ئەو دادگاییكردنەی كە سەربازە پایەبڵندەكانی تێدا ئیدانەكرا بە تۆمەتی پیلانگێڕان دژی حكومەت پێی دەووترێت ئەرگەنەكۆن، كە بە ناوی ئەفسانەی «gokturk»ەوە ناونراوە. ئەوەی جێی سەرسوڕمانێكی تەواوە، ئەوەیە كە هەردوولایەنی ناكۆكیەكە هاوبەشن لە مانایەكدا كە دەستەواژەی ئەرگەنەكۆن هەڵیدەگرێت.
بەپێی ئەفسانەكە، ئەو توركیایەی نەتوانرا بەهۆی سوپاوە ببەزێنرێت، بەهۆی تێكدان و كاولكارییەوە زاڵبوون بەسەریداو دووچاری شكستێكی تێكشكێنەرانە بۆوە لە شەڕدا (ئۆباڵەكەی دەكەوێتە ئەستۆی ئەوانی دیكە). ئەو ژمارە كەمەی مابوونەوە پەنایان بۆ دۆڵێكی دوورەدەست برد (ئەرگەنەكۆن) كە بە چیای بەرز دەورە درابوو. ئەوان تەنیا بە پشت بەستن بە خۆیان ژمارە و هێزیان زیادی كرد(تەنیا توركەكان دۆستی توركن).
هەرچۆنێك بێت، دۆڵەكە لەگەڵ زیادبوونی ژمارەیاندا بچوك دەبۆوە. ئەوان نەیانتوانی بێنەدەرەوە لەبەر ئەوەی دەروازەیەك بۆ چوونە دەرەوە نەبوو(ئابڵۆقەدرابوون). ئاسنگەرێك بۆی ئاشكرا بوو كە یەكێك لە شاخەكان لە ئاسن دروستكراوە. ئاگرێكی گەورەیان كردەوەو تواندیانەوەو ڕێڕەوێكیان بۆ درووستكرد بۆ ئەوەی پێیدا تێپەڕن(ئازادی و گەڕانەوە).
ئەوەی لەدەستیان چوو گەڕاندیانەوەو دووبارە سەركەوتنیان بەدەستهێنا (لە نێو خۆڵەمێشەوە هەڵسانەوە).
هەموو ئەم خەسڵەتانە لە نێو لایەنە ناكۆك بە یەكەكانی دادگاییكردنەكەدا هاوبەشن. حكومەتی ئاك پارتی و پارت و هێزە چەكدارەكان و پشتیوانەكانیان كە وەك پاسەوانی ڕژێمەكە سەیری دەكەن. كەواتە ئەرگەنەكۆن تەنیا خورافەتێكی فۆلكلۆری نییە، بەڵكو هێڵێكی ئایدۆلۆجیە كە هێزەكانی دیموكراسی و نەریتی كە لە هەوڵدان بۆ ڕووخاندنی حكومەت ڕووبەڕووی یەكتر دەبنەوە.
بە ڕەوچاكردنی كەلتوری سیاسی وڵاتەكە، ئەوا ڕووبەڕووبوونەوەیەكی لەم چەشنە شتێكی حەتمیە. دەوڵەت وەك هێزێكی پاسەوان بنیات نراوە بۆ ڕزگاركردنی نەتەوەكە لە دوژمنە لە خشتەبەرەكانی ناوەو و دەرەوە. سوپا دوایین ڕزگاركەرە كاتێك ڕژێمەكە لە مەترسیدا دەبێت. ئەو یاسایانەی چۆنیەتی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی هێزە چەكدارەكان دیاری دەكەن، وەك كاراكتەرێكی سیاسی لە حاڵەتی «نائاسایی»دا بوونیان هەیەو سایكۆلۆجیای گشتیش ئەمە بە شتێكی نۆرماڵ دادەنێت. ڕەنگە كەسێكی دەرەكی بەو شێوەیە سەیری ئەم حاڵەتە بكات(كە هەقی خۆشیەتی) ئەمە نەخۆشی قۆناغی ساوایی دیموكراسیە. بەڵام زۆرێك لە توركەكان بەم شێوەیە لێی ناڕوانن.
بەپێی ئەو داتایانەی لە توێژینەوەكانەوە بەدەستهاتوون یەك لەسەر چواری خەڵك هێشتا ڕۆڵی (پاسەوانیكردن) دەدەنە پاڵ هێزە چەكدارەكان. بەلای هەندێ كەسەوە پێویستە كۆمارەكە بپارێزرێت لە دەستێوەردانە دەرەكیە شەڕخوازەكان، بەلای هەندێكی دیكەوە لە دژی ئوسوڵگەرایی ئاینی(لە نێویاندا ئاك پارتی)و بەلای هەندێكی دیكەشەوە دژی پلانی كوردەكان بۆ دابەشكردنی (وڵات). ئەوەی دركی پێنەكراوە ئەوەیە كە هەموو ئەم دوژمنە ناوخۆییانە كە هەڕەشە لە سیستمەكە دەكەن بەرهەمی- سیاسەتی- جیاكاری و دوورخستنەوەن، كەواتە ئەمانە تارمایی گەلێكی دەستكردی ناوخۆیین.
ئەرگەنەگۆن ناوی سیستمێكە تێیدا كۆمەڵە بەرپرسێك دەتوانن لە سەرووی یاساو چاودێری دەسەڵاتی قەزائیەوە كاربكەن، بۆ ئەوەی نەتەوەكە «بپارێزن» لە كاریگەری زیانبەخشی دوژمنە ناوخۆیی و دەرەكیەكان. تاوانی مەترسیداری دژ بە مرۆڤایەتی بە ناوی «ئاسایشی نەتەوەیی»ەوە ئەنجامدراون. ئەوەی لە هەمووی خراپترە، لەناوبردنی سەروەری یاسا، داخورانی دادپەروەری و دیموكراسیە. باجێگی گەورە دراوە بۆ ئەو سیستمی پاسەوانیەی لە هەناویدا هەڵگری ڕەفتاری نایاساییانەی بەرپرسەكان بووە، هاوشان بە مۆڵەتی كوشتن و ڕووبەڕوونەبوونەوەی بەرپرسیارێتی. ئەمە ئەرگەنەكۆنە. هەم تاوانكاران و هەموو قوربانییەكان وەك ئامڕازی ڕزگاربوون لێی دەڕوانن.
ئەوەی بە ئاشكرا لەم دادگاییكردنە پێشبینی دەكرێت سێ شتە:
1- بە دیموكراسیكردنی سیستمەكە.
2- باڵادەستكردنی سەروەری یاساو كردنی بە پرەنسیپی بەرچاوڕوونكەر لە پرۆسەی دروستكردنی دەوڵەتدا.
3- كۆتایی هێنان بە ڕۆڵی سیاسی سوپا و نەریت و مەیلەكانی ڕوخاندنی حكومەت. هەرچۆنێك بێت، چاكسازیكردن لە سیستمی سیاسی توركیادا تەنیا بە دەرئەنجامی دادگاییكردن نایەتەدی، ئەگەر سیستمی پاسەوانیەكە لە چوارچێوەی سیستمە یاساییەكەدا دەستكاری نەكرێت، تەنیا دەسەڵات بەدەستەكان بگۆڕدرێن.
هەروەها چەند دژواریەك هەن كە لە كەلتورە سیاسیەكە سەرچاوە دەگرن. تاوەكو گومان هەبێت لە نیشتەجێ بووە بیانیەكان و چاوەڕوانی شەڕیان لێبكرێت، ئەوا بنیاتنانی نەتەوە لەو هەمەڕەنگیەی هەیە كارێكی سەخت دەبێت. هێشتا گرووپی ئیتنی دیكە جگە لە توركەكان و مەزهەبی دیكە جگە لە ئیسلامی سوننە وەك توخمێكی بیانی لێیان دەڕوانرێت. فرەیی و لێبوردەیی لە ئاست جیاوازییەكان بەهایەكی جەوهەری نین، ئەمەش بنیاتنانی سیستمێكی یاسایی لەسەر بنەمای یەكسانی و دادپەروەری بۆ هەمووان كردۆتە كارێكی سەخت. ئەزموونی یاسایەك كە فەزڵی لایەنێك بدات بەسەر لایەنێكی دیكە شكستی هێناوە لەوەی ببێتە سەرچاوەی دادپەروەری.
كەموكورتیەكی دیكەی كەلتوری سیاسی توركی نەبوونی ڕەخنەیە. سیستمی پاسەوانی نالێبوردەیە لە ئاست ڕەخنەگرتندا لەبەر ئەوەی ئیدیعای ئەوە دەكەن كە هەموو ڕاستیەكان لای ئەوانە. ئەمەش بوارێكی كەمی هێشتۆتەوە بۆ دیموكراسی و چاكسازی. بە دەگمەن چاكسازی بە دوای ڕەخنەگرتندا دێت، بەڵكو زیاتر بەدوای قەیرانی سیستماتیكی و ناكۆكی كۆمەڵایەتیدا دێت. بە شێوەیەكی گشتی ئەوانە هەوڵگەلێكی كەم و درەنگوەختن. چاكسازیەكی سەرتاسەری ناكەن.
ئایا دادگاییكردنی ئەرگەنەكۆن هەموو ئەوانە دەگۆڕێت و ڕێگای بە دیموكراتیكردن دەكاتەوە لەبەردەم سیستمە سیاسی و قەزائیەكەدا؟ ئەگەر نەتوانرا ئەم ئامانجە بهێنرێتەدی، نەك تەنها دەرفەتێكی مێژوویی لەدەست دەدرێت، بەڵكو خەڵكی ئەم دیاردە گرنگە وەك یەكلاكردنەوەی حساباتی نێوان دەسەڵاتدارانی پێشوو و ئێستادا سەیر دەكەن. چیتر ئەرگەنەكۆنیش وەك سیمبولی ڕزگاری و ئومێد دانانرێت.