عەقڵیەتی بەدواخستنی بڕیار: لە كوردستان و باشووری سوودان ... بەشی یەكەم
فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی
ئەو حكومەت و حوكمڕانانە، كە ناتوانن گرفت و كێشەكان چارەسەر بكەن، دوو رێگە دەگرنەبەر:
1- ناچنە ژێری و، لە بنەڕەتەوە كێشەكان دادەپۆشن و نكوڵی دەكەن لەوەی هیچ كێشەیەكیان هەبێ، وەك هەمیشە بەرامبەر بە كێشەی كورد لە هەمولایەكدا كراوە.
2- ئەگەر بەناچاری بڕیارێك وەربگرن و بەڵێن بدەن، ئەوە هەوڵدەدەن بڕیارەكان دوابخەن، بۆ ئاییندە دووری بخەن، تا لە بیر بچێتەوە، یا هەلومەرجێكی گونجاویان بۆ هەڵبكەوێت تا بە گوێرەی ئارەزوو و سیاسەتی خۆیان چارەسەری بكەن، ئەویش وەك بەڵێنەكان كە بە كورد دەدرێن، لەوانەش بۆ نموونە چارەسەری كەركوك ساڵانی 1970-1974، ئەمجا ساڵانی 2004 و 2006 تا ئەمڕۆ:
كێشەی باشووری سوودانیش تا ئێستا بە دەردی كێشەی كورد، بەتایبەتی كەركووك، چووە:
(2)
وێكچوونی سەرەكی كێشەی كورد و باشووری سوودان، عەقلیەت و بیری سیاسی حكومەتەكانی بەغدا و خەرتوومە.
هەردوو رژێم، دیموكراتی نین، ئەگەر لە ناچاریش هەندێ بڕیار و بەڵێنیان دابێ، ئەوە بڕوایان بە بەڵێنی خۆیان نەبووە، چونكە بڕوایان بە چارەسەری كێشەكان نین.
هەردوو حكومەتیش رەگەزپەرست و پاوەنكار و دواكەوتوو و دژی ئازادی و دیموكراتی و مافی مرۆڤ بوونە.
مەبەستم مێژووی 40-50 ساڵی بەڕێیە، كە هەردوو حكومەتی بەغدا و خەرتووم، تا پێیان كراوە، بەئاگر و ئاسن و جەنگی ناڕەواو كوشتاری بە كۆمەڵ وەڵامی خەڵكی مافداری كوردستان و باشوور سودانیان داوەتەوە.
هێنانەوەی باسی باشووری سوودان و كوردستان لەبەر وێكچوونی بیری سیاسی حوكمڕانانی هەردوو وڵاتە، گەرنا دوو كێشەی جیاوازی و دوو جوگرافیا و مێژووی جیاوازن، هەر چەندە لە چەندین ئالیی دیكەوە وێكدەچن، بۆ نموونە:
1- هەر دوو كێشە بە درێژایی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم سەریان هەڵدەدایەوە...
ململانێ گەرم دەبوو، شەڕوپێكدادان روویدەدا، ماوەیەكیش دەكەوتنە گفتوگۆ و بڕیاری ئاشتی و چارەسەریی لەسەر بنەمای ئۆتۆنۆمی یا فیدرالی دەدرا، وەلێ جارێكی تر شەڕ هەڵدەگیرسایەوە.
2- دوای دەركەوتنی رێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970 لەسەر ئاشتی و كەیانی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان، لە سوودانیش بۆ كێشەی باشوورەكەی چارەسەرییەكی وەهایان خستە بەردەست، بەڵام حكومەتی سوودان لە ئۆتۆنۆمی باشوور پاشگەز بووەوە و كەوتە شەڕ و سەركوتی خەڵكی باشوور، هەروەكو حكومەتی عێراقیش ساڵی 1974 بیانووی رەتكردنەوەی پرۆژە سەقەتەكەی بۆ ئۆتۆنۆمی لەلایەنی سەركردایەتی شۆڕشی كوردەوە، هێرشی بەربڵاوی ئاسمانی و زەوینی و گرتن و كوشتنی هاووڵاتیانی كردە رێبازی خۆی، بەوەش ئۆتۆنۆمی راستەقینەی خنكاند و لە رێككەوتننامەی جەزائیر 1975 لەگەڵ رژێمی شانشاهی ئێران جووت كەوت بۆ خنكاندنی بزاڤی رزگاریخوازی دیموكراتییانەی گەلی كوردستان.
3- دوای روخاندنی رژێمی بەعسی عەرەبی و سەدام حسین ساڵی 2003 ئیتر دەركەوت كە كەیانی فیدڕاڵی كوردستان وەك خۆی دەچەسپێت، هەروەكو دەستووری عێراقی 2006 دانی بەوەدانا(ئەگەر لێی پەشیمان نەبنەوە!). لە ساڵانی 2003-2004 یش بزووتنەوەی رزگاریخوازی باشووری سوودان كەوتە داواكردنی سیستەمی فیدراڵی لە سوودان، لە ئەنجامدا رێككەوتنێكی نێوان حكومەتی سوودان و باشوور، بە ئامادەبوون و شایەدیی كۆڕ و كۆمەڵەی ئەفریقایی و نێودەوڵەتی، هاتە واژۆكردن، لەسەر دوو بناغەی هەرە گرنگ
أ- سیستەمی سوودان ببێ بە فیدرالیزم و نوێنەرانی باشوور لە پۆستە سەرەكییەكاندا بەشداربوون و، بڕیاری دابەشكردنی سامانیش وەرگیراو، پەرلەمان و حكومەتی باشوور دامەزران.
ب- لە كانوونی یەكەمی 2011 خەڵكی باشووری سوودان ئازادبن لە ریفراندۆمی هەڵبژاردنی چارەنووسی خۆیان، كە ئایا لە نێو سوودانی یەكگرتوودا دەمێننەوە، یا جیا دەبنەوە و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان دادەمەزرێنن، ( كە رەنگە ئەو وەختە ناوێك لە باشووربنێن بەپێی كەلتوور و ئایینی خۆیان كە تێكەڵاون لە كریستیان و موسڵمان و فریشە پەروەر(ئەرواحی) و بوتپەرست و هی تر.
4- سنوور: ئێستا گەرمترین كێشەی نێوان حكومەتی مەركەزی و حكومەتی باشوور دەستنیشانكردنی سنووریانە، كە هەرچەندە لە رێككەوتننامەكەیان ئاماژەی گشتی بۆ كراوە، بەڵام(هەروەكو ناوچەكانی كەركووك خانەقین و شەنگار و هی دی) هێشتا بە وردی و دروستی یەكلا نەكراوەتەوە، كێشەی سەرەكی شۆڕشی كورد لەگەڵ حكومەتی عێراق و ساڵی 1974 سنووری هەرێمی كوردستان بوو، ئێستاش كێشەكە لە دوتوێی ماددەی 140 دا ماوەتەوە.
باشووری سوودانیش، بەشێوەی خۆی، ماددەی وەهای هەیە، كە لە یەكلابوونەوەی هەرێم و شاری(ئێبی) خۆی دەبینێتەوە.
5- نەوت و داهاتی سوودان، هەروەكو عێراق بەشێوەی دیكە، باكوور باشووری سوودان كێشەی دابەشكردنی سەرچاوەكانی نەوت و سامانە سروشتییەكان و داهاتی وڵات و ئاوی رووباری نیل و قەرزەكانی سوودانیان نەبڕیوەتەوە.
6ــ باشوور هێشتا كێشەی رەگەزنامە و زمان و نوێنەرایەتی دیبلۆماسی و پێوەندیی بە جیهانەوە ماوە.
