دیموكراسی سیستمێكی سیاسییە كە پێویستە لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی دیكە جووڵەكانی ڕێبكخرێنەوە. كاتێك لە وڵاتێكی دیموكراسی لە ڕۆحی سەردەمەكە( ستانداردە نێودەوڵەتییەكان) دەردەچێت، ئەوا شكست دەهێنێت، لەوەی كاتی گونجاو بۆ كاری گونجاو بدۆزێتەوە. ئەوە ڕوونە كە دیموكراسییەتی توركیا پێویستی بە ڕێكخستنەوەی هەنگاوەكانێتی بە شێوەیەكی باش. ئەم داواكارییە دوو هەفتە پێش ئێستا لەلایەن ئەو خەڵكەوە گەیەنرا كە ئێستا لە مەیدانی تەقسیم كۆبوونەتەوە.
ئەو دەستە سیاسییەی خۆپیشاندەرانی تەقسیمی لێ پێكدێت زۆربەیان هاوڵاتی ئاسایین، كە لە هەموو چین و توێژەكانەوە هاتبوون، بە تایبەتی گەنجانی شارەكان و گەنجە پیشەوەرەكان، پشتئەستور بەو هۆشیارییەی كە ئەوان وەك هاووڵاتیەك خاوەنی كۆمەڵێك مافن كە قابیلی دەستكاریكردن نین و خەڵات و بەخششی حكومەتیش نین. ئەوان بەرپرسێكی فەرمی لەسەرووی خۆیانەوە قبوڵ ناكەن. ئامرازی پەیوەندیكردنیان بریتیە لە ڕاگەیاندنی كۆمەڵایەتی (Social Media) كە قەرەبووی نەبوونی ڕێكخراوێكی كۆمەڵایەتی- سیاسیان بۆ دەكاتەوە.
لە سەرەتادا ناسیستماتیك بوون و ئامانجی هاوبەشیان نەبوو. ئەو لوتبەرزیی و فیزەی حكومەت كە وا دەركەوت لە بەرژەوەندیی چاوچنۆكیی ئەو گەشەپێدەرانەدایە كە دەیانەوێت هەمو پانتاییەكی سەوزایی بگۆڕن بۆ كۆمەڵێك باڵەخانەی بەرز و چەند مۆڵێك، یەكەم ئامانجی ناڕەزاییەتیەكە بوون. مامەڵەی توندی پۆلیس و دیمەنی مامەڵەی ڕەقی دەسەڵاتە فەرمییەكان لەگەڵ خۆپیشاندەرە ئاشتیخوازەكان لەسەر تۆڕەكانی ئەنتەرنێت، نەك تەنها پتر یەكگرتووی كردن، بەڵكو پێگەشی گەورەتركردن. ئەوانەی دواتر چوونە نێویانەوە گرووپە پەراوێزكراوەكان بوون كە مەیلی كاردانەوەی توندوتیژانەی هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، وەك ئەوەی پێویست بوو زۆرینەی ئاشتیخوازی- نێو خۆپیشاندەرەكان- ڕەتیان كردنەوە و پەراوێزیان كردن.
دەگوترێت هۆكاری سەرەكیی كۆكردنەوەی ئەم گرووپە جیاوازانە كە پێشتر تەحەممولی یەكتریان نەدەكرد، تێڕوانینی لوتبەرزیی حكومەت بوو، كە باوەڕی وابوو مۆڵەتێكی هەیە بۆ حكومڕانی كە سنور ناناسێت و ناكەوێتە ژێر بەرپرسیارێتییەوە. گەنجانی ئەمڕۆی توركیا نایانەوێت بترسێنرێن بۆ ملكەچكردن بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی فەرمی پێی دەگوترێت ڕەفتاری «گونجاو» و ڕێسا ئێتیكییەكان. ئەوان باوەڕیان بە هەمەڕەنگی و بە پێكەوەژیانی جیاوازییەكان هەیە. بەلای كەمەوە، ئەمە ئەو پەیامەیە كە لە تەقسیمەوە سەریهەڵدا.
پاشخان
لەسایەی حكومڕانی پارتی داد و گەشەپێداندا (ئاك پارتی)، توركیا هەنگاوی گەورەی بەرەو گەشەكردنی ئابووری هەڵگرتووە. حاڵی حازر توركیا حەڤدەمین گەورەترین ئابوورییە لە جیهاندا. تێكڕای داهاتی ناوخۆیی وڵاتەكە لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا سێ ئەوەندە زیادی كردو بوو بە سێ لەسەر چواری تریلیۆنێك دۆلار. لە ساڵی 2003ەوە نزیكەی 100 ملیار دۆلار وەبەرهێنانی دەرەكیی ڕاستەوخۆ هاتووەتە وڵاتەكەوە. لە ساڵی 2012دا ئاستی هەناردەكردن بۆ 152 ملیار بەرزبۆوە و تا ئێستاش لە هەڵكشاندایە. واتە لە ماوەی 10 ساڵدا دە ئەوەندە زیادی كردووە. داهاتی تاكەكەس سێ ئەوەندە زیادی كرد هاوشان بە ئاستێكی ڕازیكار لە دامەزراندن لە هەر ساڵێكدا. لە ئێستادا توركیا ئەندامێكی پێشەنگی گروپی 20ە (G-20).
لەوەش زیاتر، زنجیرەیەك لە چاكسازیی یاسایی ئەنجامدران كە كۆتاییان بە دەستڕۆیشتوویی خنكێنەری سەربازی هێنا. بەشێكی گەورەی ئەو دەستورەی سوپا دایڕشتوە لە ڕێی دەستپێشخەریەكی پەرلەمانی و پاڵپشت بە ڕاپرسی جەماوەری هەمواركران.
هەرچۆنێك بێت، لە ساڵی 2011ەوە، ئاك پارتی هەستی بە دڵنیاییەكی زیاتر كرد كاتێك نیوەی دەنگەكانی بەدەستهێنا لە سێیەمین هەڵبژاردنی گشتیدا، و پتر خۆپەرستانە كاری كرد كە وەك ڕەفتارێكی خۆسەپێنەرانە لێكدەدرێتەوە. سیستمی جینائی توركیا هەموارنەكرایەوە بۆ ئەوەی كۆتایی بە سنووربەندییەكانی سەر ئازادیی ڕادەبڕین و ڕاگەیاندن بهێنرێت. یاسای دژە تیرۆری توركیا زۆربەی كاردانەوە گشتییەكانی لە ئاست ڕێكارە ئیداری و ئەمنییەكانی وەك تیرۆریزم یان تاوانی ڕێكخراو لە قەڵەمدا. هەر زوو سوود لەم دۆخە وەرگیرا لەلایەن حكومەت بۆ ملكەچپێكردنی ئۆپۆزسیۆن.
پێداگیریی ئەم دواییەی ئاك پارتی لەسەر تەبەنی كردنی سیستمێكی سەرۆكایەتی كە نەكەوێتە ژێر باری لێپرسینەوە و لە سنووردا ڕانەگیرێت بە چەشنی سیستمی نامەركەزیەتی ئیداری و جیاكردنەوەی دەسەڵات، خواستی هێنانەئارای سەرۆكایەتییەكی تەواو دەستڕۆیشتووی ئاشكراكرد كە دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی هەبێت.
تموحی ئەو بۆ بوون بە چەقی دەسەڵات لە خیتابەكەیدا ڕەنگ دەداتەوە بۆ سەپاندنی شێوە ژیانێك كە بە ڕاددەیەكی زۆر سنووربەندكرا و موحافیزكار بێت بەسەر خەڵكانی شارنشینی هاوچەرخدا. زۆرێك لەو خەڵكانەی لە چینی سەرەوەی شەبەنگە كۆمەڵایەتییەكەن، بە تایبەتی گەنجان كە پتر لەگەڵ جیهانی هاوچەرخدا هاوئاوازن، زیاتر و زیاتر ناڕەحەت دەبن.
ڕەنگە سەرۆك وەزیرانی توركیا پیاوی ئەركەكە بێت. وەك كەسێكی موتتەقی ڕەنگە باوەڕی وابێت ئەركی ئەو ئەركێكی ئیلاهییە و لە ئاسمانەوە فەرمانی پێكراوە. بەڵام لە كۆتاییدا، ئەو خزمەتكاری خەڵكە و هەر بۆ ئەم مەبەستەش دەسەڵاتی گرتۆتەدەست. كەوتنە بەردەم بەرپرسیاربوون لە جیهانی دواتر و كاركردن بەو شێوەیەی ئارەزوی دەكەیت (یاخود بەو شێوەیەی ئەركەكەی داوای لێدەكات) لەگەڵ دیموكراسیدا یەكناگرێتەوە، ئەو دیموكراسییەی سوێندی خواردوە لەسەر پاڵپشتیكردن و پەرەپێدانی. لەگەڵ خۆپیشاندانەكانی تەقسیمدا كە تەشەنەی كردووە بۆ شارەكانی دیكەی توركیا، ئەم ڕاستییەی بە بیر هێنرایەوە.
سەقامگیری سیاسی لە مەترسیدایە
سەقامگیریی سیاسی بەوە دێتەدی حكومەت خواست و پێداویستییە جۆراوجۆرەكانی گرووپە كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەكان لەبەرچاو بگرێت. دیموكراسی سیستمێكە بۆ ئاشتەوایی. هاوسەنگییە هەستیارەكەی بەرگەی لایەنگیری ئایدۆلۆژی حكومەت و سەپاندنی شێوە ژیانێك بەسەر تێكڕای كۆمەڵگەدا ناگرێت.
ئەگەر ووردتر بڕوانین ئەوا پێدەچێت ئاك پارتی ڕوبەڕووی ئاكامەكانی سیاسەتی مۆدێرنیزەكردنی سەركەوتووەكەی بێت كە گەشەی خێرایی ئابووری ئاسانكاری بۆ كرد. مۆدێرنیزەكردن، كە زۆر ئەزموون دەكرێت، كاریگەریی ناسەقامگیركاری هەیە لە كۆمەڵگە تەقلیدییەكاندا. كۆمەڵگەیەك بە ڕەوتێكی خێرا بگۆڕێت و هەوڵبدات خۆی لەگەڵ پێداویستی و داواكارییە جیاوازەكانی پەیوەست بە فرەیی گرووپە كۆمەڵایەتی-كەلتوورییە بگونجێنێت، فشار لەسەر سەقامگیری سیاسی دروست دەكات. پێویستی گرتنەبەری ڕێگای نوێ و دەسەڵاتی دامەزراوەیی كە دروست دەبێت ناتوانێت بە هەمان ئەندازەی خێرای پێشبینیەكان هەنگاو بنێت. پەرچەكردارەكەش ناسەقامگیری دروست دەكات. بەڵام پشێوی و جێگۆڕكێ ئەو كاتە سەرهەڵدەدات كە سیستم/ حكومەتەكە بەرهەڵستی بكات یان شكست دەهێنێت لەوەی لە ئاستی پێشبینییەكاندا بێت یان ئەو پێداویستییانەی پربكاتەوە كە دێنەئاراوە.
ئەو ڕاستییەی كە داواكاریە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان و ئەو فشارەی دروستی دەكەن بۆ بەرەوپێشبردنی سیستمە سیاسییەكە، پەردە لەسەر مرونەت و كارایی ئەم سیستمە لادەدات. لەبەرچاوگرتنی ئەوەی داواكاریە نوێیەكان لەلایەن كەسانێكی نوێیەوە بەرزكرانەوە، ئەوانەی توانای گوزارشتكردن، پەیوەندیكردن و ڕۆشنبیرییەكانیان توانایەكی بەرزە، پێدەچێت گۆڕانكاری دامەزراوەیی پێداویستیەكی بە پەلە و بونیادی بێت.
ناڕەزایی دژ بە حكومەتی ئاك پارتی كت و پڕ نەبوو. بەشداریی هەنگاو بە هەنگاو لە ڕووداوەكاندا سەریكێشا بۆ جەولەی كۆتایی. بەم دواییە حكومەت بڕیارێكی دەركرد كە فرۆشتنی ئەلكهول و ڕەواجپێدانی سنووردار بكات، ئەویش لە كۆمەڵگەیەدا كە بە ڕێژەیەكی گەورە ئیستیهلاكی دەكات. ڕاستیەكە لە ئاڕاستەكەی دیكەدا: بە گوێرەی (Household Budget Surveys) كە سەر بە حكومەتە، تەنها لە سەدا 6ی ئەو خێزانانەی پارە بۆ كڕینی ئەلكهول ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر بودجەكەیان. ئەوانەی دیكە یان مەشروبخۆری ئاسایی(social drinker) یان مەشروبخۆر نین. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم كارەی حكومەت لەلایەن زۆر كەسەوە بە پێشێلكردنی ژیانی تایبەت لێكدرایەوە.
سەرنجە جار بە جارەكانی بەڕێز ئەردۆغان لەبارەی هونەر و كاری هونەرییەوە بە تەختكردن و ڕاماڵینی ئەو پەیكەری یادەوەرییە كۆتایی هات كە لە لە كارس دروستكراو بوو وەك نیشانەیەك بۆ دۆستایەتی توركی- ئەرمەنی. پێداگیریی ئەو لەسەر دروستكردنی مزگەوت لە ناوچەگەلێكی هەستیاری ئەستەنبولدا بێ ئەوەی پەنابباتەبەر وەرگرتنی ڕەزامەندیی هاووڵاتیان و بە فەرامۆشكردنی پێكهاتەی ئەندازەیی شارە مێژووییەكە، وەك ڕۆچوونی سیاسەت بۆ ناو بواری كەلتوور سەیركرا، هەروەها وەك بەرەنگاربووونەوەی كەلتوری مەدەنیش.
یەكێك لەو سیاسەتە كەمانەی حكومەتەكەی ئاك پارتی بە شێوەیەكی بەربڵاو لەلایەن خەڵكەوە ڕەخنەی لێگیراوە، بریتییە لە پەیوەندیی نزیكی توركیا لەگەڵ موعارەزەی سوریا كە ڕێگەی پێداون لە نێو توركیادا خۆیان ڕێكبخەن و چالاكانە لە شەڕە ناوخۆییەكەدا یارمەتیان دراوە. ترسی تۆڵەسەندنەوە لەلایەن ڕژێمی دڵڕەقی سوریاوە لەگەڵ دوو تەقینەوە كاولكارییەكەدا بووە واقیع و ڕاستی. هێرشی ئۆتۆمۆبێلی بۆمبرێژكراو بۆ سەرە دەروازەی سنووری لە كلیڤەگۆزو، و تەقینەوەكەی ڕەیهانلی لە 11ی ئایاردا كە 51 كەسی كوشت و 140 كەسی بریندار كرد، شەپۆلەكەی دژ بە حكومەت بەرزتركردەوە. زۆرینەی خەڵكی توركیا دەیانەوێت وڵاتەكەیان خۆی لە شەڕی براكوژی سوریا بە دووربگرێت،سەرەڕای ئەوەی دەیانەوێت هاوكاری مرۆیی بەردەوام بێت.
هەروەها خەڵكی پێیان وایە پێكهاتەی تائیفی سوریا درێژدەبێتەوە بۆ ناو سنووری توركیا و تێوەگلانی توند لە كاروباری سوریاوە ڕەنگە بڵیسەی ئاگرەكە لەو دیو سنوورەوە دابگیرسێنێت. باوەڕیان وایە ئێران و سوریا ئامادەن ئەوپەڕی هەوڵی خۆیان بخەنەگەڕ لەم بوارەدا.
ئەوەی پەیوەندی بە ئازادییە شەخسییەكان و مافەكانی مرۆڤەوە هەبێت، زۆرینەی خەڵك پشتیوانی دەستپێشخەرییەكەی ئاك پارتیان كرد بۆ گۆڕینی دەستوور بۆ ئەوەی پتر دەستوورێكی لیبراڵ دیموكراسی بێت. لەگەڵ ئەوەشدا، بەشێكیان كەوتنە ژێر سیحری ئەوەی ببینن گۆڕانكارییەكان سنوری شكاندنی دەستڕۆیشتوویی بیرۆكراتی بەسەر ڕژێمەكە نەبڕێت و دامەزراوەكان و ڕەفتارەكان وەك خۆیان بمێننەوە. ئەم دامەزراوە و دەسەڵاتانە لە دەستی حكومەتی ئێستادان، ئەم ڕاستییەش ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە ئاك پارتی خوازیاری بەرهەڵستی كەمە و خوازیارە رووبەرووی بەرپرسیارێتییەكی كەم ببێتەوە. بەلای كەمەوە ئەمە بۆچوونی ئەو خەڵكانەیە كە پتر خوازیاری ئازادین ئەوانەی پتر تاكگەرایی دەنرخێنن وەك لەوەی بەشێك بن لە ڕێكخراوێكی سیاسی یان عەقائیدی.
بە پێی زۆرێك لە شیكەرەوە سیاسییەكان، گەشەی ئابووریی توركیا زۆرێك لەم كێشانەی پەردەپۆشكرد. بەڵام لەگەڵ ئەم كاریگەرییە كەڵەكەبووانەی تێكڕای ڕووداوەكان، گەشەی ئابوری بەس نییە بۆ خاوكردنەوەی خەڵك. ڕێكاری توند- بۆ كۆنتڕۆڵكردنی دۆخەكە- كە لەسەرەتادا بینرا لە كاتێكدا خۆپیشاندەرە ئاشتیخوازەكان لە مەیدانی تەقسیم و شوێنەكانی دیكە سەركوت دەكران، وەك ستەمكاریی زیاتری حكومەت و ملكەچنەكردن بۆ بەرپرسیارێتی لێكدرایەوە.
ئەو ڕاستییەی كە تەواوی وڵاتەكە چاوەڕوانی هاتنەوەی سەرۆك وەزیرانیان لە سەفەرەكەی بۆ ئەفریقیای باشوور دەكرد ئاماژەیە بەوەی چۆن ڕژێمەكە بۆتە ڕژێمی تاكەكەسێك. ئەو تاكەكەسە كە بڕیاربدات ئایا كێشەی تەقسیم بە ئاشتەوایی كۆتایی دێت یان حكومەتەكەی (لەڕاستیدا بە تەنها ئەو) بڕیار لەبارەی چارەنووسی مەیدانەكەوە دەدات. یەكەمیان وەك مرونەت دیموكراسی و پێداگیری لەسەر وێرانكردنی پاركێك بۆ ئەوەی بنكەیەكی بازرگانی تێدا بكرێتەوە وەك سیاسەتێكی خۆسەپێن بەسەر ژیانی مەدەنی و ئیختیاری مەدەنی ئازاددا لێكدەدرێتەوە. ئەمە دەبێتە جیاوازیی نێوان ڕێگاچارەی ڕووبەڕوبوونەوە و ڕێگاچارەی میانڕەوی.
تۆنی قسەكردنی (لە كاتژمێر 3:00) بەڕێز ئەردۆغان لە ڕۆژی هەینیدا، ڕاستەوخۆ دوای گەڕانەوەی لە بەردەم ئاپۆرایەكدا كە هاواریان دەكرد «با بەڕێكەوین و تەقسیم تەخت بكەین» ئومێدێكی زۆری بۆ ئاشتەوایی و بەدەمەوەچوونی داواكاریی خەڵك نەهێشتەوە. كاتێك ئەو لە سەرەتادا خۆپیشاندەرانی بە تاڵانچی و گەڕۆك وەسفكرد. ئەو لەبەردەم خەڵكەكەشدا خیتابەكەی نەگۆڕی.
ڕەنگە سیاسەتی ڕووبەڕووبوونەوە ببێتە هۆی ئەوەی پارتەكە و سەركردەكەی براوەبن لە هەڵبژاردنەكاندا، كە سێ هەڵبژاردنمان لە پێشە لە ساڵی داهاتوودا (شارەوانی، پەرلەمانی و سەرۆكایەتی)، بەڵام وڵاتەكە قازانج ناكات ئەگەر هەستی پاڵپشتیكردنی یەكتر لەدەستچوو. لە كاتێكدا-توركیا- باشترین هەوڵی خۆی دەخاتەگەڕ بۆ هێنانەئارای ئاشتی لە پێناو چارەسەركردنی «كێشەی كورد» ئیتر بۆچی «كێشەی تورك» بخوڵقێنێت؟
هەندێ كەس ئەو ئامۆژگاریەمان بیردەهێنێتەوە كە ئەردۆغان هەیبوو بۆ حوسنی موبارەك لە ترۆپكی خۆپیشاندانەكانی مەیدانی تەحریردا: «هیچ حكومەتێك ناتوانێت دژ بە ئیرادەی خەڵكەكەی بەردەوام بێت، ئێمە هەموومان دەڕۆین، و لەسەر ئەوە حوكممان لەسەر دەدرێت كە لە دوای خۆمان جێیدەهێڵین». لە ڕاستیدا ئەمە دەبێتە میراتی بەڕێز ئەردۆغان: گرتنەبەری شێوازێك لە سیاسەتدا كە مەیلداربێت بە ئازادی و گوێ بۆ دەنگی خەڵك ڕادێرێت بە پێكهاتە جیاوازەكانیانەوە.
ئەگەر بە ڕاستی حكومەتی ئاك پارتی تێڕوانینێك تەبەنی بكات كە مەیلدار بێت بۆ ئازادی لەبری ئەوەی شێوازێك بگرێتەبەر كە ئەمنیەت بكاتە ئەولەویەتی كە دەوڵەت بەهێز دەكات لەبری ئەوەی خەڵك بەهێز بكات، ئەوا هیچ هۆكارێك نییە بۆچی توركیا نەبێتە وڵاتێكی نموونە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە ناوچەیەكی لەرزۆك و پڕ لە ناكۆكییە و وڵاتێكە ئەگەری ئەوەی لێبكرێت كە پاڵێوراوبێت بۆبوونە ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپادا.


* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا