بە هاتنی یەكەمین چوارشەمەی چلەی زستان، خەڵكی هەورامان ڕوودەكەنە هەورامانی تەخت بۆ ئەنجامدانی جەژن و زەماوەندی. ئەم مەراسیمە ئەگەرچی رەنگو بۆی جارانیان لێکردوەتەوە، بەڵام هێشتا رەگە مێژوییەکەی هەر ماوە، ئەم رەگە دەچێتەوە ناو ئایینی میترائیزم، هیچ پەیوەندییەکی بەئاینی ئیسلامەوە نییە، بەڵگە بۆ ئەمەش بوونی شایی و هەڵپەڕکێیە کە نەک لەمەراسیمی ئایینی ئیسلامدا نییە، بگرە ئیسلام لەمەراسیمە کۆمەڵایەتییەکانیشدا بە حەرامی دەزانێت. لەئایینی میترادا کاتێک کەسێک دەبێتە پیر زەماوەندی بۆ سازدەکرێت، ئەمە کتومت لەئاینی پیرشالیاریشدا هەیە. هەروەها قوربانی کردنی گا لەو مەراسیمەدا گومانی میتراییبون ناهێڵێتەوە، لەتەواوی سیمبولەکانی میترادا دەبینین خەریکی کوشتنی گایە. ئەمە بەڵگەیەکمان دەداتێ لە دوری هەندێک لە بەشەکانی ئەم مەراسیمە لەئاینی زەردەشتی، چون یەکێک لە قەدەغەکراوەکان لەو ئایینەدا سەربڕینی ئاژەڵ و خوێن رژانە. جەمی ماڵی پیر یەکێکی تر لە پایەکانی جەژنی پیرشالیارە کە ئێسەش جەم لەناو یارسانەکاندا ماوەتەوە.. بەکورتی جگە لە زیادکردنی اللە اللە لەکاتی زەماوەندەکەدا هیچ ریشەیەکی ئیسلامیانەی نییە و گێڕانەوەی پیرشالیار بۆ ریشەی بنەماڵەیی لەگەڵ عەلی و کۆمەڵێ گۆڕانی تردا بێ بنەمان، پیرشالیار لەئاینی میتراو زەردەشت و یارساندا ریشەی هەیە..

پیر:
پیر جێماوی باوەڕی میتراییە و لەو ئایینەوە سەرچاوەی پێگەی گرتووە.دواتر بۆ نێو ئایینەکانی تر گوازراوەتەوە.لە باوەڕی میتراییدا (پیر) بەرزترین پێگەی هەیە نوێنەری میترایە لە زەوی.دیاردەی تایبەتی نوێنەری ئەڵقە و گۆچانە.

واژەی (پیر) وەکو (بابا=باوە) رێچکەیەکی سەیرمان پی نیشاندەدات، نەخشەیەکی تایبەتی پێویستە بۆ گشت ئەو جێگەو لوتکە و شوێنەوارو نەزرگاو ئەشکەوت و بەردانە کە بە نازناوی (پیر) ناسراون.
جیا لە کتێب و نووسراوی مێژووی خۆ ناونیشانەکانی (بابا) لە پایینترین چیاکانی زاگرۆسەوە تا سەرووترین باکوورو، بە دیوی رۆژهەلات و رۆژاوای چیاکاندا، دەبنە نەخشەیەکی بەڵگەداری مێژووی ون و نەناسراوی خەڵکی ئەم کوردستانە.

پیر، لە فەرهەنگی زەردەشتی کۆن و تازەدا، بۆ هەندی جێگەی پیرۆزی خۆیانی ناو دەبەن، بۆ نموونە لە نزیکی شاری یەزد لە ئێران (پیر وەرهرام) یان هەیە کە بە (شا وەرهرام)یش ناوی دەبەن. هەروەها لە کرمان (پیر سەبز = پیر سەوز)یان هەیە،لە یەزدیش دیسان پیر سەوزیان هەیە، و لە چەندین جێگەی تر مەزارگەی پیری وەهایان هەیە، بە پیرۆژی دەزانن و سەری لێدەدەن.
لە فەرهەنگیان (1) پیر بە مانای رێنوماو مورادی رێنوماو پێشەوا دێت.
زەردەشتیان بی پێشەوای ئایینییان (مووبەد=موغ=موگ)یش دەڵێن.
لە هەوراماندا (پیرشالیار) بە ناوبانگە، کە ساڵانە بە ناوی (جەژنی پیر= زەماوندەی پیر) ئاهەنگی بۆ دەگێرن، کە هەقی وایە وەکو نیشانەیەکی جوانی کەلەپوورو فەرهەنگی دێرینەی کورد بکرێتەوە.
لە کوردستاندا هەروەها دەیان جێگەی تر هەیە وەکو پیرو مەگروون، کە بەناوی (پیر)ەوە ناسراون، بە گشتی جێگەی رێزی خەڵکی ناوچەکانیانن.
لە یارسان (ئەهلی هەق = کاکەیی)یش، هەروەها نیعمەتوڵڵاهی لە ئێران، پلەی پیر دیارە، نەوەت و نۆ پیری شاهۆو و هەفتاو دوو پیرەی هەورامان بە شێکن لە کولتووری ئەو سامانە.
بە درێژایی چیاکانی زاگرۆس، لە رۆژهەڵاتەوە تا هەمەدان و تەوزێرو ئەردەبیل و، لە رۆژاواوە تا بەغدا و کەرکوک و مووسڵ و شێخان و شەنگال، لە باکوورەوە تا دەرسیم و شارەکانی تر، ناونیشان و شوێنەواری (پیر) دەبینین، هەموو بە چەمکی هاوچەشن و هاوماناو هاوریشەن.
وەهاش دەردەکەوی کە واژەو چەمکی (پیروبابا) بۆ پێش ئیسلام دەگەڕێتەوە، ئێستاش بەهەمان چەمک و سیستەم ماوەتەوە لەگەڵ زمان و شێوەزاری جیاجیا.
واتە: بەشێکە لە کەلەپووری خەڵکی ئەم نیشتمانە.
ئایا موسڵمانبوون، یا نەبوونی، ئەم پیرانە شتێک لەمەسەلەکە دەگۆڕی؟ بڕواناکەم بگۆڕێت.
بۆ نموونە پیرشالیار، کە هەندی دەڵێن موسڵمان بووە، هەندێکیش دەڵێن یارسان وە زەردەشتی بووە (چ بەر لە ئیسلام یا دوای هاتنی).. بەڵام ئەم پیرشالیارە کەسایەتییەک و سومبولێکی خەڵکی هەورامان و گشتی کوردستانە.

واژەی (پیر) لە فەرهەنگی كۆن ونوێدا چۆن باسكراوە:؟

‌* واژەی پدەر لەفەرهەنگی میترایی(میهر) دا، جێگەی واژەی پیر دەگرێتەوە.لەم ئایینەدا حەوت ئەزموون(وێستگە) بۆ پەرینەوەی رێبواری ڕێبازی دانراوە بە بەرزترین پلە بگات ئەویش پلەی (پدەر) واتە:پیر، پێگەیشتوو،داناو زاناو رۆشن ویژدانە، كەتوانای ڕێنومایی خەڵكی هەیە.
‌* ئاڤێستا:
- پەئیری= پائیری: پێشووتر، لەپێشی پێشەوەیە، پێشەوا.
- پائوئیریە= پەویریە) یەكەم،لەجێگەی یەكەم، لەپێشەوەیە، پەیریاینی : لەریزی یەكەم ،واتە لەپلەی یەكەمە.
- چەندین واژەی دیكە لەم سەر چاوە دەبێتەوە، هەموو بەمانای ئەو كەسەیە كە لەپێشەوەیە، واتە: پێشەوایە.
ڕیشەی واژەی (پیر) بۆ ئەو سەرچاوە دەگەرێتەوە. یانی پیر=ڕابەر، پێشەوا، كە ئێستاش بەو مانایە بەكاردێت.
- هەر لەوێدا واژەی (پەئوورویا= پەویریا) دێتە بەرچاو كەبەمانای: سەرچاوە، كانی، سەرەتاو، بەرز، لێكدراوەتەوە.
- پەیری، پەیریكا: پەری. بەهەمان مانا كە لەزمانی كوردی بەكاردەبردرێت.
* لەكۆمەڵگەی فراوانی یارسان(ئەهلی هەق)دا،جێگەی هەرەگرنگی هەیە، باشترین نموونە هەفتاو دوو پیرەو، نەوت ونۆ پیری شاهۆنە، لەتەك ئەویشدا سەردەستەی خانەدانەكانیان بە (پیر) دەژمێردرێن و خەڵكی یارسان بەچاوی ڕێزلێنانی پیرەوە تەماشایان دەكەن، ئەگەر لە جوگرافیای شارو دێهاتی كوردستان ورد (ببینەوە) دەبینین كە سەدان هەزار بەناوی (پیر) ەوە پەرت وبڵاون وەك: پیرمەم لە(سەلاحەدین) و پیر محەمەد لە(هەڵەبجە) و پیر مۆمی وپیر عیسێ‌ (شیخ مووسا و شێخ عیسا) ی بەرزنجی هەروەها (سەیید سادق) لە ئەسڵدا پیرە، وچەندین جێگەی تر وەك پیرە مەگردون، چیای پیران،...تاد
* لە تەسەوف و عیرفاندا بە چەندین شێوە بەکار هاتووە، لە وانەش:
پیر دێر، پیری خانەقاە، پیر موغان، پیر کەنعان، پیر مەیخانە، پیر خەرابات،مورشد، قوتب (قطب)، رەند خەراباتی.. و عەقل.
* لە ئایینی درووزیدا (عەقل) و (شێخ عەقل) هەمان جێگە دەگرێتەوە کە مانای (پیر) لە عەلەوی ویارستاندا دەدات.
پیر موغان و پیری مەیخانە.. و دێرو، ئەوانی تر، لە ئەدەبیاتی تەسەوفدا، هەموو مانای ئینسانی کامڵ و پێگەیشتوو و دانایە کە بە بەرزترین پلەی رۆشنبینی و رۆشندڵی (رۆشن – ویژدانی) گەیشتوونە.

كەواتە چەمك ومانای (پیر) بناغەیەكی ڕیشەداری فەرهەنگ و كەلەپووری دوو سێ هەزار ساڵەی ئەم دەڤەرەیە، كە لەسەر دەمی میترایی و زەردە شتیەوە ماوەتەوە پەرەی سەندووە.

جەژنی پیرشالیار نموونەیەکی جوانی ژیانی رووناکبیری و کۆمەڵایەتی و شارستانیمانە، هەقی خۆیەتی، بە رەسمی، بیکەن بە جەژنی فەرهەنگی میللی و بەشکۆو رێزەوە، بیکەینەوە.
لە بواری زمانەوە، « پیرشالیار» دەستەواژەیەکی لە مێژینەیە کە تا ئێستەش بەسەر زاری خەڵکەوە ماوەتەوە. تیشک دەهاوێژێتە نێو قووڵایی مێژوو و ئەبێتە کلیلی کردنەوەی گەنجینەی نەریت و باوەڕێکی دێرین.باوەڕێک لە لە قووڵایی دۆڵەکانی زاگرۆسدا رسکاوە و تەشەنەی کردوە.
ئەگەر سەرنجی ئەم دەستەواژەیە بدەین، لە سێ بەش پێک هاتوە:
پیر+شا+لیار = پیرشالیار.
(پیر)، ئاماژە بە دەسەڵاتێکی رۆحانی و دینیە کە بە لای خەڵکەوە جێگای باوەڕ و رێزی تایبەت بوە.
(شا)، ئاماژەیە بۆ دەسەڵاتی زەوینی و حاکمێکی خاوەن فەڕ(لە کولتووری دێرینی ئێرانیدا). ( شا )ئەو هێما و واتا بەفەڕ و پڕخێرەیە کە ئەتوانێ جڤات لە دەوری خۆی کۆ بکاتەوە و ببێتە ناوەند بۆ مانابەخشی و هەبوون. لە زمانی کوردیدا ئەم واژەیە لە زۆر شوێنی دیار و فەڕبەخشدا هاتوە.وەک: شاهەنگ، شادار، شالەق،....
لیار(یار)، یاریدەدەر، وەک، هاوسان، هاوتەریب.
ڕیشەی سۆفیگەریی (پیر شالیار) و پیرانی دوای خۆی تا سەردەمی پیرانی لۆرستان (سەدەی دووەمی کۆچی) وپیرانی هەوارمان سەرانسەری کوردستان، ئەوانەی کە ڕاستەوخۆ لە مەکتەبی (پیر شالیار)ەوە فێر و پەروەردە بوونە، دیارە ڕێبازی ئەمانەش ڕەنگو بۆو خاسیەتی جیاوازی لە ڕێبازەکانی دیکە هەیە (هەرچەندە لە گەوهەردا یەکن و لە یەک کانیاوەوە هەڵدەقوڵێن و بەڕێَچکەی جۆربەجۆردا شۆڕدەبنەوە.