عەبدولڕەحمان سدیق
خێرا دووركەوتنەوە یان دابڕان یان دوورخستنەوەی ئیسلامییەكان لەدەسەڵات، زۆر هۆكاری خودی و بابەتییان هەیە وەك هەڵەكانی خۆیان، هەڵویستی نەیارەكانیان، هەڵوێستی نێودەوڵەتیی، بەڵام لەبەر ئەوەی زۆربەی ئیسلامییەكان كەلتووری رەخنە لەخۆگرتنی ئاشكرایان نییە، بۆیە بەئاشكرا باس لەهۆكارە دەرەكییەكان زۆرتر دەكەن، باسی هەڵەكانی خۆشیان لە كۆبوونەوە تایبەتە نێوخۆییەكانیاندا دەكەن، لەكاتێكدا كەحزب - هەر حزبێك - تەنها موڵكی ئەندامەكانی خۆی نییە، بەڵكو موڵكی تەواوی كۆمەڵگەیە، بۆیە من لێرەدا هەوڵ دەدەم تیشك بخەمە سەر هەندێك لە هەڵەی ئیسلامییەكان خۆیان.
بزاڤە ئیسلامییەكان لەسەرەتاوە بۆ مەبەستێكی ئاینیی پەیدابوون، بۆیە زۆر درەنگ ئاوڕیان لەكێشە سیاسیی و ئابووریی و كۆمەڵایەتیی و نەتەوایەتیی نێو وڵاتەكانی خۆیان داوەتەوە، ئەو ئاوڕدانەوەیەش لە قۆناغی شیعارو دروشم تێپەڕ نەبووە، واتە ئەوەندەی (شیعار)ێكی ئاینیی بووە، ئەوەندە (مەشروع)ێكی سیاسیی نەبووە.
بۆیە هەتا ئەمڕۆش بزاڤە ئیسلامییەكان لەگەڵ گەیشتنیان بە دەسەڵات تووشی كێشەی زۆر (گەورە) و (نوێ) دەبنەوە كە پێشتر تەنها لەنێو كتێبە (بچووك) و (كۆن)ەكاندا وەڵامی ساكاریان بۆ ئامادە كردووە، ئەمانەی لای خوارەوەش بەشێكن لەو كێشانە.
كێشەی یەكەم:
زۆرینەی ئیسلامییەكان كێشەی گوتارو گوتاری سیاسییان هەیە، سەبارەت بەهۆیەكانی ئەم گرفتەش كە لەگوتاری بزاڤە ئیسلامییەكاندا هەن و، دەتوانین ئاماژە بە هۆكارێكی سەرەكی بكەین كە ئەویش ئەوەیە كە بەشێكی زۆری سیاسەتوانانی ئەمڕۆی بزاڤە ئیسلامییەكان لەبواری ئایینی و بانگەوازی ئایینیی و لەسەر مینبەرو لەپێشنوێژییكردنی مزگەوتەوە هاتوونەتە نێو دنیای سیاسەت، بۆیە كاریگەریی گوتاری پەروەردەیی بەسەرگوتاری سیاسییاندا زاڵە، ئەمە لەكاتێكدا كە گوتاری پەروەردەیی جیایە لە گوتاری سیاسیی، چونكە گوتاری پەروەردەیی: گوتارێكی تاك ئاڕاستەیە، لە كاتێكدا گوتاری سیاسیی بەدوو ئاڕاستەیە، هەروەها گوتاری پەروەردەیی وەك گوتاری مامۆستا بۆ قوتابی، یان وتاربێژ بۆ گوێگران، یان زانا بۆ نەزان یان گەورە بۆ بچوكە، لەكاتێكدا گوتاری سیاسیی هاوتایەو، گوتاری مرۆڤ بۆ مرۆڤە، ئەمە سەرباری ئەوەی كە گوتاری پەروەردەیی گوتارێكی پیرۆزكراوەو دوایین قسەكانی خۆی دەكات، بەڵام گوتاری سیاسیی گوتارێكی رێژەییەو شیاوی پێداچوونەوەو رەتكردنەوەشە.
ئەمە جگە لەوەی لەڕووی زمان و زەمانیشەوە بەهەندێك لە قسەكانی دوێنێی خەڵكانێك، دەیانەوێت كێشەكانی ئەمڕۆی خەڵكێكی دی چارەسەر بكەن، كەم ئاگا لەوەی كە ئەگەر قسەكانی دوێنێ بۆ ئەمڕۆشمان بشێن، مانای وایە ئێمە هێشتا لە دوێنێدا دەژین!
كێشەی دووەم:
كێشەی دوا ئامانجە لەكاری سیاسیی، واتە بزاڤە ئیسلامییەكان بەگشتی ئەو بزاڤانەن كە زۆر چاك دەزانن چییان ناوێت، بەڵام زۆر چاك نازانن چییان دەوێت؟ چۆنیان دەوێت؟ سیاسەتی ئەوان لەچییدا جیاوازە لەوانی دی؟
بڕوانە بزاڤە ئیسلامییەكان لەدوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانییەوە، لە هەوڵی گێڕانەوەی خەلافەت و بەیعە و شورا و حەل و عەقد و، پەیماننامەی مەدینە و، ئەحكامی ئەهلی كیتاب و زۆر شتی تر، سێ چارەكە سەدە خەباتیان كرد و، تووشی گرتن و بردن و ئەشكەنجە و كوشتن و ماڵ وێرانیی بوون، كەچی ئێستا دەڵێن: دەوڵەتی خەلافەت دەوڵەتێكی مەدەنیە و، خەلیفە واتە سەرۆك كۆمار و، بەیعەت واتە هەڵبژاردن و، حەل و عەقد واتە پەرلەمان و، شورا واتە دیموكراسی و، ئەهلی كیتاب و ئەوانی دی واتە كەمینەكان و، پەیماننامەی مەدینە واتە دەستور و، سیستمی (ئەمان) واتە پێدانی رەگەزنامە و.. هتد.
پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە كە ئەگەر بزاڤە ئیسلامییەكان بەرچاو روون بوونایە و، لە سەرەتاوە ئاوایان بگووتبایە ئێستا چەند لەپێش دەبوون و، چەندیش ئەو هەموو كارەساتانەیان تێدەپەڕاند كە بەسەر خۆیان و خەڵكیاندا هێنا؟!
كێشەی سێیەم:
كێشەی تێگەیشتن لەچەمكی دەوڵەت، بۆیە بزاڤە ئیسلامییەكان هێشتا كێشەی تێگەیشتنیان هەیە لەچەمكی دەوڵەت و دەوڵەتی ئیسلامییدا، دەوڵەت لای ئەوان روون نییە كەی دەبێت بە ئیسلامیی؟ چۆن دەبێت بە ئیسلامیی؟ بەچی دەبێت بە ئیسلامیی؟ كاری ئەو دەوڵەتە چی دەبێت؟
كێشەی چوارەم:
كێشەی رەتكردنەوەی شەراكەتی راستەقینەیە لەگەڵ ئەوانی دیكەدا، واتە : ئەوان خۆیان بۆ (بەدیل)ی دەسەڵات پەروەردە كردبوو، نەك وەك (شەریك)، بۆیە هێشتا لە شەراكەتی سیاسیی راستەقینە نەگەیشتوون، ئەمەش زۆر رەهەندی ئایدیۆلۆژیی و دەروونیی كۆنی هەیە، كاتێك چەمكی (وەلاو بەڕا)ی نەگۆڕی بواری عەقیدە، كە چەمكێكی ئاینییە، تێكەڵ دەكەن لەگەڵ چەمكی (قبوڵكردنی ئەوی دی) گۆڕاو كە چەمكێكی سیاسییە، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەوەندەی ئەوان ئایین پەروەرێكی سیاسیین، ئەوەندە سیاسییەكی ئایین پەروەر نین.
كێشەی پێنجەم:
كێشەی گەیشتن بە لووتكەی دەسەڵاتە بەبێ تێپەڕبوون بەدامێن و ناوەڕاستی چیای دەسەڵاتدا، واتە ئەوان لەم ئەزموونانەی دواییدا سەرنەكەوتن بەرەو دەسەڵات، بەڵكو لەسەر دەسەڵات نیشتنەوە، جیاوازییەكی زۆر هەیە لە نێوان سەركەوتن بۆ دەسەڵات و نیشتنەوە لەسەر دەسەڵات، سەركەوتن بەرەو دەسەڵات خۆت تیایدا كارای، خۆت قۆناغەكانی سەركەوتنەكە دەبینیت و ئەزموون كەڵەكە دەكەیت، بەڵام نیشتنەوە لەسەر دەسەڵات، شەپۆلێكی خەڵكی دیكەیە هەڵتدەگرێت و لەسەر لوتكەی دەسەڵات خۆت دەبینیتەوەو، لە قۆناغی سەرەتاییەوە بازت پێدەدەن بۆ زانكۆیەك كە لەئاستی خۆت زۆر بڵندترو قورسترە.
كێشەی شەشەم:
كێشەی نەگونجانە لەگەڵ سیستم و دام و دەزگا نێودەوڵەتییەكان، ئەوە راستە كە ئەوان (شەعبییەت)یان هەیە، هەڵبژاردنیش (شەرعییەت)یان پێدەبەخشێت، بەڵام كە لەگەمەی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ناتوانن یان نایانەوێت تەبا بن لەگەڵ بەرژەوەندییە جیهانییە هاوبەشەكاندا، ئەوسا (مەشروعییەت)ی نێودەوڵەتی لەدەست دەدەن، بەمەش (شەرعییەت)ی هەڵبژاردنیان بەتاڵ دەكرێتەوەو، هەرلێرەشەوە (شەعبییەت)یان دادەبەزێت و، جارێكی دیكەش ئەگەر بیانەوێت بێنەوە دەسەڵات یان دەبێت ڕەنگی خۆیان بگۆڕن، یانیش دەبێت رەنگە تۆخەكەیان كاڵ بكەنەوە تا ئەو رادەیەی تێكەڵ بەشەبەنگی رەنگەكانی دیكە بن!!
كێشەی حەوتەم:
بزاڤە ئیسلامییەكان كێشەی (وێنە) و(وێنا)كردنیان هەیە، ئەوان (وێنا)ی جیهانێكیان لە مێشكی خۆیان كێشاوە كە ناتوانن بیكەنە (وێنە)، بۆیە لەوە نەگەیشتوون كە جەماوەرو جیهان (وێنە)ی ئەو ژیان و دونیابینییەی لێیان دەوێت كە ئەوان دەبێت دروستی بكەن، بەڵام ئەوان هەر (وێنا)یەك بەهەوادارو دەوروبەریان دەدەن كە لەرابووردوودا هەبووەو لە رێگەی كتێبەكانەوە بیستوویانەو خوێندوویانەتەوە.
كێشەی هەشتەم :
كێشەی هەوڵدانە بۆ قۆرخكردنی زۆرترین پانتایی دەستوور بۆ خۆیان، نەك بۆ ئەوانی دی، ئەمە لەكاتێكدا پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر) لە مەدینەوە فێری كردین كە دەستوور:
گرێبەستێكی ئارەزوومەندانەی نێوان هەمووانەو، بۆ رێكخستنی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و هاووڵاتیانە.
شتێك لە هەموو شتەكانی هەر لایەنێكی تێدایە، نەك هەموو شتەكانی هەر لایەنێك.
بازنەیەكە بۆ كۆكردنەوەی گشت و، خوڵگەیەكیشە بۆ جووڵەی ئاسایی و یاسایی هەمووان.
چوارچێوەیەكی هاوبەشە بۆ بەرژەوەندیی هاوبەش و، بازنەیەكیشە بۆ ئینتیماكردن بۆ یەك نیشتمان.
وەك زەمینەی پێكەوە ژیانی لەیەكچووەكانە، هەر ئاواش بۆ پێكەوە هەڵكردنی جیاوازەكانە.
كێشەی نۆیەم:
ئەوان هێشتا بەڕوونی وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگەیان نەداوەتەوە:
ئایا بەخەڵك و نەتەوە و گەلێك نوێنەرایەتی فیكرێكی ئاینیی دەكەن؟
یان بەفیكرێكی سیاسیی نوێنەرایەتی خەڵك و نەتەوە و گەلێك دەكەن؟
بۆیە تا ئێستا بزاڤە ئیسلامییەكان لە باكگراوندی ئایینیەكەیانەوە بەو جۆرەن كە لەرێگەی گەلەوە نوێنەرایەتی فیكرێكی ئاینیی بكەن، لەكاتێكدا وەك حزبێكی سیاسیی دەبوو لە رێگەی فكرێكی سیاسییەوە نوێنەرایەتی زۆرینەی خەڵك بكەن.
بۆیە لای تەواوی جیهان ئاساییە كە هەر دەسەڵاتێك بەفكرێك نوێنەرایەتی گەلێك یان نەتەوەیەك بكات، نەك نوێنەرایەتی فیكرێك بە گەلێك بكات، چونكە لەحاڵەتی یەكەمدا، واتە نوێنەرایەتیكردنی فیكرێك بە گەلێك، فیكر جیهانیە و رەهەندی هەناردنە دەرەوەی دەبێت و، پەل دەهاوێت بۆ وڵاتانی دی، دەبێتە ئیسلامێكی گڵۆباڵ كە لەبیری گشت نیشتمانی ئیسلامیدا دەبێت، بەڵام لەحاڵەتی دووەمدا، كە ئەزموونەكە بەفكرێك نوێنەرایەتی گەل و نەتەوەیەك دەكات و، دەبێتە ئەزموونێكی ناوخۆیی و تایبەت و، وەك ئیسلامێكی لۆكاڵ لەخەمی پیادەكردنی ئیسلامێكی نیشتمانیی دەبێت.
كێشەی دەیەم:
ئەم پرسیارە هێشتا لەبەردەم ئیسلامییەكانی جیهاندا لەڕووی پراكتیكەوە بێ وەڵامە:
كامیان لە پێش ئەوی تردایە: ئایین یان ئازادی؟ دیارە لە رووانگەی (لا اكراه فی الدین)ـەوە ئەوە دەردەكەوێت كە ئازادی لەپێش ئایندایە، چونكە مرۆڤەكان بە ئازادی ئایین هەڵدەبژێرن و بە ئازادیش سروتەكانی ئاین و پێداویستییەكانی ئایین جێبەجێ دەكەن.
بەڵام دیارە لەزۆربەی ئەزموونە ئیسلامییەكانی ئەم سەردەمەدا، سەركردەی بەپەلەو هەناسەسوارو كەم ئارام و كەم شارەزا، توانای ئەوەیان نییە بە بۆچوونەكانیان قەناعەت بە بەرامبەرەكانیان بێنن، بۆیە دێن بە زەبری یاسا و بیری توند، كاریان بەسەر خەڵكدا فەرز دەكەن و، دەست وەردەدەنە نێو ژیانی تایبەتی مرۆڤەكان و، تایبەتمەندییەكانی تاكە كەس و كۆمەڵگە، بێ ئاگا لەوەی كە ئازادیی بیروڕای ئاینیی و مەزهەبی و سیاسیی و، ئازادیی پۆشینی جل و بەرگ و باڵاپۆشیی، مافێكی سەرەكی و خوا پێدراوی گشت مرۆڤەكانە، لەگەڵ مرۆڤدا لەدایك دەبێت و لەگەڵیدا دەژی، چونكە بە ئازادی و لە ئازادیداو بە سەلماندن مرۆڤ جوانتر تێدەگات و بڕیار دەدات، بەڵام لەژێر چەپۆكی قورسی هێز و زەبر و زەنگی سەپاندندا، مرۆڤەكان دەبنە رۆبۆت و دەسەڵاتیش دەڕووخێت و، وڵاتیش وێران دەبێت.