لە دەیەی رابردوودا، جەنگەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و باكووری ئەفریقا بوونە هۆی كوژرانی سەدان هەزار كەس و دانیشتووانی ناوچەكەیان لە ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵكەند. زۆربەی لێكۆڵینەوەكان لەسەر رەهەندە ئایدیۆلۆژی و تایفی و قەومییەكانی ئەو شەڕانە وەستاون، بەڵام ناوەندی (چەسم هاوس)ی بەریتانی لە راپۆرتێكدا پاڵنەرە ئابوورییەكانی ئەو شەڕانە لێكدەداتەوە كە لێرەدا فۆكەسەكە لەسەر عێراقە.

لە ماوەی زیاتر لە یەك دەیەی رابردوودا بایەخێكی كەم بە "ئابووری سیاسیی شەڕ" لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و باكووری ئەفریقا دراوە، بەڵام ئەو راپۆرتەی چەسم هاوس دەڵێت: "ئەگەر پاڵنەری ئابووریش لە پشت سەرهەڵدانی ئەو شەڕانەوە نەبووبێ، ئێستا تەواو روونە كە پاڵنەری ئابووری رۆڵی سەرەكی لە بەردەوامیی شەڕ و توندوتیژی و زەبروزەنگدا هەیە".

ئابووریی شەڕ لە عێراق

ئابووریی هیچ وڵاتێكی جیهان هێندەی عێراق ئابووریی نەوت نییە. لە كاتێكدا كەرتی نەوت و غازی عێراق 85%ی ئابوورییەكەی پێكدێنن، 99%ی هەناردەی عێراق هەناردەی سەرچاوەكانی وزەن و نەوت و غاز 90٪ی داهاتی حكومەت دابین دەكەن. راپۆرتی 2016ی بانكی جیهانی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە شەڕ و پێكدادانەكان كاریگەریی راستەخۆیان لەسەر 55%ی دانیشتووانی عێراق هەبووە.

لە چوار دەیەی رابردوودا، ئابووریی عێراق هیچ ساڵێكی بێ شەڕ یان ئاسەواری شەڕ بەڕێ نەكردووە. ئەو شەڕانە كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر فۆرمی ئێستای ئابووریی عێراق و قۆستنەوەی ئەو فۆرمە لەلایەن گرووپە جیاجیاكانەوە هەبووە، بە تایبەتیش قۆناغی دوای جەنگی ئێران و عێراق كە مایەپووچیی حكومەتی عێراقی لێكەوتەوە و دواجاریش بە هێرشی عێراق بۆ سەر كوەیت كۆتایی هات.

ناوەندە بەریتانییەكە جەخت لەوە دەكاتەوە كە مایەپووچی حكومەتی عێراقی ناچار كرد زۆربەی كۆمپانیا و بوارە حكومییەكان بخاتە سەر كەرتی تایبەت. ئەوەش بووە هۆی ئەوەی "بازاڕی رەش و كاروباری قاچاخ پەرەبستێنێ". هەر ئەو تۆڕە نافەرمییانەش هۆكار بوون لەوەی حكومەتی عێراق بەرگەی سزا نێودەوڵەتییەكان (لە سەرەتای نەوەدەكانەوە هەتا 2003) بگرێ، ئەو تۆڕانەش لە بەرپرسانی باڵای حكومییەوە تا بەرپرسانی بەعس، هاوبەشە بازرگانییە بیانییەكان و سەرۆكهۆز و فەرمانبەرانی كەرتی نەوتیان تێدابوو.

لە 2014 داعش لە ماوەی چەند مانگێكدا دەستی بەسەر 30٪ی خاكی عێراقدا گرت و بوو بە دەوڵەمەندترین رێكخراوی تیرۆریستیی جیهان. راپۆرتەكە بە پێچەوانەی بۆچوونی باو پێیوانییە تەنیا دەستگرتن بەسەر سەرچاوەكانی وزە و وەرگرتنی باج هۆكاری ئەوە بووبن، بەڵكو داعش دەستی بەسەر هەموو ئەو تۆڕە بازرگانی و قاچاخچییانەشدا گرت كە رەگ و ریشەیان بۆ كۆتایی هەشتاكان دەگەڕێتەوە، وەك ئەو هێزانەی داعشیان لە عێراق تێكشكاند، ئێستا سوود لە هەمان تۆڕی بازرگانی و قاچاخ دەبینن.

راپۆرتەكە دەڵێت گرووپەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە ئاستێكی خوارەوەی دەوڵەتیشدا پەرە بە ئابووریی شەڕ دەدەن.
لە عێراق كۆنترۆڵكردنی بەغدا بەمانای كۆنترۆڵكردنی داهاتی نەوتە. بە گوێرەی راپۆرتەكە "پشتبەستنی عێراق بە داهاتی نەوت و چڕكردنەوەی دەسەڵات لە پایتەخت وای كردووە پایتەخت بۆ هەموو گرووپەكانی عێراق سەرنجڕاكێش بێ". یەكێك لە فەرماندەكانی حەشد بە راپۆرتەكەی راگەیاندووە "ئەو پارەیەی لە خاڵەكانی پشكنین دەستماندەكەوێ زۆر كەمە لەچاو ئەو پارەیەی لە بەغداوە دێ".

دەسەڵاتی گرووپەكان لە بەغدا لە رێگەی وەرگرتنی پۆستی وەزارییەوە دیاریدەكرێ كە رێگەیەكیشە بۆ دەستڕاگەیشتن بە بودجە و داهاتی گشتی. كۆمەڵێك وەزیری عێراقی بە (چەسم هاوس)یان راگەیاندووە: "گرێبەست و فەرمانەكانی خەرجكردن لەلایەن نوێنەرانی كوتلە سیاسییەكانی پەیوەندیدار بە گرووپە سیاسی و چەكدارییەكانەوە دەكرێ، زۆربەی جاریش ئەوە بێ رەزامەندی و تەنانەت ئاگاداری وەزیرەكەشە".

بەگوێرەی راپۆرتەكە، هەرچەند توندوتیژی لە نێوان لایەنەكاندا بەدی ناكرێ، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە كە توندوتیژی نییە، چونكە هەركام لە تۆڕەكان بۆ ئەوەی دەسەڵاتیان لە پایتەخت هەبێ، دەبێ توانای بەكارهێنانی زەبر و گوشاری هەبێ، وەك چۆن هەركام لە گرووپە چەكدارەكان كۆمەڵێك ناوچەیان لە بەغدا كۆنترۆڵ كردووە.

پایتەخت ناوەندی دامەزراوە داراییەكانی وەك بانكە. وەك راپۆرتەكە دەڵێت: "نەك هەر گرووپە چەكدارەكانی سەر بە كوتلە سیاسییەكان بانكی رافیدین و بانكی بازرگانیی عێراق بۆ گواستنەوەی پارە لەناو وڵات و دەرەوەی وڵات بەكاردەهێنن، بەڵكو وڵاتانی دەرەوەش ئەو دامەزراوانە بەكاردەهێنن بۆ هاریكاریكردنی ئەو گرووپانەی لەدژی بەرژەوەندییەكانی حكومەت كار دەكەن".

بانكەكانی عێراق تەنانەت یارمەتی داعشیشیان داوە. بەپێی راپۆرتەكە، داعش لە 2014 بۆ 2015 لە رێگەی كەسێكی ناو بانكی ناوەندیی عێراقەوە دەستی بە زانیارییە نهێنییەكانی موزایەدەی بانكەكە راگەیشتبوو. سەرچاوەیەكی سیستەمی بانكی عێراق بە ئامادەكارانی راپۆرتەكەی گوتووە: "لە 2015، داعش مانگانە لایەنی كەم 50 ملیۆن دۆلاری لە رێگەی ئەو موزایەدانەوە دەستدەكەوت".

شەڕی چەند ساڵە دابەشبوونی نێوخۆیی لەو وڵاتانەدا دروستكردووە كە شەڕیان تێدایە، لەوانەش عێراق، سووریا، یەمەن و لیبیا، ئەو دابەشبوونانەش رێگەی بۆ دەركەوتنی یەكەی نوێی ئابووری و پەیوەندیی بازرگانی و ئابووری و رێگەی گواستنەوە لە نێوان گرووپەكاندا خۆشكردووە، لە كاتێكدا لە زۆربەی حاڵەتەكاندا چالاكییە ئابوورییەكان لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتدا نین.

كۆنترۆڵكردنی رێگاكانی گواستنەوە و ناوچە سنوورییەكان، بایەخێكی ئابووریی گەورەیان بۆ ئەو گرووپانە هەیە. راپۆرتەكە گرووپەكانی حەشدی شەعبی بە نموونە دەهێنێتەوە كە "دەستیان بەسەر ناوچەكانی باكووری عێراقدا گرتووە و خاڵی پشكنینیان لێداناون كە وادیارە بۆ دەستخستنی پارە بن، لەكاتێكدا ئەو هێزانە مووچە لە حكومەتی عێراقیش وەردەگرن".

لاوازبوونی حكومەتی ناوەندی دەرفەتی ئەوە بۆ هێزە لۆكاڵییەكان دەڕەخسێنێ دەست بەسەر هاتوچۆی كەلوپەل لە خاڵە سنوورییە نێودەوڵەتییەكاندا بگرن. ئەوە لە هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكە دەرفەتی دانان و وەرگرتنی باجی لە بازرگانان بۆ گرووپە چەكدارەكان رەخساندووە و لە هەندێكیشیاندا گرووپەكان لە بەرامبەر پارە و بەرتیل رێگە بۆ كاری قاچاخ خۆشدەكەن، لەوانەش قاچاخی نەوت و غاز.

راپۆرتەكە نموونەی شارۆچكەی ئەلقائیم لەسەر سنووری نێوان عێراق و سووریا دەهێنێتەوە كە سەردەمانێك یەكێك لە شادەمارەكانی ئابووریی داعش بووە و دوای دەرچوونیشی لە شارەكە، شوێنەكەی لەلایەن میلیشیا جۆراجۆرەكانەوە پڕكراوەتەوە. بەگوێرەی راپۆرتەكە، حاڵی حازر سەرۆكهۆزە سوننەكان، میلیشیاكانی حەشد و كۆمەڵێك تاقم لەو ناوچەیە ململانێ دەكەن و هەركامیان كۆنترۆڵی بەشێك لە بازاڕی رەش و رێگاكانی قاچاخی ئەو ناوچەیەیان كردووە.






روودا