بۆ ئەوەی باشتر لەم بارودۆخەی دوای پڕۆسەی ئازادیی عێڕاق و شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبیی بگەین، زۆر گرنگە ئاوڕێك لەهەندێك لە شۆڕشەكانی سەدەی رابردوو بدەینەوە.
ئەزموونەكانی جیهان پێمان دەڵێن كەزۆربەی شۆڕشە گەورەكانی گەلان بەچوار قۆناغدا تێپەڕبوونە:
یەكەم: هەڵگیرسانی شۆڕش.
دووەم: شۆڕشی هەڵگەڕاوە.
سێیەم: گێژاوی گەڕان بەدوای چارەسەرێكی نێوانی.
چوارەم: هەوڵدان بۆ چەسپاندنی ئەو چارەسەرە.
كەشۆڕشی فەرەنسا لەساڵی (1789)دا هەڵگیرسا، ئاژاوەو كوشتارو پشێوییەك سەریهەڵدا كە فەرەنسا (15)ساڵی ویست هەتا یەكەم سەرۆك بۆ یەكەم كۆمار دەست بەكاربوو.
لەساڵی(1792)دا، واتە لە(3)ساڵی دوای هەڵگیرسانی شۆڕشەوە، فەرەنسا كەوتە قۆناغی تیرۆرو تۆقاندن، بەجۆرێك كە هەر گرووپێكی لەگرووپەكانی نێو شۆڕشگێڕان لەهەوڵی پاكتاوكردنی گرووپەكەی دیكە بوو، (رۆبسپێر)ی سەركردەی شۆڕش نەیارەكانی خۆی لەنێوبردو سەری لەژێرتەوری بڕیارەكانی شۆڕشدا پەڕاندن، دواتر سەری خۆیشی بەدەستی هەڤاڵەكانی لەژێر هەمان تەوری شۆڕشدا پەڕێنرا، بەمەش فەرەنسای شۆڕش كەوتە قۆناغی شەڕێكی نێوخۆیی سەختەوە كەهەتا (15)ساڵ هەر گرووپێكی شۆڕشگێڕ، نەرێگەی بە گرووپێكی دیكە دەدا فەرمانڕەوایی بكات، نەخۆیشی بەتەنها دەیتوانی فەڕەنسا بەڕێوە ببات.
ئەوەمان لەبیرنەچێت كە شۆڕشی (ئۆكتۆبەر)ی ساڵی (1917)ی (رووسیا) ش، نزیكەی (3)ساڵ شەڕی نێوخۆیی سەختی بەخۆوە بینی لەنێوان شۆڕشگێڕان و نەیارانی شۆڕشدا، كە تەنانەت (لینین)ی سەركردەی شۆڕش بەزەحمەت لەهەوڵێكی كوشتن رزگاری بوو، بەجۆرێك كە یەكێك لەو گوللانەی ئاراستەی كرا لەملیدا جێگیربوو.
بۆ ئەوەی باشتر لەبارودۆخی دوای شۆڕشی فەرەنسا بگەین، وەك نموونەیەك، واچاكە گوێ لە هەندێك لە قسەكانی (ماكس گالۆ)ی ئەندامی ئەكادیمیای فەرەنسی بگرین كە لە كتێبێكی چوار بەرگیدا لەبارەی (ناپۆلیۆن)ەوە نووسیویەتی و، (هاشیم ساڵح)یش بەعەرەبی لە رۆژنامەی (ئەلشەرق ئەلئەوسەت)ی (3)ی (ئاب)ی ئەمساڵدا كورتەیەكی لەبارەوە نووسیوە.
(ماكس گالۆ) ئاماژە بەدوو پەندی فەرەنسیی دەكات كە یەكەمیان دەڵێت:
(قورسە دەست بە شۆڕش بكەیت، بەڵام قورستر ئەوەیە بە ئاشتیی كۆتایی پێبهێنیت).
دووەمیشیان دەڵێت: (شۆڕش نەوەكانی خۆی دەخوات).
(ماكس گالۆ) ئەم پرسیارە دەكات: كێ سنوورێكی بۆ ئاژاوەی شۆڕش داناو؟ كێش شۆڕشی لەدەستی شۆڕش رزگار كرد؟
ئەو دەڵێت: ناپۆلیۆن لەساڵی (1795)دا گەیشتە پاریس، وەك جەنەراڵێكی نەناسراوی خزمەت تەواوبوو لەسوپا، لە شەقامەكانی (پاریس)دا بێكارو بێ هیوا دەسووڕایەوە، لەبەر كەم خۆراكیی و برسێتیی زۆر لاواز بووبوو، بەجۆرێك كە جارێكیان بیری لە خۆكوشتن كردبۆوە بەهۆی كێشەو گرفتە زۆرەكانیی پەیوەست بەژیانی تایبەتی خۆیەوە، بەڵام دواتر سووكە كارێكی لەیەكێك لەنووسینگەكاندا وەدەستدەكەوێت.
وا ڕێك دەكەوێت كە لەو كاتانەدا هێزە لایەنگرەكانی پاشایەتی و دژە شۆڕشەكان، شۆڕشگێڕان گەمارۆ دەدەن، هەندێك لە سەركردەكانی شۆڕش داوای لێدەكەن كە سەركردایەتی ئەو تیپە سەربازییەیان بۆ بكات كە راسپێردراوە بەبەرگریكردن لە شۆڕش.
ئەویش پاش كەمێك بیركردنەوە بەم پێشنیازەیان رازیی دەبێت و، كۆڵان بەكۆڵان و شەقام بۆ شەقام هێزەكانی سیستمی پاشایەتی راودەنێت و، شاری (پاریس)یان لێ پاك دەكاتەوە.
لەدوای ئەم سەركەوتنە دەیكەنە فەرماندەی سوپای ناوخۆو پارێزەری شۆڕش و سیستمی نوێی كۆماری!
لێرەدا پرسیارێك دێتە پێش: دەستكەوتەكانی شۆڕش چۆن لەدەستی شۆڕشگێرانی فەرەنسا دەرچوو؟
ڕەنگە دەستنیشانكردنی (3)هۆكاری سەرەكیی وەڵامێكی تاڕادەیەك راست بێت:
1- خۆخەریككردنی شۆڕشگێرانی فەرەنسا بەناكۆكیی نێوان باڵەكانی شۆڕش و، هەوڵدانی هەر باڵێك بۆ دەستخستنی زۆرترین پۆست و پلەو پایە، تاڕادەی پەلاماردان و پاكتاوكردنی یەكدی.
2- سەركەوتنی لایەنگرانی سیستمی پێشوو لە قۆستنەوەی بێزارییەكانی چینی هەژارو كەمدەرامەت بۆ پاڵپێوەنانیان بۆ خۆپیشاندان و مانگرتن بۆ چاككردنی بژێویی ژیانیان، بەجۆرێك كە خەڵكی هیوایان بۆ گەڕانەوەی رۆژانی ژیانی پاشایەتییان دەخواست.
3- درێژبوونەوەی ماوەی دوای هەڵگیرسانی شۆڕش كە لە(15)ساڵی پڕ ئاژاوەو كوشتارو پشێویدا، ئابووری وڵات داتەپی و، دزی و گەندەڵیی و هەژاریی و لەشفرۆشیی و زۆر دیاردەی دزێوی دیكە سەریانهەڵدا.
لێرەوە دەردەكەوێت كە شۆڕشی فەرەنسا لە دواجارداو لەنێوان ساڵانی (1794)بۆ(1799) لاوازبوونی تەوژمی شۆڕشگێرانی تێدا دەركەوت و، بۆرژوازی میانڕەو جڵەوی دەسەڵاتی وەرگرت و، دەستوورێكی نوێتریان لەوەی سەرەتای شۆڕش راگەیاندو، لەگەڵ سوپادا هاوپەیمانییان كردو، رێگەیان خۆشكرد بۆ ئەوەی ناپۆلیۆن بەهاوكاری ئەفسەرانی سوپا كوتادەیەكی بێدەنگ بەسەر شۆڕشدا بكات و، سیستمێكی تاكڕەویی فراوانخوازیی بەرپابكات و، لەساڵی(1804)دا، كۆتایی بە (15)ساڵ لەئاژاوەو كوشتارو پشێویی بهێنێت و، وەك یەكەم سەرۆك بۆ یەكەم كۆمار دەست بەكاربێت.
دواتر ناپۆلیۆن سەركردایەتی جەنگی دژی (ئیتاڵیا) كردو، دوای سەركەوتنیشی - وەك ماكس گالۆ دەڵێت: هەیبەتێكی وای پەیداكرد كە گەورە ئەفسەرانی سوپا نەیاندەتوانی تەماشای نێو چاوانی بكەن و، سەریشیان لەبەردەمدا بەرز نەدەكردەوە !
پاشان سەركردایەتی هەڵمەتی داگیركردنی (میسر)ی كردو، دواتریش كە گەڕایەوە فەرەنسا، هەموو نەیارە پاریسییەكانی خۆی لەنێوبردو، وەك ئیمپراتۆر خۆی ناساند لەساڵی (1804)دا و، دەستی كرد بەم كارانە:
دامەزراندنی بانك بۆ یەكەم جار، دابەشكردنی فەرەنسا بەسەر چەندین هەرێم وپارێزگادا، كردنەوەی شەقامی پان و پۆڕی نوێ، بنیاتنانی كەوانەی سەركەوتن لە شەقامی (شانزیلیزییە)، دەركردنی گۆژمەیەك یاسا كە بە(یاساكانی ناپۆلیۆن) ناسرابوون.
پاشان پەلاماری ئەوروپای داو، سەركەوتنی بەسەر نەمساو ئەڵمانیاو ئینگلیزو رووسیاو ئیسپانیادا بەدەستهێنا و، تا ئەو رادەیەی كە بیرمەندانی وەك (هیگڵ) ناپۆلیۆنی وەك رۆحی جیهان و گەوهەری ئازادیی ناساندو دەیگووت:
(ئێمپڕاتۆرم بینی وەك رۆحی جیهان بەسەر ئەسپێكەوە)، ئەمە لەكاتێكدا كە ناپۆلیۆن پەلاماری وڵاتەكەی ئەوی دەدا.
ئەمە پانۆڕامای یەكێك لە شۆڕشەكانە، چۆن دەستی پێكرد؟ لەكوێ كۆتایی پێهات؟