سیستەمی راگەیاندن لە كوردستاندا دەورێكی خراپی لەسەر دروستكردنی شەخسیەتدا هەیە. مەبەستم لە دروستكردنی تیپی شەخسیەت لە وڵاتە. راگەیاندن وێڕای سیستەمەكانی دیكە هەمیشە دەورێكی خێرا دەگێڕێ، نموونەی ئیجابی زوو دەناسێنێ، كاریگەر دەبێت لە رەخنەگرتن لە تیپی كەسایەتییەكان جا كەسایەتی سیاسی، زانستی، رۆشنبیریی و تا دوایی.
سیستەمی راگەیاندن لە كوردستاندا لە پێكەوە بەستنی ناوچەكانیشدا دەورێكی سلبی دەبینێ، چونكە تەنزیم نەكراوە. ئەو راگەیاندنە جیهانییە كە دنیا بەیەكەوە دەبەستێتەوە، بەكارهێنانی لە هەرێمی كوردستاندا تاكو ئێستاش لەسەر ئاستی پارێزگا و ناوچە و شێوەزاری ماوەتەوە.
لە بواری گەشەسەندنی مرۆڤایەتیدا، كە مەبەست لەوە ئاشكرا كردنی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و چالاك كردنی ژیانی كۆمەڵایەتی و مەسەلەی ژنان و پێكهاتە دینییەكان و بەشداریكردنە لە كاركردن، لەم پێكهاتانە هەمووی، سەرەنجام دروستكردنی كۆمەڵگایەكی چالاكە، تا هەموو وزە و توانایی عەقڵی كۆمەڵگا بكەوێتە یەك پرۆسە. راگەیاندن لەو بوارەدا دەورێك دەبینێت بەڵام ئەو دەورە نییە كە بەرنامەی بۆداڕێژرا بێت.
تا ئێستا لە پەروەردەی وڵاتدا، دەزگاكانی راگەیاندن لە بەرنامەیاندا نییە ‌لە كاری پەروەردەدا بەشدار ببن، بەڵام لە بەرنامەدا نەبوون بەو مانایە نییە كە حزوریان لە كاری پەروەردەدا نییە. حزور هەیە بەڵام حزورێكی هەڕەمەكییە. خودی وەزارەتی پەروەردە و خوێندنی باڵا هیچ گرنگییەك بەو بوارە نادات.
راگەیاندن دەكرێ پێ بە پێی وەزارەتی پەروەردە و خوێندنی باڵا بەشدار بێت لە گەیاندنی زانیاری و زانست بە قوتابیان، لە باخچەی ساوایانەوە بگرە تا دەگاتە زانكۆ. ئەوەش سەلبیاتەكانی دیارن. چەندە سیستەمی پەروەردە لە وڵاتی ئێمەدا كەموكوڕی هەبێت زانیاری ناگاتە خەڵك یان راگەیاندن بە دەوری خۆی هەڵناستێت كە ئەو پەیوەندییە رێكوپێكە لە بەینی پەروەردە و دایك و باوك و كۆمەڵگادا دروست بكات. هەر بۆیە ئەگەر لە پەروەرده و زانكۆدا كەموكوڕی هەبێت ئێمە لە ماڵ یان لەسەر كار نایزانین. ئەوەش دەبێ یەكێك لەو ئامانجانە بێت كە كاری لەسەر بكرێت.
لە ژیانی ئابووریدا راگەیاندن تەنیا ریكلام دەكات، بەڵام هیچ دەورێكی ئیجابی نابینێ تا كۆمەڵگا یان ناوەندەکانی ئابووری بەیەكەوە ببستنەوە، بەیەكەوە بەستنەوەیەكی زانیاریی. ئێمە نازانین ئابووری وڵات چۆن بەڕێوە دەچێت، كەموكوڕییەكانی چین. لە قەیرانێکی گەورەی ئابووریداین باوەڕناكەم هیچ مەركەزێكی راگەیاندن دوو سەعاتی بۆ تەرخان بكات تا هاووڵاتی تێبگەیەنێ لە تەنگوچەڵەمەی ئابووریداین. بەشێكی زۆری دەنگوباسی سیاسی و گۆڕینەوەی زانیاری وڵاتانی مستەقڕ بە گۆڕینەوەی زانیاری ئابووریی‌ بەڕێوە دەچێت، زۆر جار دەنگوباسی ئابووری دەبێتە دەنگوباسی سیاسی و هی سیاسیش دەبێتە كێشەی پەرلەمانی و دەبێتە موشكیلەی گەورە تا حكومەت باش خۆی بەڕێوەببات. سیستەمی راگەیاندنی ئێمە لەو بوارەشدا غیابێكی زەقی هەیە.
راگەیاندنی ئێمە لە كێشە كۆمەڵایەتییەكانیدا مونەزەم و زانا نییە. سیستەمەكە وا تەنزیم نەكراوە كە هەموو ناوەندەکانی كۆمەڵایەتی کە پێویستیان بە راگەیاندنه، زانیاری خۆیانی لێ وەر‌گرن. بۆ نموونە هەموو ئەو كەموكوڕی و سەركەوتنانەی لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا هەیە، لە كاری راگەیاندندا بە زەحمەت دەیبینین، یان دەكرێتە پاشكۆی پاڵەپەستۆی سیاسی و بۆ هەندێ بەكار دێت، كە ئەویش ئەو پەیامە كۆمەڵایەتییە باشە ناگەیەنێ كە دەبێ راگەیاندن بۆ كۆمەڵگاكەی‌ بیكات، یان ئەوەتا زیادەڕۆییەكی زۆری تێدا دەكات و دەبێتە مایەی گرفت.
هەڵبەت راگەیاندن تەنیا بریتیی نییە لە دەزگاکانی رۆژنامە و تەلەفزیۆن و رادیۆ و سایتە ئەلیكترۆنیەکان، هەموومان لینكێكی گەورەمان لە رێگەی مۆبایل و تەلەفزیۆن و ئینتەرنێت لەگەڵ هەموو ناوەندەکانی راگەیاندنی خۆمان و جیهان هەیە هەڵبەت بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ. پرد هەیە، ئەو پردە وڵاتی ئێمە دروستی نەكردووە، بەرهەمی تەكنۆلۆژیای جیهانه، بەرهەمی بەجیهانیبوونە و دێتە ناو ژیانمان و لێشمان ناپرسێت. دەبوو سیستەمی راگەیاندنی ئێمە لەناو سیستەمی كۆمەڵگا‌دا بە شێوەیەكی ئەوتۆ تەنزیم ببوایە كە ئەو زانیاریانە بگوازێتەوە كە كۆمەڵگاكەی پێی دادەسەکنێ، توانای كۆمەڵگا كۆدەكاتەوە بۆ ئەوەی بەرەو پێشەوە بچێت، توانای ژیانی سیاسی كۆدەكاتەوە بۆ ئەوەی باش بەڕێوەبچێت. راگەیاندن دەبێ لەو بوارەدا نەك هەر حزور بەڵكو لایەنێك بێت. سیستەمێكی كاریگەر بێت لە ژیانی كۆمەڵایەتیمان.
یەكێك لە كەموكوڕییەكانی حكومەت و سیستەمی بەڕێوەبردنی كوردستان لەماوەی بیست ساڵدا ئەوەیە كە لەو بوارەدا هیچ بیری نەكردۆتەوە. گرفتەكە تەنیا ئەوە نییە راگەیاندن لەدەستی حیزبەكاندایە، بەڵام خۆ سیستەمەكە هی حیزب نییە. بە پێچەوانەوە دەبێ حكومەت ئەو بواری فراوانی جیا لە رۆژنامە و تەلەفزیۆن، ئەو هەموو پردە ئەلیكترۆنییانە رۆژانە ژیانی شەخسی و ئیداری و سیاسی و كاركردن رێكبخەن. ژیان بەبێ راگەیاندن بەڕێوە ناچێت.
ئەگەر بمانەوێ بزانین لە هەولێر باران دەبارێ یان نا، دەتوانین لەسەر مۆبایلەكەمان، هیچ منەتمان بە حكومەتی نیشتمانی خۆمان نەبێت و لە پێگە جیهانییەكان وەریبگرین، بەڵام چونكە مەركەزەكە لێرە نییە، درۆیەكی گچكەمان لەگەڵ دەكات و دەڵێ سبەی دەبارێ بەڵام سبەی نابارێ دوو سبەی دەبارێ!
ئەگەر لە كوردستاندا تەنزیمێكی راگەیاندنی باش لەگەڵ ژیانی كۆمەڵایەتیدا هەبێت، ئەمانە هەمووی بە هاووڵاتی دەگات.
لە مەسەلەی تێكەڵبوونمان لەگەڵ جیهان، سیستەمی راگەیاندنی ئێمە هیچ بەرنامەیەکی داڕێژراوی نییە. بمانەوێ یان نا، ئێمە لەگەڵ دنیا تێكەڵ بووین بەڵام بە شێوەیەكی هەڕەمەكی. ئەو تێکەڵییە كار لە زمانمان دەكات، لە ئابووریمان كە هەر پاشكۆین و هیچ، كاریگەری لە قەناعەت و قییەم و ئەو تەسەورە دەكات كە دەبێ بۆ ژیان هەمانبێت. ئەمەشیان ئەگەر تەنزیم نەكرێت ئەوا ئێمە هەر تێكەڵ دەبین، بەڵام بە جۆرێك تێكەڵ دەبین كە تێیدا بزربین. ئەگەر تەنزیم بكرێ ئەوا دەبێ حكومەت لە هەموو بوارەكانی ژیانی وڵات كاری كردبێت، بە سیستەمی راگەیاندنیشەوە تا ببێتە خزمەتگوزار بۆ گواستنەوەو گەیاندنی پەیام لە بوارە جیا جیاكانی ژیانی كۆمەڵگادا، ئینجا پەیوەندییەكە لەگەڵ دنیا تەنزیم بكات، تا بزانین لەڕووی زمانەوە تێكەڵ دەبین؟ چۆن تێكەڵ دەبین؟ چەند زمانەكەمانی پێ دەوڵەمەند دەكەین؟ لە رووی قیەم و بیر و باوەڕی كۆمەڵایەتییەوە دەگۆڕێین؟ چەند دەگۆڕێین؟ چ رەفز دەكەین چ وەردەگرین؟ ئەمە ئەركی راگەیاندنە كە من پێموایە بە هیچ شێوەیەك هیچ كام لە ئێمە لە كوردستان هەست بەو ئەركە لە راگەیاندنی كوردستاندا ناكەین.
دەمەوێ سەرنجتان رابكێشم: راگەیاندن ئەمەیە كە باسم کرد. كە دەڵێن راگەیاندنی كوردستان لاوازە بەڵێ لاوازە، كە دەڵێن دەور نابینێ، لەوەدایە دەور نابینێ. كە راگەیاندن نەبێتە سیستەمێك لە ژیانی وڵاتدا، لە بریدا تەنیا بریتی بێت لە قسەی ئەم و ئەو بەرپرس، ئەمڕۆ دەڵێن بەقووەتە سبەینێ كە ئەو دوو سێ كەسەی كە بە قووەتەوە قسە دەكەن پیر بوون، هەست بە بۆشایی دەكرێ و دەڵێن وەڵا راگەیاندنەكەمان لاواز بووە. كەچی ئەگەر راگەیاندن سیستەم بێت وەك هەر سیستەمێكی دیكە لاواز نابێت، چونکە خەڵكی خۆی پێدەگەیەنێ.
سیستەمی راگەیاندن تەنیا بریتیی نییە لە رۆژنامەنووس و پێشكەشكەری دەنگوباس و بەرنامە. بەڵێ ئەوانە كاریگەرن لە دروستكردنی رەئیدا، بەڵام راگەیاندن لەم زەمانەدا هەموو دانیشتوانی وڵات لەگەڵ خۆی تێكەڵ دەكات، ئەركی گەیاندنی كاری رۆژنامەنووسی بەشێكی دەگوازرێتەوە بۆ هاووڵاتیان و وای لێدێت چۆن بە رێگادا رۆیشتن و مۆدیلی نوێ دەبێتە ئەركی هاووڵاتی بۆ ژیانی رۆژانە، مامەڵەكردن لەگەڵ راگەیاندن و گێڕانی ئەركی وەرگرتنی پەیام و كاریگەری كردن دەكاتە ئەركی هاووڵاتی. بەو مانایە بەشێك لە كاری رۆژنامەنووسی دەبێتە سیفاتی فەردی باشی كەسایەتی مەقبول لە وڵاتی ئێمەدا، كە ئەوەمان نییە‌. دیوتانە هەركەس هەوڵ بدات پەیجێكی هەبێت، لەو پەیجەوە بۆخۆی تەلەفزیۆنی هەیە ئەگەر بیەوێ رادیۆ و رۆژنامەشی هەیە و دەتوانێت هەموو قسەكانی خۆی بكات. كەواتە دەرفەتەكە یەكجار زۆر فراوانە لە دەستی هەمووان دایە، بەڵام تەنزیمەكە دەبێت تەنزیمێكی نیشتمانی و بەرنامە بۆداڕێژراوبێت.‌
راگەیاندن دەبێ وەك سیستەم تەماشا بكرێ و یەكێكە لەو سیستەمانەی كە لەم زەمانەدا كۆمەڵگا پێكدێنن و سیستەمێكی موتەداخیلە، هیچ كام لە بوارەكانی دیكەی ژیان باش بەڕێوەناچێت ئەگەر لینكێكی لەگەڵ راگەیاندن نەبێت. راگەیاندن زمانحاڵی كۆمەڵگا و وەسیلەی تەفاعل و تێكەڵ بوونی كۆمەڵگایە بەیەكەوەیه.‌ زمانحاڵی كۆمەڵگا و وەسیلەی تەفاعل و تێكەڵبوونی كۆمەڵگایە لەگەڵ دەرەوە و دەروجیرانیش. باشترین تەعریف لەم زەمانەدا بۆ راگەیاندن ئەوەیە.