جوانبوونەوەی رۆحی شارستانیی میسر
فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی
میسر، كە لە جوگرافیای جیهان بە(ئیگیبت/ ئیجیبت) ناسراوە، هەر كە ناوی دێ ئایەم(بنیادەم) بە یادی فەرهەنگی فیرعەونەكان دەكەوێتەوە، شاری (ئەسكەندەرییە)ی میسر سەرچاوەی زانست و فەلسەفە و ئەدەب بووە، مێژوونووسە یۆنانییەكان، لە پێش زایینەوە، باسی ڕەنگدانەوەی فەرهەنگی میسری، بەتایبەتی كتێبخانەی ئەسكەندەرییەیان لەسەر زانا و فەیلەسووفانی یۆنانی كۆن كردووە، سەردەمی خۆی شاری ئەسكەندەرییە تووشی سووتان و وێرانی بووە و بەشێكی كەوتووەتە ژێر ئاوی دەریای ناوەڕاستی سپی، وەلی، لە ساڵانی دواییدا، نموونەیەكی مۆدێرن و جوانی كتێبخانە دێرینەكەی ئەسكەندەرییە ئاوەدان كراوەتەوە، كە نیشانەیەكی گەشی شارستانی و كەلتووری كۆن و نوێی ئەم شارەیە.
(2)
وڵاتی میسر بە خاوەنی كۆنترین شارستانی دەناسرێ، بەڵكو هەندێ مێژوونووس بە مامۆستای مرۆڤایەتی دەیناسن، كەلەوێدا تەوژمە كۆنەكانی فەلسەفە و زانستی هەر سێ قارەی ئاسیا و ئەفریقیا و ئەوروپا یەكدەگرنەوە.
دوای دامەزرانی زانستگا و كتێبخانەی ئەسكەندەرییە، ساڵانی بەر لە زایین، پلە و رۆڵی میسر چەندین بەرامبەر بەرزتر بووەوە، كە لەوێدا زانستی فەلەكناسی و ئەندازیاری و فەلسەفەیان دەخوێند و بڵاودەكردەوە، هەروەها میسر یەكەمین سیستەمی ئایینی دامەزراوەی كە تێگەیشتنی خواوەندەكانی بە ئایەمگەلی(1)رێكخستووە و، لەوێدا یەكەمین هزر و بۆچوونی روون دەربارەی ژیانی دیكە(ئاخیرەت)و سزاواپادش، دارێژیراوە، كە پەیوەستە بە رەوشتی مرۆڤ و رادەی پاكبوونەوە و پێشكەوتنی رۆحی، هەر لەوێشەوە بڕوا و باوەڕی نەمری(هەمیشە مانەوەی) ئینسان سەریهەڵداوە، كە لە دوو پێكهاتەی(جەستەو رۆح) پێكهاتووە .
(3)
یەكەمین ئایینی گشتگیر، كە لە مێژوودا، بە تۆماركراوی ماوەتەوە، ئایینی (ئەتۆنی یە)،كە نزیكەی 1350 ساڵ پێش زایین، واتە، بەر لە سێهەزار و سێسەدو پەنجا ساڵ لە میسر دەركەوتووە، ئەتۆن، یا ئەتۆنی واتە : گۆی خۆر(هەتاو)، لەلایەن لە(ئەمونحەتبی چوارەم)ی فیرعەونی گەنجی میسرەوە داهێنراوە، پێدەچێ لە ئەنجامی گۆڕانكاریی رۆحی و فیكرییەوە ئەو ئیلهامەی بۆ هاتووە، بە واتایەكی دیكە جۆرە سروشێكی بەر گوێدا دراوە، ئەم فیرعەونە دواتر ناوی(ئەخناتۆن) ی لە خۆی ناوە كە بە گەنجێتی مردووە و جەستەیان مۆمیاكردووە، هەرچەندە رەبەن و كاهینەكانی ئەو سەردەمە بڕوایان بە ئایینی خواوەندی هەتاوی ئەخناتۆن نەهێناوە، بەڵام بەرێز و حورمەتەوە تەرمەكەیان لە جێگەیەكی قایم و دوورەدەست شاردۆتەوە، تا لە سەدەی بیستەم دۆزرایەوە، بەتابووت و زێڕ و تاج و گالیسكە و نووسراوی ئاینیەكەیەوە.
ئەخناتۆنی فیرعەونی مەزنی میسر لێبوردە و سنگفراوان بووە و، ئازاری هیچ كەسێكی گەورە و گچكەی كۆشك و هاووڵاتیانی نەداوە هەرچەندە بڕوایان بە ئاینیەكەی نەهێناوە، سەردەمی ئەو توندوتیژی نەدیووە.
ئا ئەم رەوشتە مرۆڤانییە بەرزەیە كە خەسڵەتێكی بنەڕەتی كەسایەتی میسرییەكانە، كە دوورن لە تۆڵە و تۆڵەسەندنەوە، ئەو رەوشتە تا ئەمڕۆ لە میسردا درێژەی هەیە، دەبینین كە هەرچەندە سەرەتای راپەرینی 25ی كانوونی دووەم هەندێ رووداوی خوێناوی دەركەوت، بەڵام زوو لایەنەكان لەگەڵ حكومەت بەیەكگەیشتن و كەوتنە گفتوگۆ و خۆپیشاندانەكانیان بەرەو ئاشتی و دیالۆگ برد.
(4)
كەواتە ناتوانین پێكدادانی خوێناویتر ببینین بەڵكو شتێك هەیە ناوی دەنێم (رۆحی شارستانی میسر) كە تایبەتمەندە بەم وڵاتە. كە لە ئەنجامدا میسرییەكان وەك سروشتی دێرینی خۆیان دەمێننەوە، بەڵكو رۆحی شارستانیشیان گەشتر و جوانتر دەبێتەوە، هەربۆیەش دەبینین دروشمی توندڕەوی و زیادەڕۆی ناسیونالیستی عەرەبی و ئیسلامی لە خۆپیشاندانەكان بەرچاو ناكەون.
بە بڕوای من، كێشە و هاوسەنگی نێو میسر هەرچۆنێ ببڕێتەوە و بەهەر لایەكی سیاسیدا ساغ ببێتەوە، وەلی لە ئەنجامدا رۆحی شارستانی میسر زاڵ دەبێ و وەك خۆی دەمێنێ ئەمەش نهێنییەكە، خودی میسرییانیش پێی سەرسامن.
وڵاتی میسر هەروەها سەرچاوەی یەكەمین بزووتنەوە و رێبازی گەنۆسی(گەنۆسیكە) كە مانای عیرفان(ناسین) دەدا، بە پەیامی دانای مەزن هرمز(هەرمز) ناسراوە، كە دەڵێ ئەو پەیامە سروشێكی پەروەردگارییە بەنهێنی پێی گەیشتووە، گەنۆسیك، واتە: عارف(خۆناس و خواناس) سەرچاوەی گشت مەكتەب و بزووتنەوە و رێبازە عیرفانییەكانە، كە بە درێژایی مێژوو لە هەر جێگە و سەردەمێ دەركەوتوونە(بە كوردستانەوە).
گەنۆسیك، یا واتە: یەكێتی پەروەردگار و خوڵقاوەكانی، كە ئێستاش هەمان ناوەڕۆكی ماوە.
كەواتە: فەلسەفەی گەنوسێك لە ناسینی یەك پەروەردگار(یەكتاپەرستی)یەوە، هاتووە.
ئایینی ئەخناتۆنیش (2) یەكەمین ئایینی یەكتاپەرست بووە.
لەو سەردەمانە( زیاتر لە سێهەزار و پێنجسەد و زووتر) دانووستاندنی كەلتووری و زانست لە نێوان وڵاتی میسر و خەڵكی رۆژهەڵات توندوتۆڵ بوو، كە سوریا و ئێران و كوردستان و رۆژهەڵاتی دوورتر دەگرێتەوە، دەزانین كە دوای چەندین سەدە ئایینی زەردەشت بە پەیامی رۆشنایی و یەكتاپەرستی و راستییەوە پەیدا بووە، بەلای ئەخناتۆنەوە هەتاو موڵكی هیچ كەس و میللەتێك نییە بەڵكو هی هەموو خەڵكی سەر ئەرز و گشت ئەو گیانلەبەرانەیە كە رۆشنایی وزە و میهرەبانی هەتاو(ئەتۆن) بەریاندەكەوێ. واتە: خەڵكی دنیا لەوەدا یەكسانن كە وەك یەك سوود لە سروشت و بوون و سامان و كانزاكانی گۆی زەوی وەربگرن.
بەلای منەوە خەڵكی وڵاتی ئەخناتۆن و گەنۆسیك (خۆناسین. یا : ناسین و مەعریفەت) و زانست و فەلسەفە، سەرلەنوێ خۆیان دەدۆزنەوە، هەرچی رووبدات و بەهەر شێوەیەك یەكلاببێتەوە، ئەوا رۆحی شارستانی میسر دەبووژێتەوە و جوانتر دەبێتەوە. پێكهێنانی لیژنەی دانایان(حەكیمان)ی میسر لەو روانگەیەوە هاتووە. سەرهەڵدانی ئاییندەی نزیكی فەلسەفە و هزر و زانستی خەڵكی میسر لە رۆژهەڵات، تا وڵاتی چین، رەنگدەداتەوە ئیتر دەرگای توندڕەوی و توندڕەوی و توندوتیژی ئیسلامی سیاسی دادەخرێت و میسر جارێكی دی دەبێ بەسەرچاوەی هزر و هۆش و ناسین و لەخۆبوردەیی و كەلتووری مرۆڤانە. دەبێ بە دەوڵەتێكی بەهێزتر و دەروشاوەتر، ئەزیش لەگەڵ ئەو رایەدام كە ئەمەریكا و ئەمەریكاییان لە فەرهەنگ و فەلسەفەی شارستانی میر تێنەگەیشتوونە و تێناگەن، هەروەكو چۆن لە رۆحی شارستانیی هیندستان و چین و ئێران و ژاپۆن تێنەگەیشتوونە، چونكە ئەم شارستانی و كەلتوورانە ریشەدار و قووڵ و دووربینن. لە كاتێكدا فەلسەفەی ئەمەریكاییان پراگماتی كاتیی زوو گوزەرە وەك هەور دێت و دەڕوا لەسەر ئەرز دانانشێتەوە، فەلسەفەی ئەمەریكا و رۆژاوا بۆ بەرژەوەندیی كورتی رۆژانەیە.
بە بڕوای من، لە جەوهەردا، شارستانی و رۆحی كەلتووری تایبەتیی كوردستانیش هەیە، كە دۆزینەوە و ناسینەوەی دەوێ.
لێرەدا نامەوێ مەسەلەی شارستانی رۆژاوا و رۆژهەڵات بهێنمەوە، یا رووبەرووی یەكیان بخەمەوە، بەڵكو دەڵێم كە گشت رووداو وەرگەڕان و وەرچەرخانە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی جیهان، لە بەرە بەیانی مێژوو تا ئەڤرۆ، ئەو راستییە دەسەلمێنن كە رۆحی گەلان، رۆحی شارستانی نەتەوەكان و رۆحی فەرهەنگی جیاواز هەبووە و دەمێنێ، جیا لەوەی كە ئاست و بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی كۆمەڵگاكان هەندێ دەچەقن و وشك بێجوولە دادەمێن، جارێكی دیكەش دەگۆڕێن و دەكەوتنە بزاڤ و چوونە پێش.
----------------------------
1-ئایەم (لە شێوەزاری لورستانی و كەلهوڕیدا): بنیادەم. ئایەمگەل: بەشەر، خەڵك.
2- ئەخناتۆس= ئەخمن: شادی، تۆن هەتاو رووناكی وزەی ژیانبەخش واتە: شادیی هەتاو و رۆشنایی.
