پرسی مووچەكانی كۆتایی ئەمساڵی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان و بابەتی بوودجە و هەمواركردنەوەی بڕگەكەیەكی ماددەی 12ی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان و، گرنگیی ئەنجامەكانی سەرژمێری بۆ بوودجە و گەڕانەوەی تەواوی مافە دەستووری و یاساییەكانی هەرێمی كوردستان، تەوەری سەرەكیی ئەم دیمانەیەی گۆڤاری گوڵان بوون لەگەڵ پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر نەرمین مەعرووف ئەندامی لێژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

 

* با سەرەتای پرسیارەكانمان لە پرسی دوو مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانەوە دەست پێبكەین. باس لەوە دەكرێت مووچەكانی مانگی 11 و 12ی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لە بەردەستی وەزیری دارایی عێراقی فیدڕاڵدایە، ئایا تا چەند بەدواداچوونتان بۆ ئەم پرسە كردووە؟

- ئێمە وەكو پەرلەمانتارانی كورد بەدواداچوونی جددی و ورد دەكەین لەسەر ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان، لەسەرجەم بوارەكانی مووچە و بوودجە و هەموو ئەو مافە داراییانەی دیكە كە بەپێی دەستوور و یاسای بوودجە و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی دەرچوون، بەڵام وەكو لێژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق، هەندێك وردەكاری و بابەتی هەنووكەیی هەن كە پەیوەندییان بە بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی و یاسای بوودجەوە هەیە. لێژنەی دارایی لەسەر ئەو پرەنسیپانە كاروبارەكانیان ڕێك دەخەن و زۆر گرنگی بەو بوارانە نادەن كە بە ئیجتیهادی كەسی و لایەنەكان باسیان لێوە دەكرێت، بۆ نموونە لە بابەتەكانی هەژماری من و تەوتین و ئینفاقی فعلی و بابەتی هەنووكەیی تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوت و شایستەكانی گەنمی جووتیاران و چەندین بابەتی دیكەدا لێژنەكەمان بەپێی یاسا و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی هەڵسوكەت لەسەر ئەو بابەتانە دەكات. لەم ماوەیەی ڕابردوودا زیاتر بەدواداچوونمان بۆ داهاتی نانەوتی كردووە، كە بەداخەوە كەمتر بوو لەو بڕەی ئاماژەیان بۆ كردبوو، كە 27 تریلیۆن دینار داهاتی نانەوتی لە 2024 هەبێت، كەچی وا دەردەكەوێت لەم ژمارەیە داهاتی نانەوتی لە 2024 كەمتر بێت. بڕیارە پێش وادەی بوودجەی 2025 داتا و ژمارەی ڕاستەقینەمان بۆ بێتەوە، چونكە حكومەت بۆ فەسڵی یەكەم (شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵ) بەپێی وتەكانی وەزارەتی دارایی لە بوودجەیەكی 27 تریلیۆن دیناری تەنیا هەشت تریلیۆن دیناری كۆ كردووەتەوە. سەبارەت بە هەرێمی كوردستان لە بوودجەكەدا دوو خاڵی گرنگ هەن، یەكەمیان چۆنیەتی هەمواركردنەوەی ئەو بڕگەیەی كە پەیوەندیی بە تێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێمەوە هەیە، خۆ ئەگەر لە پەرلەمان ئەم پڕۆژە پێشنیارە تێپەڕێندرێت، سەرەتایەكی باشە، هەروەها ڕەنگە ئەم هەموارە سەر بكێشێت بۆ بڕگەی دیكە، چونكە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق تەنیا باسی لە هەمواركردنەوەی بڕگەی ( 2- ج ) لە ماددەی 12ی یاساكە كردووە، كە دەرفەتی دیكە هەیە و تایبەتە بە پشكی هەرێم و شایستەكانی دیكەی. سەبارەت بە مووچەی مانگەكانی 10 و 11 و 12ی ئەمساڵی هەرێمی كوردستانیش، هەرچەندە زانیاریی جیاواز هەیە و، ئەو شاندانەی لە حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دێن لە ئاستی پەیوەندیكردن و پرس و ڕاگۆڕینەوە لەگەڵماندا لاوازن، بەڵام هەرچۆنێك بێت وەكو لێكدانەوەی خۆمان بۆ بڕیاری دادگای فیدڕاڵی، ئەوا دەبێت ئەو 11،5 تریلیۆن دینارە بەشی 12 مانگەكەی ئەمساڵ بكات، بەڵام بەش ناكات، لەبەر ئەوە دیسان خەرجیی فیعلی كە گوایە لە زمنی ئەو پارەیەی خەرج كراوە بۆ مووچەی هەرێمی كوردستان ئەو 12،67% ی وەرگرتووە، وەزارەتی دارایی لە بەغدا دەڵێت ئێمە هەموو بوودجەكەمان خەرج نەكردووە، تاوەكو بۆ هەرێمیش هەموو ئەو بوودجەیە بنێرین و وەكو خۆی خەرجی بكەن. لەبەر ئەوە بۆ ئەوەی ئەو 12،67% خەرج بكرێت، بەپێی ماددەی 60 لە دەسەڵاتی ئەنجومەنی وەزیراندایە بۆ زیادكردنی تەرخانكراو، بە واتایەكی دیكە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵی دەسەڵاتی هەیە، ئەگەر بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ مووچە و گەنم و كارەبا و...هتد كەم بێت، بڕەكەی زیاد بكات، بەڵام بۆ گواستنەوە لە بابەتێك بۆ بابەتێكی دیكە ئەوە لە دەسەڵاتی وەزیری داراییدایە، ئەمە ماوەتەوە لەسەر گفتوگۆ و ڕێككەوتنی نێوان بەغدا و هەرێم. بە شێوەیەكی گشتی یاسای بوودجە بۆ سێ ساڵە (2023-2024-2025) واتا تا خولێكی دیكەی پەرلەمانی عێراق و یاسایەكی نوێی دەرچووی بوودجە بەردەوامیی هەیە. لە ساڵی 2026 یاسایەكی نوێی بوودجە دەردەكرێت و لەو ماوەیەدا هەر ڕێككەوتن و هەموارێك لە بوودجەدا بكرێت، ڕۆڵی باشی دەبێت لە تێپەڕاندن و پەسەندكردنی بوودجەی نوێ و پاراستنی ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی ئەگەر ئەو ماددەیەی تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت هەموار بكرێت، كە لە ئێستادا ئەنجومەنی وەزیران ڕەزامەندیی لەسەر داوە و بۆ پەرلەمان بەرزی دەكاتەوە.

 * تا چەند گفتوگۆ و داواكاریی ئەنجومەنی وەزیران بۆ هەمواركردنەوەی بڕگەی (2- ج) لە ماددەی 12ی یاسای بوودجە لەسەر تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت، ئومێدبەخشە بۆ دەستپێكردنی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان؟

- هەڵبەتە لە یاسای بوودجەدا بڕی شەش دۆلار دیاری كراوە بۆ تێچوون و بەرهەمهێنانی نەوت، ئەمەش زۆر كەمترە لە تێچوون و بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستاندا، هەر لەبەر ئەمەش بوو، كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی بواری نەوت لە هەرێمی كوردستاندا ئامادە نەبوون بەو بڕە پارە كەمە ڕازی بن. ئەوە بوو لە ماوەكانی ڕابردوودا گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەردەوامیی هەبوو، تاوەكو لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقدا بڕیاری پێداچوونەوە بەو بڕگەیەی یاسای بوودجەی عێراقی فیدڕاڵ درا، كە تایبەت بوو بەم تێچووەی كە لە بڕگەی 2- ج لە ماددەی 12ی یاساكەدا هاتووە، تاوەكو لە قۆناغی سەرەتا 16 دۆلار دیاری بكرێت بۆ هەر بەرمیلێك نەوتی بەرهەمهاتوو لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستاندا، وەكو تێچووی دەرهێنان و گواستنەوە و لە دوای 60 ڕۆژ لە دوای هەمواركردنی ئەو بڕگەیە كۆمپانیایەكی پسپۆڕی ئەم بوارە بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێم و وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی ڕادەسپێردرێت، بەپێی تایبەتمەندێتی هەر یەك لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان دەستنیشانی تێچوویەكی دادپەروەرانە و ڕاستیی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوتەكە بكات. واتا 16 دۆلار وەكو سولفە خەرج دەكرێت تاوەكو كۆمپانیا پسپۆڕەكە دەستنیشانی تێچووەكە دەكات و دواتر پاكتاوی دارایی دەكرێت. بە واتایەكی دیكە لە ماوەی 60 ڕۆژدا دەبێت كۆمپانیا پسپۆڕییەكە دۆسێی تێچوونی ڕاستەقینەی دەرهێنان و گواستنەوەی بەرمیلێك نەوت لە كێڵگەكانی كوردستان یەكلا بكاتەوە، ئەمەش فاكتەرێكی باشە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی سۆمۆوە بۆ بەندەری جەیهان، یان بەكارهێنانی بۆ پێداویستیی ناوخۆ، بەمەش بەشی زۆری ئەو گلەیی و گازندانەی لەسەر هەرێمی كوردستان هەیە، بەوەی هەرێم تەنیا پارە وەردەگرێت، نامێنێت. لایەنێكی دیكەی تایبەتمەندێتی و سوودی ئەم پێشنیارەی ئەنجومەنی وەزیران ئەوەیە تێچوو و گواستنەوەی نەوت دەچێتە سەر خەرجیی سیادی، كە پێشتر ئەم تێچوون و خەرجییە لە ناو پشكی هەرێمی كوردستان دیاری كرابوو.

* لە ناو گێژاوی ململانێكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەری تێوەگلانی عێراق لە شەڕی ئیسرائیل، ئایا دۆخی دارایی ئەم وڵاتە بەرگەی شەڕ و ئاڵۆزییەكی لەم شێوەیە دەگرێت؟

- ئابووری و بارودۆخی دارایی عێراق هەمیشە قوربانیی شەڕ و ململانێ سیاسییەكان و شوێنەوارەكانی جەنگ بووە، بەتایبەتی بۆ وڵاتێكی وەكو عێراق كە 87%ی بوودجەكەی لەسەر داهاتی فرۆشتنی نەوتە و تەنیا 13%ی لەسەر داهاتی نانەوتییە، ئەو نەوتەی زیانمەندی سەرەكی دەبێت لە ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕ، واتا هەر گۆڕانكارییەك لە بەرهەمهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنی نەوت ڕوو بدات، داهاتەكان ڕووبەڕووی كورتهێنان دەبێتەوە، ئەم حاڵەتە بۆ دابەزینی بەهای نەوتیش وایە، لە كاتێكدا لە بوودجەدا خەمڵاندن لەسەر 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك كراوە و ئەگەری هەیە بۆ ساڵی داهاتوو نرخی نەوت لە ناو بوودجەدا كەمتر بكرێتەوە، تاوەكو شوێنەوارەكانی كورتهێنانی بوودجەكە ئەوەندە زۆر نەبێت، چونكە ئاماژەكان هەموویان بەو ئاراستەیەن نرخی بەرمیلێك نەوت دابەزێت.

* دوای جێبەجێكردنی پرۆسەی سەرژمێری، ئایا تاچەند لە ڕووی بوودجە و پلان و ستراتیژیەتی ئابووری و پشكی هەرێمی كوردستان لە بوودجەدا، گۆڕانكاریی بەسەردا دێت و مافەكانی هەرێمی كوردستان دەگەڕێندرێتەوە؟

- دەكرێت بۆ ئایندە دەرئەنجامەكانی سەرژمێری بكرێتە بنەمایەك بۆ پلاندانان و بەرنامەی كاری حكومەت لە بوارەكانی گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و چارەسەركردنی كێشەكانی هەژاری و بێكاری و چۆنیەتیی خەرجكردنی داهاتی گشتی لە بوارەكانی خزمەتگوزارییە گشتییەكانی تەندروستی، خوێندن، ئاو، كارەبا، ڕێگەوبان و...هتد، ئەمەش بە پشتبەستن بە بڕگەی سێیەم لە ماددەی ١٢١ی دەستوور، كە دەبێت پشكێكی دادپەروەرانە لە داهاتە فیدڕاڵییەكان تەرخان بكرێت بۆ هەرێم و پارێزگاكان بە لەبەرچاوگرتنی دەرامەت و پێداویستی و ڕێژەی دانیشتووانیان كە بەشی جێبەجێكردنی ئەرك و بەرپرسیارێتییەكانیان بكات. لە ١٨ ساڵی ڕابردوو حكومەتی فیدڕاڵ لەسەر بنەمای خەمڵاندن بۆ ژمارەی دانیشتووان و ڕێژەی گەشەكردنیان پلان و بەرنامەی كارەكانی خۆی ئاراستە كردووە، لەم نێوەندەشدا پشكی هەرێم و پارێزگاكانی لە یاسای بوودجەی گشتی، بوودجەی پەرەپێدانی هەرێمەكان، قەرز و بەخششە نێودەوڵەتییەكان دیاری كردووە، دەرەنجام وێڕای بەدینەهاتنی ئامانجەكانی گەشەپێدان وەك خۆی، زۆر كات نادادپەروەری لەم دابەشكارییە بووەتە مایەی قووڵبوونەوەی كێشەكان و فراوانبوونی جیاوازییەكان. هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی فیدڕاڵی ددانپێدانراو لە مادەی ١١٧ی دەستوور و بەپێی چەندین ماددەی دەستووری مافی لە داهات و سامانەكانی عێراقدا هەیە، لەم چوارچێوەیەشدا ئەگەر سەرنج بدەین لە یاساكانی بوودجەی فیدڕاڵی، هەر لە یەكەم یاسای بوودجە لە دوای ڕوخانی ڕژێم لە ساڵی ٢٠٠٦ و بەدواوە، پشكی هەرێم لە خەرجیی گشتی و قەرزە دەرەكییەكان و تەرخانكراوی پەرەپێدانی هەرێمەكان لە ناو ئەو یاسایانەدا جێگیر كراوە، بەڵام هاوشێوەی پشكی پارێزگاكانی دیكەی عێراق لەسەر بنەمای خەمڵاندن بۆ ژمارەی دانیشتووانی هەرێم بڕیار لەو پشك و شایستانە دراوە. لە یاسای بوودجەی ساڵی ٢٠١٨وە تا ساڵی ٢٠٢٣ كە یاسای بوودجەی سێ ساڵەی تێدا دەرچووە، وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ پشكی هەرێم و تەواوی شایستەكانی لە بوودجەی گشتی بۆ ١٢،٦٧٪كەم كردووەتەوە، ئەمە وێڕای ئەوەی ئەو ڕێژەیە تەنیا لە خشتەی خەرجییەكاندا ئاماژەی پێ دراوە و لە هیچ دەقێكی یاسای بوودجەی ئەو ساڵانەدا بە ڕوونی ئەو ڕێژەیە نەنووسراوە.

لە یاسای بوودجەی ساڵانی ٢٠١٨، ٢٠١٩،٢٠٢١ دیاریكردنی پشكی هەرێم لە كۆی خەرجی كرداری (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی پەیوەست كردووە بە نفووسی پارێزگاكانی هەرێم. لە یاسای بوودجەی سێ ساڵەش وێڕای ئەوەی وەزارەتی پلاندانان ڕێژەی دانیشتووانی هەرێمی بە ١٤٪ خەمڵاندبوو، بەڵام پشكی هەرێم هەر بە 12.67٪ دیاری كرایەوە، جگە لەوەش پشكی هەرێم لە بوودجەی پەرەپێدانی هەرێمەكان بە ١١٪ دیاری كرا، بە بیانووی ئەوەی ڕێژەی هەژاری بەراورد بە پارێزگاكانی دیكەی عێراق لە هەرێم كەمترە.

یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەم گۆڕانكارییانەی لە ١٨ ساڵی ڕابردوودا بەسەر پشك و شایستەكانی هەرێمی كوردستاندا هاتووە لە یاساكانی بوودجەی فیدڕاڵ، نەبوونی داتا و زانیاریی ڕاست و درووستە دەربارەی ژمارەی دانیشتووان، و پەنابردنە بەر مەزەندەكردن و خەمڵاندن بۆ دابەشكردن و خەرجكردنی داهاتە گشتییەكان. لەمەوە ڕوونە كە ئەنجامەكانی سەرژمێریی گشتی كە لە ڕۆژانی ٢٠و ٢١ ی ئەم مانگە بەڕێوە چوو، چارەنووسسازە بۆ ئایندەی مافە دارایی و ئابوورییەكانی هەرێم و پارێزگاكان.