بەرایی: لە مانگی حوزێراندا، لە ئامەد(دیاربەكر) و شاری وان و موكسی یادی فەقێ تەیران، شاعیری نەمری باكووری كوردستان دەكرێتەوە، كەساڵی 1564 ز (هەندێ دەڵێن لە 1514 ز) لە شاری موكسی لەدایكبووە و لەوێ كۆچی دوایی كردووە.
شیعری فەقێ تەیران قۆناغێكی گرنگی شیعری كوردییە، مۆرك و ناوەڕۆكی گەشی نیشتمانی و سۆفیگەری و عیرفانی بەرز بە شیعرییەوە دیارە.
بەم بۆنەیەوە ئەم وتارەم بۆ كتێبێك ئامادەكردووە كە بە یادی فەقێ تەیران لە دیاربەكر دەردەچێت، بە سوودی دەبینم بیخەمە بەرچاوی خوێنەرانی خۆشەویستی هەفتەنامە(گوڵان).
پرسی شەش:
لێرەشەوە مەسەلەی هونەری نووسین و دەربڕین دێتە پێش.
گوتمان ئاڤێستا بەر لە سێهەزار و پێنچەسەد ساڵ نووسرایەوە واتە: ئەگەر بەسەرچاوەیەكی كولتووری و زمان و رامانی خۆمانی بزانین، ئەوە بەر لەو چەند هەزار ساڵە ئەدەبی نووسراومان هەبووە، وەكو گوتم: ئاڤێستا تەنیا هی كورد نییە، هەروەها لەسەدا سەد وەكو كوردیی ئەمڕۆ نەنووسراوە.
لێكۆڵینەوەكان پیشاندەدەن كە زەردەشت لە بنەماڵەیەكی میری بووە و بە زمانی میر ئاخاوتووە و بەو زمانە ئاڤێستای بۆ هاتووە.
گرتنەوەی ئەو راستییە رێگەمان پێدەدات بڵێین، كەواتە كورد، یا ئەم خەڵكەی ئێستا پێی دەڵێین كورد،لە باووباپیرانەوە ئاشنای نووسین و خوێندنەوە بوونە.
ئاڤێستا بە خەتی میدی ئەو زەمانە نووسراوە كە خەتی دەبیرەیە، لە هەندێ رووەوە نزیكە لە خەتی ئارامییەوە، لەگەڵ جیاوازیی تایبەتی خۆی لەسەرەتای سەدەی بیستەم چەندین پارچە نووسراو لە سەر بەرد، بەو خەتە دۆزرانەوە.
كەوابێ، بەر لە هاتنی ئایینی ئیسلام و زمانی عەرەبی بۆ كوردستان، كورد گەلێكی خوێندەوار بووە، لەگەڵ خوێندەوارەكانی رۆژهەڵات دەژمێردرێ وەك چینی و هیندی و ئاشووری و فارسی و فیرعەونی میسری و هی تر.
مەبەستم ئەوەیە كە باسی فەقێ تەیران و بابا تاهیری هەمەدانی و شاعیرانی دیكە كە كامەیان دەسپێكی ئەدەبی نووسراوی كوردە لە دوای ئیسلام ئەوە تەمەنی مێژووی زمان و كولتووری خۆمان كورت دەكەینەوە.
ئەز نابێژم، بەخۆڕایی و بەبێ ئەساس، تەمەنی مێژووی خۆمان درێژ بكەینەوە، وەلێ ئەوەی هەیە با بیزانین، ئەو راستییانە تا رادەیەكی باش سەلمێندراون، دەتوانین زیاتر لێیان بكۆڵینەوە تا بە سەرانجامی دروستتر ئەگەین.
مەسەلە ئەوە نییە كە ئایا كورد لە خەڵكی تر كۆنترو كەونارترە لە ئەدەب و كولتووردا، یا دەوڵەمەندترە..
مەبەستم نەژاد بەرزتری كورد بەرامبەر نەتەوەكانی دیكە نییە، بەڵام راستیش دەبێ بگوترێت كە كورد هیچ نەبێ لەسەردەمی میدییەكانەوە، چووەتە نێو بازنەی شارستانی و كولتووری هونەرەوە ئەوەتا دەركەوتووە لە هونەرێكی سەرەكی وەك مۆزیك و ئاواز چەند دەوڵەمەند و فرە بەرهەمە.
بێگومان زاڵبوونی زمانی عەرەبی، بە هاتنی ئیسلام، وەهای كرد ئەو ببێ بە زمانی خوێندن و نووسین و كاروباری رۆژانە، هەر بۆیەش گەلانی غەیری عەرەب وەك كورد و فارس و ئەفغان، ماوەیەك زمانی خۆیان لە یادكرد وبەكاریان نەدەهێنا بەتایبەتی لە نووسین و دانانی ئەدەبیدا، بالوولی دانا، بەپێی دەسخەتەكان، كەمتر لە دوو سەدە دوای ئیسلام، واتە لەسەدەی دووی كۆچی(مشەختی) شیعری بە شێوەزاری خۆی داناوە، كە زاری تێكەڵاوی هەورامی و لوڕی و كەلهوورییە، واتە: شێوەزارێكی نزیك لە زمانی كۆنی ئاڤێستا.
یەكایەكی وشە و زاراوەكانی شیعری كوردیی سەدەی دووەم و سێهەم كۆچی بەدواوە بە ئاسانی لە تێكستی ئاڤێستا دەدۆزرێنەوە، بەڵكو ئاماژەی راشكاو و روون دەكەن بۆ ناوی زەردەشت و ئاڤێستا و ئەڵێن: وەرن ئایینی كوردان نوێبكەینەوە، هەندێ لە دەسخەتەكان بە ئایینی ئیران هاتووە، جا چ ناوهێنانی(ئێران) لێرەدا دروست بێ یا بە ئەنقەست لە دەسخەتەكان گۆڕیویانە، بەڵام دەتوانین و زاراوەی ئێران بە ناوی نیشتمانی كۆنی گەلە ئارییەكان وەربگرین، نەك دەوڵەتی سنوورداری ئێستای ئێران.
لەناوهێنانی گەلانی ئاری، یا ئێرانیانی كۆن، ئەوەمان بە یاددێتەوە، كە گەلانی ئارایی، لە رچەڵەكدا لەگەڵ گەلانی هیندستان یەك بوونە و، لە زانستی مێژوودا بە(هیند و ئاریایی) ناسراون، كە لە قۆناغێكدا بوونە بە دوو بەشەوە: هیندی و ئاریایی.
وێكچوون و نزیكبوونی گەلانی هیندی و ئاریایی و لە وێكچوونی كولتوورەكانیانەوە دەردەكەوێ، واتە: زمانی پالەویی ئاڤێستا كە كتێبی زەردەشتە، نزیك بووە لە زمانی سەنسكریتی كۆنی هیندی كە زمانی یەكەمین و گرنگترین كتێبی ئاینیانە ئەویش (رێگ ڤیرا) واتە:
كتێبی حیكمە و ماریفەت و زانست، وشەی(ڤیرا) هاوڕیشەی دانستەنی فارسییە، كە دەبێ بە زانستەن، لێرەدا دەنگی(د) و(ز) جێگۆڕكێیان پێكراوە، وەك(ژەن) بووە بە (زەن) لە ریشەی وشەی( ڤیرا= ویرا) وە چەندین واژەی دیكە پەیدا دەبن وەك(دانا، دانایی، زانا، زانین، (دید= واتە نوختەنەزەر، تا دەگاتە بە واژەی (دین) كە بەهەمان دەنگ و فۆرم لە ئاڤێستا هاتووە و مانای(درێژەدان) دەدات.
واتە: لە فەلسەفەی زەردەشتدا : دین مانای ویژدان و ئەخلاق ئەدا، هەمان وشەی(دین) لە زمانی عەرەبیش ماوەتەوە و تا ئەمڕۆ بەكاردێ.
پرسی حەوتەم:
ئایا چەند ساڵێك بەر لە هاتنی ئیسلام و هەر دوا بەدوای ئەو، باری كولتوور و دنیابینی و ئایینی كورد، هەروەها نووسین و خوێندنی چۆن بووە؟
ئەم قۆناغە بەتاریكی ماوەتەوە، رەنگە هەر لەبەر زاڵبوونی كولتووری عەرەبی كورد نەیتوانیووە خۆی لەو بوارانەدا دەرببڕێت.
بەڵام حەقیقەتێكی مێژوویی هەیە، كە ئایینی ئیسلام لە سەدەی حەوتەمی زاینییدا، بە كوردستان گەیشت، و بڕوای خوا ناسی و یەكتاپەرستی بڵاودەكردەوە، بەڵام ئایا خەڵكی ئەو سەردەمەی كوردستان خوا نەناس بوونە، یا یەكتاپەرست نەبوون؟ لەم بوارەدا بەڵگەیەكی سادە بەدەستەوەیە، كە لە سەرانسەر، سەرچاوە مێژووییەكاندا هاتووە، ئەویش ئەوەیە ئا لەو كاتەی سەدەی حەوتەمی زایینی لە كوردستان واتە لەو خاكەی ئێستا بە كوردستانی دەزانین، چوار كولتوور و ئایینی خواناس و یەكتاپەرست هەبوون، كەوابێ خەڵكی كوردستانی ئەو سەردەمە پەیڕەوی ئەم ئایینانە بوون كە هەموویان یەك خوایان دەناسی و بڕوادار بوون، لە قورئانی پیرۆزیشدا ئاماژە بۆ ئەم چوار ئایینە ئەكات كە: جوو(یەهوودی) و نەسار(كریستیانە) و مەجووسی (زەردەشتی) و سابیئەیە، هەر چوار ئایینەكە خاوەن كتێبی نووسراوبوون و، ئێستاش پەرستگاو رێوجێی خۆیان هەیە واتە: خەڵكی كورد، خەڵكی ئەو زەمانەی كوردستان، كافرو خوانەناس و نەزان و نەخوێندەوار نەبوون، ئاینیەكانیش ئەمانەن:
1- جوو(یەهودی) كە لە پەیدابوونی مووسا پێغەمبەرەوە، (د.خ) رێنووماییە مرۆڤانەكانی بە كوردستان گەیشتووە، لە سەرێكی دیكەوە پاشاكانی ئاشوور و ئەكەد و بابل گەلی یەهوودیان لە جێگەی خۆیان لە ئۆرشەلیم، لە رۆژهەڵاتی دەریای سپی، هەڵكەند و زۆربەیان دیل كرد بە زۆر كۆچدران بۆ وڵاتی(بابل) و لەوێ خرانە ژێردەست و ژێرچاودێری توند، بەشێكیان خۆیان بە كوردستانی ئێستا گەیاند و لە كەركووك و هەولێر و شارەزوور دانیشتن (ئەو كات شاری هەڵەبجە و سلێمانی نەبوون، دەشتی شارەزوور و چیاكانی هەورامان یەك هەرێم بوون، چەندین شوێنەواری مێژوویی سەلمێندراو بۆ نیشتەجێبوونی یەهوودیان ماون وەك مەقامی (دانیال پەیامبەر) لە قەڵای كەركوك، یەهوودەكان بە هەموو كوردستانا بڵاوەیان پێكردبوو، بێگومان خاوەنی كولتوور و ئاینێكی نووسراوبوون، كولتووری نووسین و خوێندنیان بە زۆر جێگە گەیاندووە شوێنیان لە پێشخستن و بووژانەوەی كولتوور و هونەری كوردی لەمێژوودا دیارە.
2- كریستیان(مەسیحی) كە لەدایكبوونی عیسا(د.خ) پەیامبەرەوە، وەكو لە ئینجیل (مزگێنی) نووسراوە كە سێ پیری ئەستێرەناسی مەجووسی (زەردەشتی) لە رۆژهەڵاتەوە، واتە لە كوردستان و ئێرانی ئێستاوە، خۆیان بە(بەیت لەحم) گەیاندووە و سێ دیارییان بۆ عیسا كوڕی مریەم بردوە و كڕنۆشیان بۆ بردوە و پیرۆزباییان كردووە لە دایكبوونی ئەو پەیامبەرە، ئیدی لەسەرەتای سەدەی یەكەمی زاینییەوە ئایینی مەسیحی بە كوردستان گەیشت، شوێنەواری زیادی دێر و پەرستگا و دابوونەریتی كریستیانەكان لە زۆر جێگەی كوردستان ماون لەوانەش بۆنموونە كەنیسایەكی هەرە كۆن لە تەنیشتی باژێری كۆیە،(كۆیسنجەق) .
3- ئایینی زەردەشت وەكو باسمان كرد، بێگومان بەر لەوەش پاشماوە و شوێنەواری ئایینی میترایی و زەروانی(زەرڤانی) لەكوردستانا هەبوون، وەختێكێش (مانی) و (مەزدەكیش) پەیدا بوون، كەوتنە كوردستان، بەڵكو هەندێكی هەر لە كوردستانەوە سەریان هەڵداوە.
4- ئایینی سابیئەی مەندایی، كە بەشێكیان(حەڕانی) یان پێدەڵێن، ئاینێكی هەرە كۆنی ئاسمانییە، ئێستاش لە عێراق و وڵاتانی دیكە بەڕەسمی ناسراون و (كۆتا)ی پەرلەمانیان هەیە، چونكە خاوەنی ئایین و زمان و كولتووری تایبەتین، كۆنترین كتێبخانە(كینزا رەبا/ واتە:
گەنجینەی مەزن، كە بەزمانی سریانی نووسراوە و خەتی ئارامییان هەیە(رێبەریان یەحیا پەیامبەرە(د.خ) واتە: خەڵكی ئەو دەمەی كوردستان لە سەدەی حەوتەمدا، بەسەر ئەو ئاینانەدا، لە دەوریان، دابەشبووبوون، كە زۆربەیان زەردەشتی و میترایی بوونە، كەواتە هەمیشە ئاشنای نووسین و خوێندن بوونە.
ئەو حەقیقەتە كلیلی چەندین ئەنجامی دیكەیە، یەكێك لەوانە ئەوەیە، دەبینین كورد دوای ئیسلام خێرا فێری نووسین وخوێندنی عەرەبی بوو، هەر دوای كۆچی پەیامبەری ئیسلام(د.خ) بۆ شاری (مەدینە) كوردێك لە كوردستانەوە خۆی گەیاندە لای بەناوی(جاوان، یا جابان، گاوان)، كە ئێستاش ئێلێكی كورد بەو ناوە هەیە(دواتر چەندین كوردی تر چوونە مەدینە یەكێك لەوانە( یونس)ە كە بە(یۆنسی كاتب) ناسراوە، لەسەدەی دووەمی كۆچی، لەمەدینەدا، یەكەمین كتێبی لەسەر موزیك بە زمانی عەرەبی نووسیووە، ئیتر زانای كوردی گەورە و بەناو دەنگ پەیدابوونە كە لە بواری جۆر بەجۆری مێژوو كولتوور و ئایین، بە زمانی عەرەبی كتێبیان داناون، كە ئەگەر هەموو دانراوەكان كۆبكرێتەوە، كتێبخانەیەكی مەزن دەگرێتەوە.
بەلای منەوە، گەلی كورد حەزی لە خوێندن و فێربوونە و لە دەسپێكەوە ئاشنای هونەری نووسین و داهێنان بووە، هەر بۆیەش بە ئاسانی فێری نووسین و خوێندنی عەرەبی بووە، بەتایبەتی كە دەرفەتی بەكارهێنانی زمانی زگماكی خۆی نەبووە، بەڵام لەبەر سروشتی فێربوون دەبینین كە هەر چەندە سەدان ساڵە لە بەكارهێنانی زمانی خۆی بێبەش بووە، ئەمجاش هەوڵی داوە لە رێگەی زمانەكانی دیكەوە، هەست و بۆچوون و زانیاریی خۆی دەرببڕێت.
كورد، هەروەها ئەگەر بەناچاریش بێ، هەوڵی داوە لە زمانەكانی دیكەدا هەندێ جار پێش خاوەنەكانیان بكەوێ.
لە كولتوور و ئەدەبی عەرەبی و توركی و فارسی چەند نموونەی خێرا دێنینەوە، لەناوەڕاستی سەدەی بیستەم رووناكبیرانی عەرەب ویستیان(میری شاعیرانی زمانی عەرەبی) دەستنیشان بكەن، تەنیا كەسێك لەسەرانسەری وڵاتانی عەرەبدا هەبوو ئەویش (ئەحمەد شەوقی) بەرەسەن كوردە، كە لە بنەماڵەیەكی گەورەی كوردە و دانیشتووی قاهیرە بووە، ناوی(میری شاعیرانی عەرەبی) لێنرا چونكە لە شیعری عەرەبیدا پێش هەمووان كەوتبوو، لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم، لە عێراقدا، دوو شاعیری زمانی عەرەبی ناسراو هەبوون كە هەردووكیان كوردن، مەعرووف رەسافی و سدقی جەمیل زەهاوی.
لە ئێران، بەشایەدی رووناكبیرانی فارس، باشترین وەرگێڕی رۆمان و ئەدەبیاتی جیهان لە فەرەنسییەوە بۆ زمانی فارسی،(محەمەد قازی) یە كە خەڵكی مەهاباد و لە بنەماڵەكەی شەهید قازی محەمەدە، نووسەر و شانۆنووس و فیلمسازی گەورە هەن لە ئێراندا كە لە رەسەندا كوردن.
لە توركیا: یەكەمین جار فیلمی سینەمایی زمانی توركی لە رێگەی(یەلماز گۆنای)یەوە بە دنیای ناسرا، هەروەها رۆمانی زمانی توركی لە رێگەی (یەشار كەمال) ەوە لە جیهاندا دەنگی دایەوە.
لێرەدا مەبەستم پیاهەڵدان و پەسنی رەگەزی كورد نییە، بەڵكو گێڕانەوەی واقعێكە، كە هەر چەندە كوردـ لە ماوەی سەدان ساڵدا، زمان و كولتووری خۆی قەدەغەبووە، بەڵام دانەماوە، چونكە حەزی لە فێربوون و پێشكەوتن بووە، زمانی خەڵكی دیكەی بەكارهێناوە، هەر چەندە لەسەر حیسابی زمانی زگماكی خۆی بووە.
هەموو ئەو باسەم بۆ ئەوە هێنایەوە كە بڵێم: كورد بەر لە ئیسلامیش هونەری خەت و زمان و نووسین و دەربڕینی هەبووە، دوای ئیسلامیش، پچڕپچڕ، بەردەوامبووە، با لە رێگەی زمانی دیكەوەش بووبێت.
ئەسڵی مەبەستیش زانینی دەسپێكی ئەدەبی نووسراوی كوردە، كە لە فەقێ تەیران و بابا تاهیر و شاعیرانی دیكەش كۆنتر و دوورترە، بێگومان فەقێ تەیران و شاعیرانی دیكەی دوای ئیسلام ژیر و زانا و دلێر و چاونەترس بوونە، كە لە ژێر تاریكی هەوری زاڵبوونی زمان و كولتووری نەتەوەكانی دیكەوەش، چاویان هەڵێناوە و چاویان بە گەنجینەی زمان و كولتووری نەتەوەكەیان كەوتووە، هاتوونە زیندووی بكەنەوە، هەروەكو ئەحمەدی خانی دبێژێ، تا نەڵێن كورد بێ زمان و ئەدەبیات و ماریفەتە، نزیكەی 30 ساڵ دوای خانی، لە كرماشانەوە خانای قوبادی هاتووە، كتێبی خوسرەو شیرینی لە فارسی بۆ زمانی كوردی وەرگێڕاوە و لە بەراییدا وتوویەتی: ئەم دانراوە كوردییە( بە زاری گۆران/ هەورامی) دادەنێم تا خەڵكی بزانن كوردیش خاوەن زمان و ئەدەب، بەڵكو كوردی شیرنترە.
دیوانی خوسرە و شیرین،(یا شیرین و فەرهاد) دانراوەی نیزامی گەنجەوی بەزمانی فارسییە، كە گەنجەوی لە پێشەكی دیوانەكەدا، بە دەنگی بڵند، ئاشكرای دەكا كە دایكی ئەو كوردە و، ئەو داستانانەی لەو(شێرە ژنە كوردە) وەرگرتووە، هەروەكو خۆی ناوی دایكی دەبات.
نازانم وەڵامی چەند پرسیارم بۆ درایەوە، وەلی ئەزانم كەزۆربەیان هێشتا وەڵامی زیاتر هەڵدەگرن و، بابەتەكە جێگەی پرسیاری زۆرترە......
روونكردنەوەیەك لە نووسەرەوە
لە ژمارەی پێشووی گوڵان(31 ئایاری 2010، لە وتاری (بەیادی فەقێ تەیران ) هەڵەیەكی ناخواستە هاتووە، كە رەنگە لە پەلەنووسینی بەندەوە بووبێ، كە نووسراوە:
(.. ئەز دبێژم شیعری بابا تاهیریش دەسپێكی ئەدەب و كولتووری نووسراوی كوردی نییە، چونكە لە چەند ساڵی دواییدا چەند دەسخەتی تازە دۆزرانەوە كە بۆ هەزار و سەد تا هەزار و سیصەد ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە..)
- راستەكەی ئەوەیە كە(پێش ئێستا) لە جیاتی(پێش زایین) دەنووسرێت.
واتە : شیعری عیرفان بالوولی دانا و یارانی بۆ نزیكەی هەزار و سێصەد ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە...
ـ راستەكەی ئەوەیە كە (پێش ئێستا) لە جیاتی (پێش زایین) دەنووسرێت..
واتە:شیعری عیرفانی بالوولی دانا ویارانی بۆ نزیكەی هەزارو سێصەدساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە..
- تێكستی نووسراوی بالوولی دانا و شاخۆشین و بابا سەرهەنگ و زانایانی دیكە كە لەسەدەی دووەم و سێیەمی كۆچیدا هاتوون، لەو سەردەمەوە لە لووڕستان و كرماشان و هەورامان، لە گەنجینەی نووسراوی نهێنی خەڵكی یارسان پارێزراو بوون.