بوونە بەشێك لە شتێكی ئاییندە
خالید ساڵح
لە سەروبەندی جەنگی جیهانی یەكەمدا، ویسنتۆن چەرچڵ بڕیاریدا هێزی دەریاوانی پاشایەتی، كە هێمای هێزی ئیمپراتۆریەتی بەریتانی بوو، چیتر پشت بە خەڵۆزی گەرنەتیكراوی وێڵش نەبەسەتێت، بەڵكو بیگۆڕێت بە كاڵایەكی نوێ لە خاكێكی دوورە دەست و زەمانەت نەكراودا. كاڵا نوێیەكە پێی وترا نەوت و كەوتبووە ئەو خاكەوە كە ئێستا پێی دەڵێن ئێران. چەرچڵ سەرسەختانە رووبەڕووی رەخنە بۆوە بەهۆی ئەم بڕیارەوە. سەرەڕای ئەوەش، پێیداگرت لەسەر ئەوەی بناغەی باڵادەستی دەریایی ئیمبراتۆریەتەكە نەوت بێت. ئەو رایگەیاند كە "باڵادەستی خەڵاتی سەركێشە و هەموو وزە و گوڕ و تینیی خۆشی بۆ ئەم ئامانجە تەرخان كرد.
لەو كاتەوە، نەوت بەسەر سیاسەت و بزنسی جیهاندا زاڵبوو. دووبارە پرسی نەوت زاڵبۆوە بەسەر سیاسەتی جیهاندا كاتێك سەددام حوسێن كوەیتی داگیركرد و كردیە بەشێك لە وڵاتەكەی لە ئابی 1991دا. ئەگەر رێگە بە عێراق بدرایە كوەیت كۆنتڕۆڵ بكات، سەدام حوسێن دەبووە كەسایەتیەكی ئیقلیمی باڵادەست و رەنگە كەسایەتیەكی جیهانیش. رەنگە بیتوانیایە تێڕوانین و خواستی سیاسی خۆی بەسەر بەشەكانی دیكەی جیهاندا بسەپاندایە. سەددام حوسێن ئامادەبوو نرخی باڵادەستبوونی بەسەر نەوتدا بدایە. سەركردەی ئەمریكا و گەلێك لە وڵاتانی دیكە رێگایان نەدا ئەو خواستە زاڵبوونە بەرجەستەبێت. بەڵام هەموو باڵادەستیەك بەسەر نەوت هەمان سروشتی باڵادەستی سەددام حوسێن نییە. زۆرێك لە وڵاتە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت، نەوت و دەسەڵاتەكەی(لە رووی ئابووری و ستراتیجیەوە) بۆ باشتركردنی كۆمەڵگەكانیان و بۆ باشتركردنی جیهان بەكار دەهێنن.
بەشداری نەوت لە باشتركردن و بەرەوپێشبردنی سەرمایەداری و مۆدێرنیزەكردنی بزنسی جیهانیدا، بەشداربوونێكی بنەڕەتیە. گەڕان بەدوای نەوتدا هەم مەترسی و هەم دەستكەوتی بەدواوەیە. بۆی هەیە ببێتە مایەی رزگاری یان وێرانكردنی وڵات و هەرێمەكان. بۆی هەیە نەوت ببێتە هۆی دەوڵەمەندكردنی تاكەكەس و كۆمپانیا و تەواوی وڵاتان. سەرەڕای شۆڕشی ئەلەكترۆنی و ئەو سەروەتەی بەرهەمی دەهێنێت، خاوەنداربوونی نەوت وەك خاوەندارێتی پارە وایە. پرسیارە یەكلاكەرەوەكە ئەوەیە چۆن بەڕێوە دەبردرێت، لەلایەن كێ و بۆ چ مەبەستێك.
هەروەها جیاواز لە پارە، نەوت توخمێكی جیاوازی دەسەڵات دەستەبەر دەكات. هێز و پێگەیەكی ستراتیجی تایبەت لەسەر شانۆی جیهان بۆ وڵاتە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت دابین دەكات. هەر لە سەرەتای ساڵی 1990وە هۆكاری زۆرێك لە شەڕ و ناكۆكیەكان كۆنتڕۆڵكردنی یەدەگی نەوت و زەمانەتكردنی دەستڕاگەیشتن بە نەوت بووە.
لە زۆر روەوە، نەوت بۆتە توخمێكی بنەڕەتی لە كۆمەڵگەی مۆدێرندا. و هەندێ كەس باسی ئەوە دەكەن كە پێویستە باس لە "كۆمەڵگەی هایدرۆكاربۆن" بكەین. و تەنانەت رەنگە بە تاكەكەسی مۆدێرن، بڵێن "مرۆڤی هایدرۆكاربۆن" ئێمە رۆژانە بەرهەمی نەوت بەكاردەهێنین بێ ئەوەی چیتر بیری لێبكەینەوە. كارەبار كاتژمێرەكانی كاركردنی درێژكردەوە. لە پڕێكدا بابەتە كانزاییە قورسەكان، وەك ئۆتۆمبێل، تراكتۆر، فڕۆكە و سەتەلایت و هتد، بەهۆی نەوتەوە كەوتنە سوڕانەوە. لە راستیدا نەوت وایكردووە لە كوێ و چۆن بژین، گەشت و گەڕان بكەین، هەروەها پەرە بە بەرهەمی كشتوكاڵی زیاتر بۆ دابینكردنی خۆراك بۆ دانیشتوانی روو لە زیادبووی جیهان، و خانوو دروست بكەین و ژمارەیەكی زیاتری بەرهەمەكانی دیكە دروست بكرێن. هەندێ كەس مشت و مڕی ئەوە دەكەن كە ئەگەر بەرهەمی نەوت بوەستێت، ئەوا تەواوی شارستانیەتی هاوچەرخ هەرەس دەهێنێت.
هێزە هەڵكشاوەكان، وەك چین و هیندستان، هەروەها ئابووریە هەڵكشاوەكان نەوتی زیاتر و زیاتریان دەوێت. هەروەها هەرێمی كوردستان شایەتی داواكاریەكی زۆر بۆوە بۆ ئەو نەوتەی لە ساڵی 2003وە بەرهەمی دەهێنێت. نزیكەی هەموو كارەكانی بنیاتنان و چالاكیە ئابووریەكانی دیكە پشت بە نەوت دەبەستن. پێدەچێت ئەگەری گەشەكردنی تەواوی كۆمەڵگەكە پشت بە فەراهەمبوونی نەوت و غاز ببەستێت. لە زۆڕ رووەوە، ئەمە هەواڵێكی زۆر دڵخۆشەكەرە بۆ هاووڵاتیانی كوردستان: كە بتوانن دوای دەیەها ساڵ شەڕ و ماڵوێرانی پەرە بە كۆمەڵگەیەكی ئاسایی بدەن كە تێیدا برەو بە سەروەت و سامان و گەشەكردنی بدات. جێی سەڕسوڕمان نییە كە هاووڵاتیانی ئاسایی حەز بكەن چەشنی خەڵكانی دیكە لە كۆمەڵگەیەكی سەقامگیر و سەلامەتدا بژین.
لە دوای دۆزینەوەی نەوت لە عێراقدا سیستمی سیاسی وڵاتەكە بەرەو مەركەزیبوون هەنگاوی هەڵگرت. كاتێك هێزە ناسیۆنالیستە عەرەبەكان لە كۆتایی شەستەكانی سەدەی رابردودا دەسەڵاتیان گرتەدەست، پرۆسەیەكی بەهێزتری بە مەركەزیكردن بووە هۆی ئەوەی میكانیزمەكانی بڕیارسازی لە عێراقدا دەوڵەتەكە بەرەو دەوڵەتێكی دەسترێژیكارتر و وێرانكارتر ببات، لە دەرئەنجامدا راگواستنی ناچاری دانیشتوان و پاكتاوی رەگەزی و جینۆساید پیادە كران بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی وڵاتەكە.
لە ساڵی 1930دا ئیسماعیل بەگی رواندز گوزارشتی لە نیگەرانیەك كرد كە بۆتە خەسڵەتێكی سیستماتیكی سیاسەتەكانی عێراق، ئەویش كاتێك داهاتی نەوت بووە سەرچاوەی سەرەكی داهات بێ ئەوەی چاودێری و لێپرسینەوەی پێویست لە حكومەت بكرێت. ئیسماعیل بەگ وتی: "دەكرێت ئەو داهاتە زۆرەی عێراق لە رێی كێڵگە نەوتیەكانەوە بەدەستی دەهێنرێت بۆ هاوكاری كردنی ئێمە بەكاربهێنرێت، لەبری ئەوەی بۆ بەرپاكردنی شەڕ لەم شاخانەدا بخرێنەگەڕ و كوردەكان بكەنە دژ و دوژمن. ئەوەتان لە یاد بێت كێڵگە نەوتیەكان لە كوردستانن، كەواتە هەندێ مافمان هەیە كە سوودمەندبین لە داهاتەكەی. لەگەڵ ئەوەشدا هەموو دەستكەوتی ئێمە لە نەوتی خۆمان بریتی بووە لە بۆمب و فیشەك."
لە وڵاتێكی شكستخواردوی وەك عێراقدا، داهاتی نەوت بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ بەكارهات لە دژی پێكهاتە جیاوازەكانی دانیشتوانی وڵاتەكە. هەروەك ئیسماعیل بەگ باسی دەكات، كوردەكان یەكەم كەس بوون رووبەڕووی ئەم سیاسەتە بوونەوە لە ساڵانی سییەكانی سەدەی رابردو. هەرچۆنێك بێت، ئەمە تەنها سەرەتا بوو. تاوەكو داهاتی زیاتر بهاتایەتە سەر بودجەكە، حكومەتەكە كەمتر شەفاف دەبوو لە بواری خەرجكردندا و ماڵوێرانی زیاتر رووی دەكردە وڵاتەكە.
لە ساڵی 1974دا، سەركردەی ئەفسانەیی كورد، جەنەراڵ مەلا مستەفا بارزانی، بە گوین رۆبەرت، كە فیلمسازێكی بەریتانی بوو، وت كە "نەوت نەفرەتیەك بوو ئاییندەی كوردەكانی شێواند". هۆكاری ئەمە روون بوو. لە كاتێكدا ئاهەنگ بۆ بە خۆماڵیكردنی نەوت سازدەكرا لە عێراق و جیهانی عەرەب و سۆشالیستیدا، لەبەر ئەوەی بە هەنگاوێكی گرنگی دژ بە كۆڵۆنیاڵی و دژ بە سەرمایەداری دادەنرا، كوردەكان شایەتی پرۆسەیەكی چڕی سەركوتكاری بوون، هەر لە دەركردنی كوردەكانەوە لە كەركوك و بواری پیشەسازی و خزمەتگوزاری نەوت بۆ راگواستنی زۆرەملێی خێزان و تاكەكەسەكان تاوەكو كوشتنی بە كۆمەڵ و جینۆساید.
لە تەواوی مێژوی مۆدێرنی عێراقدا، هۆكاری هەموو ئەو سیاسەتە وێرانكاریانە نەبوونی بەرپرسیارێتی و چاودێری و لێپرسینەوەیەكی روون بوو لەسەر ئەو سەروەت و سامانە بێشومارەی بەهۆی بەرهەمی نەوتەوە كەڵەكە دەبوون. رەنگە نە ئیسماعیل بەگ و نە جەنەراڵ مستەفا بارزانی بە تەواوەتی وێنای ئاستی ئەو كاولكاریەیان نەكردبێت كە لەسەر دانیشتوانی كوردستاندا دێت لە نیوەی دووەمی 1985ــەوە كە تێیدا سەدام هەڵمەتی بەدناوی ئەنفالی ئەنجامدا كە سەریكێشا بۆ وێرانبوونی زیاتر لە 4000گوند و كوشتنی زیاتر لە 180،000 كەس.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەم مێژووە تراژیدیە، سەركردە سیاسییەكانی كوردستان سووربوون لەسەر رێگرتن لە دووبارەبوونەوەی ئەم رووداوانەی رابردوو، كاتێك چالاكانە پشتیوانیان لە راماڵینی رژێمی سەددام حوسێن كرد لە ساڵی 2003دا لەلایەن ئەو هاوپەیمانێتیەی ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد. لە كۆبوونەوەی موعارەزەی لەندەندا لە كانوونی یەكەمی 2002دا- كەئەمریكا پشتیوانی دەكرد-، كوردەكان پێداگیریان لەسەر ئەوە كردووە كە پێویستە عێراق لەسەر بنەمای فیدراڵیەت بنیات بنرێتەوە. یەكەم رێككەوتنی سیاسی- كە بەرهەم و بەرەنجامی گفتوگۆ بوو- دوای سەددام حوسێن لە شێوەی دەستوورێكی كاتیدا هاتە ئاراوە كە پێی دەوترا یاسای ئیداری بۆ قۆناغی ئینتیتقالی، TALكە رێگەی خۆشكرد بۆ ئەوەی فیدرالیزم وەك پرەنسیپێكی سەرەكی عێراقی لەسەر بنیات بنرێتەوە.
جەولەی دووەمی گفتوگۆكان بەوە كۆتایی هات كە گەیشتن بوو بە رێككەوتنێك لەسەر دەستووری هەمیشەیی عێراق، كە لەلایەن چوار لەسەر پێنجی دەنگدەرانی عێراق لە تشرینی یەكەمی 2005دا پەسەندكرا. ئەمە وەك خاڵێكی وەرچەرخانی دراماتیكی مێژوویی بوو بۆ سەرجەمی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان. دواجار پرۆسەی بڕیارسازی مەركەزی بەهێز شكێنرا.
هەرێمی كوردستان دوو ئامانجی گرنگی بەدەستهێنا: بووە قەوارەیەكی خۆبەڕێوەبەر لە چوارچێوەی عێراقدا و بووە شەرێكێكی بایەخدار لە عێراقی فیدراڵیدا. بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی نەوت و دابەشەكردنی داهاتەكانی بەشێكی بنەڕەتی بوون لە هەموو ئەو رێككەوتنانەی گفتوگۆیان لەسەركرا، كە بواریاندا هەرێمەكە ببێتە هاوبڕیاردەر لە پەیوەندیدا بە كێڵگە بەرهەمهێنەرەكانەوە، دەسەڵاتی حەسریسشی پێدا لە پەیوەندیدا بە دۆزینەوەی نوێ و دابەشكردنی داهاتەكان بەپێی دەستوور.
ئەمە بووە بناغەی ئەوەی لە ئێستا و ئاییندەدا كوردستان وەك بەشێك لە عێراق بمێنێتەوە لە 2003دا. خەڵكی كوردستان و سەركردایەتیەكەی باوەڕیان وایە كە ئەو تەرتیباتە كۆتایی بە بازنەی بەتاڵی دەسەڵاتی مەركەزی رابردو دەهێنێت، و هانی ململانێی ناوخۆیی دەدات بۆ باشتركردنی ئابووری وڵاتەكە و دامەزراندنی لیژنەیەكی دەستووری بۆ سەرپەرشتیكردنی میكانیزمی دابەشكردنی داهاتی نەوت كە لە دەستووری 2005ی وڵاتەكەدا چەسپێنراوە. خۆلادان لە دواخستن یان لاوازكردنی جێبەجێكردنی دەستوور لە كوردستاندا وەك بەشێك لە هەوڵەكانی گەڕانەوە بۆ سیاسەتەكانی پێشووی بە نامەركەزیكردن سەیر دەكرێت لەگەڵ ئەو وێرانكاریانەی بەدوای خۆیدا هێنا.
بۆ رێگرتن لە روودانی ئەم حاڵەتە، هەرێمی كوردستان KRG یاسای نەوت و غازی خۆی تێپەڕاند بە گوێرەی پیشەسازی وزەی جیهانی دەستووری عێراقی لە سەرەتای ئابی 2007دا. یاساكە ئەنجومەنی نەوت و غازی هەرێمی پێكهێنا كە پێكهاتووە لە سەرۆك وەزیران، جێگری سەرۆك وەزیران، و وەزیرانی سامانە سروشتیەكان، دارایی و پلاندانان. هەروەك سەرۆك وەزیران، نێچیرڤان بارزانی لە وتارەكەیدا لە 1ی حوەزیرانی 2009دا، رایگەیاند حكومەتی هەرێمی كوردستان "سوورە لەسەر بەكارهێنانی سەرچاوە سروشتیەكانمان بە شێوەیەكی بنیاتنەر بۆ بەرژەوەندی سەرجەم هاووڵاتیانی عێراق، و بۆ بنیاتنانی ئاییندەیەكی باشتر بۆ خۆمان و دراوسێكانمان، هەروەها بۆ نەوەكانی داهاتووش." سەرۆك وەزیران، بارزانی لە هەمان ئەو رۆژەدا كە باپیری لە ساڵی 1974دا بە گوین رۆبەرتی وت، كە ئەوەی باپیری وتی راست بوو. ئەو كاتە نەوتی كوردستان بۆ كڕینی چەك و بۆ وێرانكردنی هەرێمەكە بەكاردەهات. بەڵام دوای 35 ساڵ، پێموایە بارودۆخەكە گۆڕاوە. ئێستا نەوتی عێراق بۆ ئاوەدانكردنەوە، و خۆشگوزەرانی و خێری خەڵك بەكاردەهێنرێت. ئێمە رێز لە رۆحی (جەنەراڵ) بارزانی دەگرین بۆ ئەو كارانەی بۆ ئێمەی ئەنجامداوە. ئێمە ئاییندەیەكی پڕ لە ئومێد بۆ نەتەوەكەمان دابین دەكەین."
رەنگە ئەوەی سەرۆك وەزیران بارزانی دەیڵێت زیاتر بێت لەوە تەنها سەرەتای رۆژگارێكی نوێی دەستپێشخەری سیاسی بێت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە. رەنگە چیتر كوردەكان ئەو خەڵكانە نەبن كە ئەحمەدی خانی لە 1692دا دەیوت خەڵكانێكی بێ ماڵ و حاڵ، و هەڵاتو و مەحكومن كاتێك پرسیاری كرد
" من سەرم لە حیكمەتی یەزدان دەرناچێت:
لەم جیهانی دەوڵەتانەدا،
بۆچی كوردەكان بێ دەوڵەت و بێ ماڵ و حاڵ ماونەتەوە؟
بۆچی هەمویان هەڵاتوو و مەحكومن؟
سەركردەكانی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی پرۆسەیەكی سیاسی بنیاتنەرن كە بڕیاری بوێرانە دەدەن بۆ جێەجێكردنی دەستووری فیدراڵی بۆ ئەوەی داهاتی نەوت بەكاربهێنرێت بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی عێراق، بۆ گەشەپێدانی هەرێمی كوردستان و وڵاتەكە و بۆ پیشاندانی نموونەیەكی باش لە رێی راكێشانی ملیارەها دۆلارەوە بۆ هەرێمەكە. یان وەك سەرۆك وەزیران نێچیرڤانی بارزانی جارێكیان وتی: "سەركەوتن بۆ ئێمە ئەوەیە ببینە بەشێك لەوەی لە داهاتوودا لە عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شانۆی جیهانی روودەدات، ئەگەر ئەمە شتێك بێت ئەوا، ئەمە تەنها سەرەتای گەشتەكەمانە."
*** ئەم وتارە بە ئینگلیزی نووسراوە و گوڵان كردویەتی بە كوردی
