بەیادی فەقێ تەیران، كامەیە یەكەم تێكستی نووسراوی كوردی؟
فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی
شیعری فەقێ تەیران قۆناغێكی گرنگی شیعری كوردییە، مۆرك و ناوەڕۆكی گەشی نیشتمانی و سۆفیگەری و عیرفانی بەرز بە شیعرییەوە دیارە.
بەم بۆنەیەوە ئەم وتارەم بۆ كتێبێك ئامادەكردووە كە بە یادی فەقێ تەیران لە دیاربەكر دەردەچێت، بە سوودی دەبینم بیخەمە بەرچاوی خوێنەرانی خۆشەویستی هەفتەنامە(گوڵان).
شیعری فەقێ تەیران(1514-1631 ز) وەكو شاعیرە كلاسیكییە گەورەكانی كورد، چەندین پرسیار دەوروژێنێ:
- تێگەیشتنمان دەربارەی شیعر و فەلسەفە؟
- ڕیشەی مێژوویی زمان و ئەدەب و ئایینی كۆنی كورد؟
- چما زۆربەی شاعیرە كلاسیكییەكان عارف و سۆفی و ئیشراقین(ڕێبازی تیشكهاوێژ و درەوشانەوەن)؟
- ئایا كۆمەڵگای كوردەواری سروشتی تایبەتمەندی خۆی هەیە؟
- چۆن بووە، لە شیعری هەموویاندا هەستی نیشتمانپەروەری زەق و روون رەنگبداتەوە و، ئەو پەیامە دەسا و دەس بە ئێمەیان گەیاندووە؟ ئایا شیعریان لە پێناو دەربڕینی ئەو هەستەدا بەكارهێناوە؟ یا لە ژێر پاڵەپەستۆی ئەو هەستە دەروونییەدا بوون بە شاعیر؟
- پرسیاری دیكەش زۆرن كە نابڕێنەوە، چونكە بەلای منەوە، تا ئێستا بە قووڵی نەچووینەتە نێو جیهانی ئەو شاعیرانەوە، هەندێ جاریش بە ترس و دوودڵی و ڕاڕایی بابەتەكان شیدەكەینەوە.
وتارەكەم لە ژێر چەند پرسێكدا رێكدەخەم بەم شێوەی خوارەوە:
پرسی یەكەم:
دەبا لێرەدا رەخنەی سەرەكی لە عەقڵی خۆمان (واتە بیڕوڕامان و جیهانبینیمان) بگرم و بڵێم كە هێشتا مێشكمان داگیركراوە. مەبەست لە مێشك عەقڵ و شێوەی بیركردنەوە و بۆچوون و رامانە دەربارەی وجودی خۆمان و دەوروبەر.
لەوما، هێشتا بەتوندی مێشكمان شەتەك دراوە و، خۆمانیش بەدەستی ئەو واقیعە داوە و، هەوڵنادەین بە ئازادی بیربكەینەوە و بە ئازادی بۆ مەسەلەكان بچین، هێشتا سنووری رامان و بیركردنەوەی خۆمان سنووردار كردووە، زۆریش بەر تەسك بۆی دەچین، و ناتوانین لەوە دوورتر بڕۆین، كەسەدان ساڵە بە گوێمانا دەخوێنن كە ئێمە هەندەین، نەتەوەیەكی بێ سەروسامانین، مێژوومان نییە، یا ئەگەر هەبێ كورت و لێڵە و تێكەڵاوی مێژووی خەڵكی دیكەیە.
هەر بۆیەش مێشكمان وەها بە داتا و بیر و بۆچوون و زانیاریی گەلانی دەوروبەرمان ئاخێنراوە و تەژی بووە، ئیتر جێگەی وەرگرتنی زانیاری و بیروبۆچوونی خۆماڵی نەماوە.
یەكەمین ئەنجامی پەروەردە و راهێنانی نێگەتیڤی دوور و درێژی دەوروبەرمان، لەمەڕ هەبوونی خۆمان، ئەوەیە كە بڕوامان بەخۆمان و رابردوو گەنجینەی كەونارای خۆمان نەماوە.
وەختێكیش مرۆڤێك، یا گەلێك، بڕوای بەخۆی نەمێنێ، ئیتر هەمیشە تەسلیمی بەرامبەرەكەی و تەسلیمی ئەو ژیانە دەبێ كە وێنەیان بۆكێشاوە.
كەواتە: گشت پرسیارەكان لە دەوری یەك دوو تەوەرەی بنەڕەتی كۆدەبنەوە، ئەویش پرسیاری هەمیشەیی هەر نەتەوە و كۆمەڵگایەكە و سەبارەت بە شوناسنامە، كە كێن و لە كوێوە هاتوون؟
سەری داوەكەش هەمیشە بۆ زمان و كەلەپووری فەلسەفی و ئەدەبی نەتەوەكە دەگەڕێتەوە، كەوابێ: یادی فەقێ تەیرانیش ئەمڕۆ، هەموو ئەو پرس و جۆیانە دێنێتەوە پێش.
پرسی دووەم: ئەز، بەم بۆنەیەوە، لە خاڵێكی دیكەوە دەچمە نێو بابەتەكە و دبێژم كە هەر كۆمەڵگایەك سروشتی خۆی هەیە، كە بریتییە لە كۆی خوو ڕەوشت و ئیدیۆم و شێوەی رامان لە ژیان و گەردوون، واتە:
سروشتی كۆمەڵگا جیاوازەكان بە كولتوور و هونەری خۆیەوە بەندە و، لەوێدا رەنگیداوەتەوە، سۆسیۆلۆجێكی گەورەی عێراقی بەناوی(د. عەلی وەردی)، كە مامۆستای زانكۆو لیكۆڵەرێكی زانابوو، كتێبێكی دانا بەناوی(سروشتی كۆمەڵگای عێراقی) هەندێ خوێنەری كورد دەیانپرسی: چما دەربارەی سروشتی كوردی لە كتێبەكەدا نەدواوە بەڵام نەیاندەزانی كە مەبەستی عەلی وەردی سروشتی كۆمەڵگای عەرەبی عێراقە، نەك كۆمەڵگای كورد، لە وەڵامێكدا گوتبووی ئەگەر وەختم هەبوو لە كۆمەڵگای كوردیش دەكۆڵمەوە، مەبەستی ئەوەبوو كە سروشتی كۆمەڵگای كورد جیاوازە لە سروشتی كۆمەڵگای عەرەب، لێ، پرسیارێكیش دەمێنێتەوە: كە ئەو (سروشتە) چییە؟
بە واتایەكی دیكە ئەگەر كۆمەڵگای كورد سروشتی تایبەتمەند و جیاوازی خۆی نەبا،ئایا دەیتوانی دوای زیاتر لە سێ هەزار ساڵ تا ڕادەیەكی روون و بەرچاو وەك خۆی بمێنێ؟
مەبەستمان لە كۆمەڵگای كورد ئەو توخم و شێوەزار و توێژانەی خەڵكە كە هەزار ساڵ لەسەرم ئەم خاك و ئاوەدا ژیاون، جا بەهەر كۆڵەمەرگێ بووبێت، لە دوا دواییدا ئێمەیان بەجێهشتووە، واتە: ئێمە ئێستا پاشماوە و خوڵقێنراوی گشت ئەو تیرە و كولتوور و خەڵكانەین كە لێرەدا ژیاون كاریان كردووە و كولتوور و شارستانییانە بە بەرهەم هێناوە، جا چ هەندێ جار یا لە هەندێ جێگە، سەربەست بوونە، یا ژێر دەست و تەپەسەربوونە.
خوڵاسە، ئێمەی پوختەی ژیان و كار و بەرهەمی نەوەكانی پێشووی سەر ئەم خاكەین، بەڵام هەمیشەش سروشتی كولتووری و شارستانیەتی خۆمان هەبوو، جیا لەوەی چەند پێشكەوتووە یا دواكەوتووە.
دەبێ خۆمان، وەكو هەین قبوڵیبكەین، ئەمجا لە خەڵكی تر داوابكەین وەكو خۆمان قبوڵمان بكەن.
بەڵام دەشبێ هەمیشە بزانین كە سروشتی كۆمەڵایەتی خۆمان هەیە، ئەوەش بە مانای ئەوە نییە كە لە خەڵكانی دیكە باشترین یا خراپتر، زیاترین یا كەمتر، جوانترین یا ناشرینتر؟ ئێمە بەم شێوەیە هەین و . هیچی تر، نە بەرزتر، نە نەویتر.. خەڵكانی دیكەش بەو شێوە هەن كە خۆیان بیری لێدەكەنەوە.
گەلۆ! ئەگەر كۆمەڵگای كورد سروشتی خۆی نەبا ئەوە رەنگە بە ئاسانی، بچووبایە سەر سروشتی نەتەوەكانی دەوربەری، بەڵام هەر خۆی، وەك خۆی مایەوە خۆ هەزاران ساڵە، لەم ناوچەیەدا، نەتەوەی فارس و نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی تورك زاڵن هەر هەموویانیش، لەسەردەمی جیاجیادا، بەسەر كۆمەڵگای كوردا زاڵبوونە، بەڵام هەریەك بە سروشتی خۆی ماوەتەوە، نە ئەوانە بوونە بە كورد، نەش كورد بووە بە هیچ یەك لەوان، دیارە سروشتی كورد رێگەی نەداوە،لە ناو نەتەوەیەكی تردا بتوێتەوە.
راستە كە كورد كولتووری عەرەب فێربووە و وەریگرتووە، هەروەها لە كولتووری تورك، هەروەهاش لە كولتووری فارس، بەڵام كولتووری خۆی پاراستووە، ئەمڕۆ كە یادی فەقێ تەیران دەكەینەوە، دروست ئەو پرسیارەمان دێتە پێش:
- چما و چۆن یەكێك وەكو فەقێ تەیران، لەو سەردەمە ناخۆش و تاریكە(1) كە كورد لە زمان و كولتووری خۆی بێبەش بووە هاتووە بە زمانی كوردی شیعری داناوە، نەك بە عەرەبی یا توركی یا فارسی، كە رەنگە بیتوانایا؟!
چۆن فەقێ تەیران توانیوێتی بە زمانی شیعر ئەویش بە كوردی لە فەلسەفەی ژیان و مێژوو بدوێ؟ چۆن سەركەوت لە دانانی(شێخی سەنعان) كە هەم رێبازێكی ئیشراقییە، هەم فەلسەفەی یەكێتی ئایینەكانە؟
چۆنە زمانی كوردیی بۆ شیعرێكی بەرزی وەك( ئەی ئاڤ و ئاڤ) بەكارببا كە شیعرێكی پرشنگداری ئیشراقییە و، لە یەكبوونی وجود دەكۆڵێتەوە؟ چۆن ئەو بیڕوڕامانە فەلسەفییە قووڵانە بە شیعری كوردی هۆنیوەتەوە؟
پرسی چوارەم:
كەمایەسی گەورەی رێبازی لێكۆڵەرانی كورد لە بارەی فەقێ تەیران و شاعیرە كلاسیكییەكانی دیكە، ئەوەیە كە تەنیا لە رووی هونەریی شیعرییەوە تەماشایان دەكەن، نەك لە رووی ناوەڕۆكیشەوە كە: شیعر لەجەوهەردا حیكمەت و فەلسەفەیە، هەندێ لێكۆڵەری كورد، وەختێك دەڵێن مەلای جزیری فەیلەسووفە بە گاڵتەوە وەریدەگرێت، چونكە لە جەوهەری سروشتی كۆمەڵایەتی نەتەوەكەی ناگات، كە ئەگەر خاوەن كولتوور و شارستانی خۆی نەبا، قەت وەك ئێستا نەدەما.
شیعر شێوەیەكی هونەریی دەربڕینە، بەڵام چی دەردەبڕێت؟ ئەوە لەسەر رامان و فەلسەفەی شاعیر دەمێنێتەوە.
ئەوە لە ئالییەك.
لە ئالییەكی دیكەوە لەو سەردەمانەدا شیعر گرنگترین شێوەی دەربڕین بووە، كە ئەزبەركردنی ئاسان بووە، هەر بۆیەش هەڵگرتن و مانەوە، زیاتر بووە، لەو دەمەدا پەخشان پەیدا نەبووە، چاپ و بڵاوكردنەوەش نەبووە، بەڵكو بە(دەسخەت) بڵاو دەكرایەوە، ئەوەی ئەمڕۆ بە پەخشان دەریدەبڕین و بە تازەترین تەكنەلۆژیا چاپ بڵاودەبنەوە، لەو سەردەمانەدا مومكین نەبووە، هەربۆیەش روویان كردۆتەوە هونەر و زمانی شیعر.
دەشبینین كە ناوەڕۆكی شیعری كلاسیكیمان ئاوێتەی هزری نەتەوەیی و باوەڕی ئاینییە.
واتە: كەلەپووری مێژینەمان لە گەنجینەی شیعردا پارێزراوە مەبەستم لە شیعری كوردییە تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، كە دەتوانم بڵێم بە گۆران و جگەرخوێن و هێمن و هەژار كۆتایی پێدێت.
بە گەڕانەوە بۆ پرسیارەكان پێشەكی وتارەكەم دەربارەی شیعر و فەلسەفە دەڵێم :
كە شاعیرانی كورد لەسەرەتاوە، تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم هەموو مەسەلە گرنگەكانی هزر و رامانی خۆیان بە زمانی شیعر دەربڕیوە، چ لە رووی فەلسەفەو بڕواو ئایینەوە، یا كۆمەڵایەتی و نیشتمانپەروەری و سۆز و عاتیفە و جوانی سروشتەوە.
لێرەدا، لەوە زیاتری لەسەر ناڕۆم.
پرسی پێنجەم: دەچمە سەر باسێكی دیكە كە هەڵەیەكی گەورەی زۆربەی توێژینەرانی كولتووری كوردە، ئەویش لە بارەی مێژووی دەركەوتن سەرهەڵدانی شیعر و ئەدەبی كوردییە: دەمویست ئەم تەوەرە لە دەسپێكی گوتارەكەمدا بهێنمەوە، یا بیكەم بە تەوەری سەرەكی، هەربۆیەش، رێگەم بدەن، لێرەدا بچێك فراوانتر بدوێم و بە ڕاشكاوی ببێژم كە هەڵەی گەورەیان ئەوەیە بەسەر دوو سێ هەزار ساڵی كولتوور و شارستانی كورددا باز دەدەن و تەنیا لە هەزارەی دووەمی زاینییەوە دەستپێدەكەن، وەك بڵێن نەوێرن، یا بڕواناكەن، باسی كۆنتر بكەن.
كەسانێك وەك عەلائەدین سوجادی (1907-1984)و د. عزالدین مستەفا رەسول د. مارف خەزنەدار و جەمال نەبەز و سدیق بۆرەكەیی نەبێ. ئیتر كەم كەس هەیە رەوڕەوەی كولتوور و شارستانیەتی كورد بۆ پێش ئیسلام بگەڕێنێتەوە، كە هەر ئەوەش حەقیقەتەكەیە، زمان و ئەدەب و كولتووری كوردی دوو سێ هەزار ساڵ بەر لە هاتنی ئایینی ئیسلامە، كە قورئانی پیرۆزی بە زمانی عەرەبی هێناوە.
هەندێ توێژەر و رووناكبیری كورد ناوێرن بەرەو ئەو ئاقارە بڕۆن.
هەندێكیش بڕوایان نییە كە ئێمە خاوەنی ئەو مێژووە زەنگینە بین.
هەندێكیش دیارە بیروهۆشیان تووشی بەربەرستی ئەیدلۆژیا و كولتووری گەلانی دیكە بووە، واتە:
مێشكیان داگیركراوە.
ئێمە كە دەڵێین ریشەی كولتووری كوردی بۆ پێش ئیسلامیش ڤەدەگەڕێ، بە مانای كەمكردنەوە لە ئایینی ئیسلام نییە، ئەوەتا نەتەوەی عەرەبیش ئەدەب و كولتووری خۆیان بۆ شیعر و دانانی زەمانی جاهلییەتی بەر لە پەیدابوونی ئیسلام دەبەنەوە ناتوانین بە هیچ رووناكبیرێكی عەرەب بڵێین: دەس لە شیعر و ئەدەبی پێش ئیسلام هەڵبگرە!
هەروەها یۆنانییەكان بۆ نموونە، دەسپێكی ئەدەب و كولتووری خۆیان لە پەیدابوونی كریستیانەوە دانەناوە(لە كاتێكدا ئێستا هەموو كریستیانن) بەڵكو سەرهەڵدانی ئەدەب و فەلسەفەی یۆنانستان بەدەستپێك دەزانن، كە بەر لە لەدایكبوونی عیسا بووە.
هەروەهاش گەلانی چین و هیندستان و ژاپۆن و هەر گەلێكی تر، تەنیا رۆژێكیش لە دیرۆكی كولتووری خۆیان ناسڕنەوە، چ بەر لە پەیدابوونی ئایینەكانیان بووبێ، یا دوای ئەوە.
لە لێكۆڵینەوەیەكی ژیان و شیعری فەقێ تەیراندا(بڕوانە: سەعید دێرشی، كەلێن ئاڤا( چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە – هەولێر 2005 ز) دەخوێنینەوە:
(فەقێ تەیران دەسپێكا تۆرەیا نڤیسكی یا كوردایە)..
ئەز خۆشحاڵ دەبووم ئەگەر وەهابا، یەكسەریش دبێژم:
فەقێ تەیران شاعیر و فەیلەسووفە، چێژ لە شیعر و ماناكانی وەردەگرم وەك هەر تۆرەڤانێكی دیكە، مەبەستم كەمكردنەوە لە ڕۆڵ و پێگەی فەقێ تەیران نییە، بەڵكو رەخنەم لە بۆچوونی توێژینەرە كە دەپرسێ، كێ دەسپێكە و كێ دەسپێك نییە.
فەقێ تەیران چ ئێكەمین شاعیر بێ، یا دوایین، هەر وەكو هزرڤانێك و چرایەكی گەشی كوردستان دەمێنێتەوە، چونكە لەسەردەمێكدا، مەسەلەگرنكەكانی كۆمەڵگای كوردەواریی وروژاندووە، كە كەس نەیدەوێرا، یا نەیدەزانی، بەلایابچێت.
رەخنەم لەو جۆرە بیركردنەوەی زۆربەی شیكەرەوەكانە كە خۆیان لەسەرچاوەی رەسەنی كولتوور و ئەدەب و شارستانی كورد دەشارنەوە، یا چاوی لێدەپۆشن، و پەراوێزی دەكەن.
كەواتە: كامەیان سەرچاوە و ئەسڵی دەسپێكا تۆرەیان نڤیسكی یا كوردایە)؟
خۆ ئەمساڵ 2010 زاینیی هەزارەی شاعیری گەورەی بابا تاهیری هەمەدانییە(935 ز – 1010 ز، كە ئەگەر قبوڵیبكەین بابا تاهیر دەسپێكی ئەدەبی نووسراوی كورد بێ، ئەوە ئەمساڵ هەزارەی ئەدەبیاتی كوردییە، مامۆستا و زانایانی هێژا وەك د. عزالدین مستەفا د. مارف خەزنەدار و كەسانی دیكە شیعری بابا تاهیر، كە بە زاری لووڕی دایناوە، بەدەسپێكی ئەدەبی نووسراوی كوردی دەزانن، لە چەند ساڵی دواییشدا چەندین لێكوڵینەوەی ورد لە بارەی وشە و زاراوەی شیعری بابا تاهیر و فەلسەفە و بۆچوونەكانی دەرچوونە، شیعری بابا بەزاری سۆرانی و كرمانجی سەروو و هەورامی داڕێژراوەتەوە، بەوەش دەركەوتووە كە زمانی شیعریی بابا تاهیر بەشێكی رەسەن و جوانی زمانی كوردییە، كە تێكەڵاوی زاری كەلهوڕ و گۆران(هەورامی)یە.
وەلێ، ئەز دبێژم شیعری بابا تاهیریش دەسپێكی ئەدەب و كولتووری نووسراوی كورد نییە؟؟،چونكە لە چەند ساڵی دواییدا چەند دەسخەتی تازە دۆزرانەوە كە بۆ هەزار و سەد و تا هەزار و سێسەد پێش زایین دەگەڕێنەوە، شیعری عیرفانی سۆفیگەرین بە زاری گۆرانی كۆن نووسراون، لەوانەش دیوانێكی بالوولی دانا(بالوولی ماهی) كە دامەزرێنەرەوەی ڕێوڕەسمی ئایینی (یارستانە) كە لە ناوچەی لوڕستان سەریهەڵدایەوە، دبێژم دامەزرێنەرەوەی(نەك دامەزرێنەر) چونكە ئەم ئایینە هەر هەبووە و، لقێكی ئایینی زەردەشتییە، كە دوای هاتنی ئیسلامـ، بە نهێنی لە لوڕستان، لەسەر دەستی بالوولی دانا، دانرایەوە و، ئەمڕۆ ملیۆنەها كەس لە ئێران و عێراق پەیڕەوی دەكەن.
هێشتا بابەتی دەسخەتی بالوولی دانا و ئەوانی دی كە بە شوێنیا هاتوونە جێگەی دانووستاندنە واتە هێشتا قبووڵ نەكراوە كە دەسپێكی ئەدەبی نووسراوی كورد بۆ هەزار و سێسەد ساڵ دەگەڕێتەوە، نەك هەزار ساڵ (نەك بابا تاهیر).
خۆ گریمان ئەوانەیش قبووڵ نەكران، و هی بابا تاهیر و فەقێ تەیرانیش نەهاتنە قبوڵكردن، ئەوە بەڵگەنامەی زیندووتر و گرنگترمان بەدەستەوەیە كە دەسپێكی سەرچاوە رەسەنەكانی ئەدەبی نووسراوی كوردی بۆ زیاتر لە سێهەزار و پێنج سەد ساڵ دەگەڕێتەوە.
ئەویش پەڕاوی(ئاڤێستا)ی زەردەشتە، كە ئەگەر سەداسەد وەكو زمان و ئەدەبی كوردیی ئەمڕۆ نەبێ، ئەوە بەدڵنیاییەوە (بێگومان دوای خوێندنەوە و لێكۆڵینەوە و رامان) دەڵێم: ریشەی زمان و ئەدەب و كولتووری ئەمڕۆمان لەسەرچاوەی (ئاڤێستا)وە ئاو دەخواتەوە.
جارێ، بە كوردانی ئیسلامگەرا دبێژم: مەترسن، ئەو حەقیقەتە لە ئایینی ئیسلام كەمناكاتەوە شتێكی سروشتییە كە ئایین یا كولتوورێك زووتر هاتووە یا درەنگتر.
دووەمیش ئێمە هێشتا باسی دابوونەریت و ئەركەكانی ئایینی ناكەین، بەڵكو لە زمان و ئەدەب و دەكوڵینەوە، هەروەكو تۆرەڤانانی عەرەبی موسڵمان بە شانازییەوە لە زمان و ئەدەبی عەرەبی سەردەمی جاهیلیەتی پێش ئیسلام دەكوڵنەوە.
كەواتە، بەلای منەوە، دەبێ(ئاڤێستا) بە دەسپێك بزانین، هەر نەتەوەیەكیش زمانی كۆنی ئایین و داستان و ئەفسانەكانی دەكاتە دەسپێك.
راستە كە(ئاڤێستا) تەنیا هی نەتەوەی كورد نییە، زمانەكەی دەقا و دەقی زمانی ئەمڕۆی كورد نییە، بەڵام بە دەستی ئێمە نییە كە چەند گەلێكین، گەلانی ئاریایی، لە یەك سەرچاوەدا هاوبەشین چونكە،(ئاڤێستا)كتێبی ئایینی كۆنی كورد و فارس و ئەفغان و ئەرمەن و بلووچ و گەلانی دیكەیە، لە ئەنجامدا كورد هاوبەشێكی گرنگی گەنجینەی ئاڤێستایە، دەمێنێتەوە سەر زمان و ئیدیۆم و فەلسەفەی جیهانبینی، لە چەندین لیكۆڵینەوەی وردا دەردەكەوێت كە زمانی ئاڤێستا و زمانی ئێستای كورد لە هەزاران وشە و دەربڕین و بۆچووندا وێك دەچن، هەندێ جاریش لە كوردیدا وەك خۆیان ماونەتەوە.
بێگومان وەك(د. محەمەد عوسمان هەورامی) لە فەرهەنگی (ئاریان فاچ) دا دەڵێت:
( دەبێ حیسابی جێگۆڕكێی دەنگەكان بكەین وەك(ب) بۆ(ف) یا(ز) بۆ(ژ)،(خ) بۆ (هـ) و پێچەوانە.
ئەم شیكردنەوەیە وەخت و حەوسەڵەی زیادی دەوێ، لێرەدا بە كورتی دەڵێم:
پێچەوانەی ئەوەش زەحمەتی زیادی ئەوێ، من لە بەرواری چەندین فەرهەنگ و كتێبی كوردی و وەرگێڕانی ئاڤێستا بەو ئەنجامە گەیشتوومە.
دەشزانن كە ئاڤێستا یەكێكە لە كۆنترین كتێبە نووسراوەكانی رۆژهەڵات بەر لە هاتنی ئەسكەندەری مەكدۆنی بۆ ئێران و كوردستان، لەسەر هەزاران پێستی ئاسك بە زێڕ نووسرابۆوە، مێژوونووسە یۆنانییەكان شاهیدی ئەوەن كە دوو نوسخەی ئاڤێستا نووسرابوون، ئەسكەندەر ئەو نوسخەیەی كە لە كتێبخانە(دژ نەیەشت)ی هەمەوانی بەدەسكەوتووە، سووتاندونی.
ئەوی دیكەی كە لە زێد ئاوای زەردەشت لە شیز / رۆژهەڵاتی دەریاچەی ورمێ) بەدەستی كەوتووە، لەسەر راوێژكاری و ئامۆژگاریی زانا و فەیلەسووفە یۆنانییەكان، بۆ یۆنانستانی ناردوە، لەوێ وەرگێڕدرایە، سەر زمانی خۆیان، دەڵێن: زەردەشتیان دوای نزیكەی سێسەد ساڵ جارێكی تر ئاڤێستایان لە یۆنانی بۆ زمانی خۆیان(كە پالەوییە) وەرگێڕایەوە.
ئەوەی زانراوە ئاڤێستا بە زمانی میدییەكانی سەردەمی زەردەشت بووە، كە دواتر بە زمانی(پالەوی) ناسراوە.
شیعری بابا تاهیر هەمەدانی بەپێی لێكۆڵینەوەی كورد و فارس، لە زمانی پالەوییەوە نزیكە، ئەسڵەن زاری لوڕ و كەلهوڕ و گۆران(هەورامی) لە پالەویی دوێنێ و فارسی ئەمڕۆوە نزیكن، چ لەبەر كەشوهەوای جوگرافیایی یا كۆمەڵایەتی و ئابووری، جگە لە تێكەڵاوبوونی كولتووری.
بەهەرحاڵ، زمانی ئاڤێستا جوگرافیای بەوەی كە پالەوییە، دەبێتە ریشەی كۆنی زمانەكانی ئەمڕۆی كورد و فارس و ئەفغانی و بلوچ و ئەرمەن و ئارییاییەكانی دیكە.
