.
دوای ساڵی 1991 راگەیاندن لە كوردستاندا داخیلی قۆناغی نوێ بوو، ئەویش بە دامەزراندنی تەلەفزیۆن و رادیۆی زیاتر لە 12 سەعاتی و رۆژنامەی رۆژانە و چاپكردنی كتێب بوو.
دیاردەیەك لەم وڵاتە هەیە و سەرنجی هەمووانی راكێشا كە بۆچی راگەیاندن ئەوەندە حزبییە؟ حزبی بوونی راگەیاندن دوای ساڵی 1991 لە قۆناغێكی نوێی سەربەخۆییدا دەركەوت. پێش ئەوە ئەگەر بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی _كە پێكدەهات لە حزبەكان_ راگەیاندنی وەكو كەرەستەی شۆڕشگێڕی بەكارنەهێنابایە، ئەوە ئێمە هیچ راگەیاندنێكمان نەدەبوو. كەواتە ئەمە سرووشتی پێشكەوتنی كۆمەڵگای ئێمەیە كە لە رێگەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانییەوە دیاردەی راگەیاندن لە كۆمەڵگا دەستی بە كاریگەری خۆی كردووە. ئەگەر واقیعبین بیین دیاردەیەكی ئاوا كاریگەر تەنیا لەناو بزووتنەوەی سیاسیدا، لەناو بزووتنەوەی سیاسیش لە قۆناغی شۆڕشگێڕیدا دروست بووبێ و بزووتنەوەی شۆڕشگێڕیش ئایدیۆلۆژیای تایبەتی خۆی هەیە و حزبی جیاجیای تێدا بەشدارن، ئەم راگەیاندنە بە دڵنیاییەوە فرچكی بەكاری حزبی و ئایدیۆلۆژییەوە گرتووە. تاكو ئێستاش سەرمایەی تەرخانكراو بۆ دروستكردنی دامودەزگای راگەیاندن هەر لەلای بزووتنەوەی سیاسی و حزبەكانییەوەیە. ئەوەی من دەیڵێم باشترین هەوڵە بۆ تێگەیشتن لەو پرسیارەی دەڵێ: بۆچی راگەیاندن بەم رادەیە حزبییە؟ كەواتە دەربازكردنی راگەیاندن لە دەستی سیاسەت بە مانای خەشنی ئەمڕۆ، كارێكی زەحمەتە ئەگەرچی پێویستیشە. وەكو ئەو زەحمەتە وایە كە دەمانەوێ كۆمەڵگایەكی یەكسانمان لە ژن و پیاو هەبێت كە جیاوازی جەندەری تێدا نەبێت. ئەوە بە قسە ئاسانە، بەڵام بە كردەوە كارێكی زۆر زەحمەتە. چونكە رەگوڕیشەی لە مێژووی كەلتووری ئێمەدا هەیە، گۆڕینی باوەڕەكانی مێژوویی كارێك نییە بە بڕیار بكرێ، تەنیا بە لێتێگەیشتن و پەروەردەكردن و قانونی نوێ كە گونجاو بن لەگەڵ ئاستی ئێستای فەرهەنگی كۆمەلگاكەمان دەکرێ. ژمارەیەكی زۆر قانوونی پێشكەوتوومان هەیە نە حكوومەت دەزانێ چی دەركردووە، نە قازی دەزانێ قانوونی وا هەیە، نە میللەت لەبیریەتی، ئەوەش نیشانەی ئەو راستییەیە کە لە ئەنجامی تێگەیشتنی کۆمەڵگا نەهاتوون بۆیە كەس بۆیان ناگەڕێتەوە. قانوون لە رابردووی كولتووری كورد و رۆژهەڵاتی ئیسلامیدا پێشینەی نییە و بیدعەیە، جا كە ئێستا دەیانەوێ ببێت بە رێكخەری ژیان، كارێكی ئاسان نییە.
دەگەڕێمەوە بۆ راگەیاندن ئەو راستییەیە كە جیل لە دوای جیل كادیری راگەیاندن پێگەیەندراوە نەك رۆژنامەنووس. بزووتنەوەی سیاسی كاری ئەوە نییە رۆژنامەنووس بە پێوەری ئەم زەمانە و پێویستیەكانی دروست بكات. لەناو بزووتنەوەی سیاسیدا بیر لەوە ناكرێتەوە كە راگەیاندن لەنێو كۆمەڵگادا سیستەم بێت، بەڵكو بیر دەكرێتەوە راگەیاندن دەبێ چەك بێت، ئەو چەكەی ئایدیۆلۆژیای بزووتنەوەكە بە میللەت دەگەیەنێ، ئەو چەكەی دەبێتە مایەی پێوەندی نێوان تێكۆشەران و میللەت. كاریگەری راگەیاندنی شۆڕشگێڕی لەسەر ئێمە و دوو جیل پێش ئێمەش یەكجار زۆرە. هیچ كەسێك گوێی لە رادیۆ نەبووە و رۆژنامەی نەخوێندۆتەوە بۆی باس بكات كە راگەیاندن ئەركی چییە، ئەسڵەن ئەم باسە هەر لە گۆڕێ نەبووە. باسی دیكە هەبوون كە لە رێی رۆژنامەو رادیۆ گەیشتۆتە خەڵك میللەتێك كە سەربەخۆیی نەبێت هەر ئەمە حاڵی دەبێت. لە دنیادا میللەت نییە لە راگەیاندن پێشكەوتبێت ئەگەر دەوڵەتی نەبووبێت، لە دنیادا میللەت نییە مێژووی هەبێت ئەگەر دەوڵەتی نەبێت. ئەوە دەزگامەندی دەوڵەتییەی كە هەموو بوارەكانی وڵات رێكدەخات.
ئێستا ئەم هەرێمەی هەمانە لە ناوچەكەدا دەوڵەتێکی ئەمری واقیعە، ئەگەر بە پوختتر بەڕێوەچووبا ئێستا دەزگاكانی راگەیاندن و بوارەكانی دیكەیشمان دەبوون، ئەوەی كە پێیدەوترێ هەر دەزگایە لە شوێنی خۆی كاردەكات و كۆمەڵگایەكی موتەكامل و مونسەجیممان دەبوو، هەر دەزگایە دەوری خۆی لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا دەبینێ و راگەیاندنیش هەروا. ئەو قسەیەم بەو مانایە نییە كە بڵێم نابێ بیر لە چاككردنی راگەیاندن و گۆڕانكاری بكرێتەوە.
بۆ دامەزراندنی تەلەفزیۆن لەناو بزووتنەوەی شۆڕشگێڕیی بە نەشارەزایی هاتین وتمان: ئەرێ چۆن دەتوانین تەلەفزیۆنمان هەبێ؟ دەبێ هەمانبێ. تەحەدایەكی گەورە بوو كردمان، تەكنیك نەبوو، بەڵام عیلم هەبوو، كۆمەڵێك موهەندیس هاتن تەلەفزیۆنی كوردستان و گەلی كوردستان و گوڵان و ئەوانی تریان درووست كردن. كۆمەڵێك موهەندیسی فیداكار بە لەحیم و وایەری بازاری شیخەڵڵا ترانسمیتەریان درووست دەكرد. ئەمە هەر تەحەددا نەبوو، هەنگاوێكی مەزنی داهێنان بوو، كارێكی زۆر گەورەی كۆمەڵگای ئێمەبوو بۆ خۆ سەلماندن و هەبوون.
كاتێك دەزگای گوڵان لە شیراتۆن دەستی بەكار كرد، دوای مانگێك تەلەفزیۆنەكە زۆرجار نەدەگەیشتە هەندێك گەڕەكی هەولێر، موهەندیسەكەمان بانگ دەكرد (ڕەشاد و ئەو نەوزاد هادی پارێزگاری ئێستا) کە وەرن چاكی بكەن. رۆژێك یەكێكیان پێیوتم وەرە تەماشا بكە، كاكە هەر ئەوە دەبێت كە هەیە. منیش سەركەوتم و لە نهۆمی سەری سەرەوە بوو، لەوێ ژوورێكی بچووك هەبوو، شتێكی هەندەی قوتوویەكی كلینیكس لەسەر مێزێكی خەراپ دانرابوو و ئێركۆندەیشنێكی گەورەیان بەرانبەر بەستبوو، بۆ ئەوەی ساردی بكاتەوە. هەمووی وایەر و لەحیم بوو. پرسیم: جیهازی تەلەفزیۆن كامەیە؟ وتیان ئەمەیە. ئەوكات هەستم بە نەقسێكی زۆر كرد. جارێكی دیكە نەچوومەوە سەری تا لە توركیاوە دوو ترانسمیتەری گەورەمان بۆ هاتن، هەریەكی بەقەدەر سەلاجەیەك دەبوون. من یەكەباری خۆم رۆژی چەند جار دەچووم تەماشام دەكردن و بست بست پێی بەرز دەبوومەوە كە لەوێڕا هاتینە ئێرە.
مەبەستم لەو قسانە مێژووی دروست بوونی تەلەفزیۆن و رادیۆ ئاوها دەستی پێكرد. رادیۆی یەكەم ساڵی 1963 لە ناو شۆڕش كەوتەكار. دەنگی كوردستان سەرگەیەكی نوێیە لە پێشكەوتنی راگەیاندنی كوردستان. رەشادو نەوزادەكانی نەوەدەكان پەرەپێدەری تەكنیكارو رۆشنبیر و تێكۆشەر وەک عەبدولخالق مەعروفن. ئەو رادیۆیە جگە لە كاریگەری شۆڕشگێڕانەی كە لەسەر ئێمەیان هەبوو، دەبێ لەبیرمان بێت رۆشنبیرە گەورەكانی ئەوكاتی میللەتی ئێمەی لێ كۆببوونەوە، كەسانی وەك كامەران قەرەداغی، شێركۆ بێكەس، كەمال مەزهەر و عیزەدین مستەفا رەسول و. كێ ناوی دێنی كە شانازی بەوە نەكات رۆژگارێك لەو ئێزگەیە كاری كردووە. ئەمە دەوری راگەیاندنی شۆڕشگێڕی لە پێگەیاندنی رۆشنبیرانی كوردستان دەردەخات.
لەم قۆناغە نوێدا، راگەیاندن لە ئەركی نیشتمانی و شۆڕشگێڕی ناتوانێ بەتاڵ بێت. دەكرێ راگەیاندن لە كوردستاندا ببێتە دەزگایی و كاریگەری راستەوخۆی حزبی لەسەر كەمبێتەوە، بەڵام ناكرێ وەكو پێشدان هەڵگری پەیامی نیشتمانی و سەربەخۆیی نەبێت، بۆیە ئێستا زیاتر لە جاران كۆمەڵگای ئێمە پێویستی بە راگەیاندنێكی بەم تەكنۆلۆژیای عالەمییە هەیە تا لەگەڵ ناساندنی واقیع و پێكهاتەو كولتوورو زمان و کەلەپووری ئێمە، وەك یەكێك لەو میللەتانەی كە تا ئێستا لە دنیادا نەیتوانیوە و رێگەی پێنەدراوە خۆی بناسێنێ. تێكۆشان و خواستی میللەتی ئێمە بۆ هاوكاری و تێكەڵبوون لەگەڵ دنیا، بۆ سەربەخۆیی هەردەبێ راگەیاندنێكی موەجەهـ بیكات. راگەیاندنی موەجەهـ تا ئەوكاتە پێویستە كە کێشەی سەربەخۆیی نیشتمانی نامێنێ.
راگەیاندن وەك حزبی دەوری كۆتایی هاتووە. حزب كادیر بۆ راگەیاندن دەنێرێ، كادیری خوێندەوار لە راگەیاندن دەوری رۆژنامەنووس دەبینێ بەڵام نابێتە‌ رۆژنامەنووس. بۆیە ژمارەی ئەو سەرنووسەرانەی كە نووسەر نین، لە مێژووی رۆژنامەنووسیماندا زۆرن، ژمارەی ئەو خاوەن ئیمتیازانەی كە ناویان هەیەو نازانن خاوەن ئیمتیازن زۆرن، ژمارەی ئەو خاوەن ئیمتیازانەی كە شەهید بوونە یان مردوونە، بەڵام ناویان لەسەر رۆژنامەكانە زۆرە، ژمارەی ئەو نووسەرانەی كە دەنووسن و ململانێ دەكەن و ناویان دیار نییەو كەس نازانێ كێنە یەكجار زۆرن‌. ئەو شێوازە لە‌ بەكارهێنانی راگەیاندن بەشێوەی حزبی و بەم فراوانی و هێزی تە‌كنۆلۆژیایه، سیاسەت بە شێوەیەكی زۆر خەشن و ناكۆك، رۆژانە داخلی ژیانی كۆمەڵ دەكات. خۆ ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو دەورەی تەلەفزیۆن و ئینتەرنێت لە پێگەیاندندا هەیانە، ئینجا هەڵوێستی حزبی تەنیا بۆ حزبیەكان و سیاسییەكانه،‌ جا‌ كاتێك حزب راستەوخۆ سیاسەتی راگەیاندن دادەنێ، ئەو دیقەتەی پێڕاناگیرێ كە لە هێڕشێكی راگەیاندندا بۆ بابەتێكی دیاریكراو، دەبێ ئەم هێڕشە چەند بەردەوام بێت!! ئایا ئەمە كار لە مەزاجی گشتی دەكات، چەند كار لە پەروەردە‌ دەكات، چەند ناكۆكی كۆمەڵایەتی زیاد دەكات، چەند كینەی ئەو جیلەی نێوان حزبەكان زیاد دەكات؟! كێشەكە ئا لەوێدایە.
ستافی راگەیاندن لە كوردستاندا ستافێكی كارگێڕییە‌،نامەوێ بڵێم نابێ كارگێڕی لە راگەیاندندا هەبێت. بەڕێوەبەرانی راگەیاندن لە دنیادا ستافی رۆژنامەنووس و نووسەران و خاوەن نەزەرانن، ستافێكی بچووكی كارگێری لە خوارەوە بۆیان بەڕێوە دەبات. تا ئیستاش رۆژنامەنووس و نووسەر و خاوەن نەزەر لە راگەیاندنی ئێمەدا غاییبە. بەردەوامی ئەم حاڵەتە زیادەیه و‌ كۆمەڵگاكەش ئازار دەدات و زیان بە خودی حزبەكانیش دەگەیەنێ. پێویستە دەزگاكانی راگەیاندن ببنە سیستەم بەو مانایە، یەك: بە قانوون تەنزیم بكرێن. دووەم: حكوومەت بە قانوون پاڵ بە راگەیاندن بنێ بۆ ناو ئەو دەورەی كەوا سیستەمی راگەیاندن لەناو پێكهاتەی كۆمەڵگا دەبێ هەیبێ. تا پاڵی پێوەنەنێی و جێگیر نەبێت، راگەیاندنێكمان نابێت كە تەواوکاری پێشكەوتنی وڵاتەكەمان بێت.
هیچ قانونێك راگەیاندن لە كوردستان كۆنتڕۆڵ ناكات، هیچ مەركەزێكی نیشتمانی نییە بەبێ لایەنی لە دەوری دەزگاکانی راگەیاندن بكۆڵێتەوه.‌ لە هەموو دنیادا ئەو مەركەزە هەیە، هیچ ناوەندێکی لێکۆڵینەوەی حكومەتی نییە بزانێ راگەیاندن لە بوارەكانی دیكەی ژیانی حكوومەت‌ و خەڵك چ کاریگەری و کام دەورێکی هەیە.