(1)
دۆستایەتی و هاوكاریی نێوگەلان بە درێژایی سەدەی بیستەم، وەكو چەمكێك و بەهایەكی بەرزی مرۆڤایەتی، لە ئارادا بوو، بەڵام لە ماوەی جەنگی ساردا(1954-1990) رێكخراوەكانی دۆستایەتی لە زۆربەی وڵاتان رەنگ و مۆركی ئایدیۆلۆژی و سیاسییان وەردەگرت، هەر بۆیەش لە دوای جەنگی سارد ئەو رێكخراوانەش ساردبوونەوە، چونكە رەنگی ئایدیۆلۆژی كاڵبووەوە.
وەلێ ئێستا پێویستی قووڵتر و پتەوتر بە دۆستایەتی راستەقینە و هاوكاریی نێودەوڵەتی هەیە، تا بە بەرەیەكی جیهانی رووبەڕووی كارەسات و نەهامەتە سروشتی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان ببینەوە.
(2)
ئەمەش پوختەی كورتكراوەی وتارەكەمە لە بارەی دانیشتنی كۆمەڵەی دۆستایەتی كورد- توركە، كە لەم دواییە، لە هەولێر، بەڕێوەچوو ئێستا كە دەڵێن دۆستایەتی تورك و كورد، ئەوە لەسەر حسابی هیچ میللەتێكی دیكە نییە، بەڵكو بڕوامان وەهایە كە دەبێ پێوەندیمان لەگەڵ میللەتانی عەرەب و فارس و هی دیكەی رۆژهەڵات لەسەر بناغەی دۆستایەتی و هاوكاری و هاوسۆزی بێت، ئەم دەڤەرە، واتە رۆژهەڵاتی ناڤین دەشێ ببێ بە نموونەیەكی زیندووی كەشی دۆستایەتی و هاوكاریی نێوان ئەم میللەتانە.
بەڵكو لۆژیكی یاسای ژیان ئەوە دەخوازێ، كە هەموومان بە تورك و عەرەب و فارس و كورد و توركمان و سریانی و ئاشووری و ئەرمەنی و خەڵكی دیكە بە ئاشتی و دۆستایەتی بژێین و، پێكەوە ناوچەكەمان لە دواكەوتوویی و هەژاری نەهامەتی رزگاربكەین، بە هەموومانەوە سامان و سەروەت و سەرچاوەی زیادی سەر زەوی و ژێر زەویمان هەیە، توانا و وزەی بەشەریی فراوانمان هەیە، تەكنولوژیا و جیهانگەرایی و ئازادی بازرگانی و هاتووچۆ و میدیا و پێشكەوتنی زانست و هونەر، رێگەمان بۆ خۆشتر دەكات تا ژیانێكی پڕ لە ئاسوودەیی و دڵنیایی بۆ میللەتەكانمان دروست بكەین.
نەبەس ئێمە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو تەواوی میللەتانی جیهان پێویستیان بە پێوەندیی دۆستانە و هاوكاریی یەكدین، فەلسەفەی دۆستایەتی لەو بارەوە گرنگە كە هەموو ئادەمیزادەكانی سەر ئەرز پێویستیان بە پشتیوانی یەكترە.
(3)
باوەڕم بە یەكبوون و یەكێتی بەشەرییەتە، وەختی هاتووە بەها گەشەكانی كولتوور و كەلەپووری گەلان ببوژێنینەوە، لەوانەش كولتووری مرۆڤ دۆستانەی ئێمەی میللەتانی رۆژهەڵات، لەمێژە فەیلەسووفی دانایی و ماریفەت سەعدی شیرازی 1189- 1292) بانگی یەكبوونی ئینسانەكانی هەڵداوە.
هەروەها مەولانا جەلالەدینی روومی، بەر لە شەشسەد ساڵ، ئینسانەكانی بە ئاگادەهێنا، تا لە (مافی ئازادیی و ویژدان) تێبگەن، كە لە نێوان مەسەلەكاندا ئازاد و سەربەستن لە هەڵبژاردنی هەر ئاراستەیەك، هەر بۆیەش دەیوت كە ئازادی ویژدان وەكو(خۆیی) عیبادەتە، واتە: مرۆڤ دەبێ عیبادەتیش بە ویژدانی ئازادەوە هەڵبژێرێت، دەیوت: چ سوودێك لەو عیبادەتە هەیە كە بە زۆرو ناچاری بكرێت، دین، یا ئایین، ئەخلاق و ویژدانە.
(4)
فەلسەفەی(ئازادی و ویژدان) جەوهەری زەردەشتە، كە زیاتر لە سێ هەزار و پێنجسەد ساڵە بۆ ئادەمیزاد ماوەتەوە، ئەم ئازادییە ماكی سۆفیگەری و عیرفانە، چونكە دەروازەیە بەرەو رزگاریی رۆحی – مەعنەوی مرۆڤ، كە پەیامی جەلالەدین روومی و سۆفی و عارفە مەزنەكانە.
ئا ئەوەیە بناغەی دۆستایەتی راستەقینە كە لە سەرچاوەی ئازادیی ویژدانەوە دێ.
لێرەشەوە، بە یەكێتی ئایینەكان دەگەین، كە بە مانای یەكبوونی پەیڕەوەكانیان، كە هەموو مرۆڤەكان دەگرێتەوە.
(5)
بابا تاهیری هەمەدانی كە بەر لە هەزار ساڵ ژیاوە لە شیعرێكی عیرفانیدا بەشێوەزاری كوردی لوڕی دەیوت(.. كە نشت و كەعبە و پوتخانە و دیر) لە دولبەری دلۆڤان(واتە پەروەردگار) خالی نین، كەواتە لەلای بابا تاهیر هەموو جێگەیەك مەنزڵی عەشقی خواوەندییە، چ كەنیسەبێ یا مزگەوت، پوتخانە بێ یا دێری رەبەندەكانی كریستیانی و ئایینەكانی تر.
شاعیرێكی هاوچەرخ چوارینەیەكی بابا تاهیری بە كرمانجی خواروو بەم شێوەیە هۆنیوەتەوە:
لە ناو مەستانا مەست بم، رووم لە تۆیە
لە دێر پوتپەرست بم، رووم لەتۆیە
ئەگەر هیندۆ كافربم، یا موسڵمان
لە هەر جۆرە مەبەست بم، رووم لەتۆیە
واتە: لەسەر ئاینێك بێ سەرانجام رووی لە یار و دولبەرە كە یەزدانی میهرەبانە، فەلسەفەی یەكێتی ئاینیەكان و یەكبوونی ئادەمیزاد لەلای بابا تاهیر زەمەن و دیارە، دوای نزیكەی (250) ساڵ فەیلەسووفی گەورەی ئەندلوسی موحیدینی ئیبنو عەرەبی، بە شیعرێكی جوانی عەرەبی هەمان تێگەیشتنی یەكێتی ئاینییەكان دێنێتەوە، كە بە كورتی، مانای ئەوەیە:
- بەر لە ئێستا حەزم نەبوو لە كەسێكی جیاواز لە ئاینەكەم، بەڵام ئێستا دڵم بۆ هەمووان كراوەیە، هەموویانم قبووڵە، دڵم جارێك وەكو لە وەڕگای ئاسكانە، جارێكیش دیری رەبەنەكانە، جارێك خانەی پوتپەرستانە، جارێكیش كەعبەیە،(واتە مزگەوتە)، جارێك تابلۆی تەوراتە جارێكیش لاپەڕەی قورئانە...
ئەم شیعرە، لە ڕواڵەت و مانای دەرەكیش دا، لە كوفر و شرك و، لادان و لە یەكتا پەرستی، دەچێت، دەڵێ كەسانێكی سۆفی و عارفی مەزن وەك ئیبنو عەرەبی، باوەڕ دار و یەكتاپەرست و خواناسن، ئەو تێكەڵوپێكەڵییە لە حزەیەكی سەرخۆشی و مەستی عەشقی خواوەندییەوە دێ، ئەویش كاتێكە كە لە یاد و وجودی پەروەردگار زیاتر هیچی لەبەرچاو نامێنێ، بەڵكو هەموو جێگەیەكی لێدەبێ بە پەرستگا..(روو لە هەر كوێ بكەی بەرەو رووی خوا دەبیتەوە).دیارە كە دین ئەخلاق و ویژدانە..
(6)
جەلالەدینی روومی، فەیلەسوف و شاعیر و باوەڕدار مانای یەكبوونی وجود و یەكێتی ئاینیەكان و ئینسانەكان بە هێمایەكی ئیجگار سادە و ڕوون دەهێنێتەوە، دەڵێ كە (ترێ) هەر ترێیە، سروشتی ناگۆڕێ، هەر چەندە لای هەر كەسێ ناوێكی هەیە، عەرەب پێی دەڵێ : ( عنەب) تورك دەڵێ(ئوزدم) فارسیش دەڵێ:(ئەنگورد) كەواتە یەك شتە بەناوی جیاواز، لێرەوە دەچێتە سەرباسی یەكبوونی وجود و یەكێتی ئاینییەكان.
كەواتە، جیاوازی زمان رێگە ناگرێ لە تێكگەیشتن و دۆستایەتی، هیچ سنوورێك لە پێش یەكبوونی ئینسانەكانا نییە، هەموو كەسێك پێویستی بە دۆستایەتی و هاوكاریی ئەوانی ترە، ئەوەیە ماكی فەلسەفەی دۆستایەتی مرۆڤدستانە.