ڕێزان شێخ دلێر ئەندامی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقە و یەكێكە لەو پارێزەرە و چالاكوانە دیارانەی كە لەسەر ئاستی عێراق و كوردستان بەرگری لەمافی ئافرەت و مەدەنیەت و دیموكراتی دەكات، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» زۆر راشكاوانە لەسەر ئەو پێشنیارە قسەی كرد كە پێشكەشی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق كراوە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق و بەمجۆرە بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خستەڕوو.

 

سەرەتا دەستخۆشیتان لێدەكەم بۆ سازدانی ئەم گفتوگۆ راشكاوە لەسەر پرسی هەموار كردنی « یاسای باری كەسیی عێراق».

لەدەستپێكدا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم بەوەی زۆر دڵخۆشم ئەمڕۆ كە دەبینم ڕەوشی ژنانی كوردستان بە بەراورد بە ڕەوشی ژنانی عێراق زۆر پێشكەوتووترە، ئەو ڕۆژانەی ئێمە وەك چالاكوانانی بەرگریكاری مافی ئافرەت كارمان دەكرد، ئومێدمان ئەوە بوو مامۆستایەكی ئایینی لەسەر مینبەرەكەیەوە بە باشی باسی خێزان و گرنگی خێزان لە كۆمەڵگەی كوردستان بكات، بۆیە دەستخۆشی لە سەركردایەتی سیاسیی كوردستان دەكەم كە توانیان لە هەرێمی كوردستان كۆمەڵگەیەك دروست بكەن ئەمە ئاكامەكەی بێت، هەر لەم گفتوگۆیەدا مامۆستای ئایینی لەگەڵمان دانیشتووە بەو ئاستە بەرز و مەدەنییە باس لە گرنگی خێزان و مافەكانی ئافرەت و منداڵ دەكات، بەراستی ژینگەی ئێستای كۆمەڵگەی هەرێمی كوردستان بۆ رێزگرتن لە مافی ئافرەت و خێزان و منداڵ، بە بەراورد بەبەشەكانی عێراق جیاوازییەكی هێجگار گەورەی هەیە مافی خۆمانە شانازی پێوە بكەین.

من وەك ئەزموونی كاری خۆم چ وەك پارێزەر كە لەدادگاكاندا كارم كردووە، چ وەك چالاكوانێكیش لە هەرێمی كوردستان و سەرتاسەری عێراق بۆ بەرگریكردن لەمافی ژنان خەباتم كردووە، هەر بۆیە كە بووم بە ئەندامی پەرلەمانی عێراق كارەكەی من ئاسان نەبوو، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو من دۆسێیەكەم پێ بوو كە ئەویش «دۆسێی ژن» بوو.

ئەو ئاكامەی پێی گەیشتووم سەبارەت بەوەی داواكارییەكانی ژنانی ئێمە چین، ئەوەیە كە دەمەوێت راشكاوانە بڵێم، ژن لە كۆمەڵگەی ئێمە دەیەوێت رێزی لێبگیرێت و خێزانێكی بەختەوەری هەبێت، لەناو كۆمەڵگەدا وەك مرۆڤ بە یەكسانی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، كە ئەم ژینگەیە لەناو كۆمەڵگە فەراهەم بوو، بەراستی دەتوانین بڵێین ئەو كۆمەڵگەیە كۆمەڵگەیەكی مەدەنییە، ئەگەر جیابوونەوەیەكیش لە نێوان دوو هاوسەردا روویدا، جیابوونەوەكە بەڕێزەوە بەڕێوە دەچێت، ئەگەر ئەو دوو هاوسەرە منداڵیان هەبوو بەڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ چارەنووس و پەروەردەی ئەو منداڵە دەكەن، ئەگەر بەشێك لەم دواكارییانە بۆ ژنان لە هەرێمی كوردستان فەراهەم كرابێت، بڕوا بكەن ژنانی عێراقیش لەمە زیاتریان ناوێت.

ئێستا ئێمە باسی ژنانی عێراق و ئەو ژینگەیە دەكەین كە لایەنە سیاسییەكانی عێراقن، بەتایبەتی لایەنە سیاسییەكانی شیعە دەیانەوێت یاسای باری كەسیی عێراق هەموار بكەنەوە، زۆر بە سادەیی باس لە بە شوودانی كچ لە تەمەنی منداڵیدا دەكرێت، من دەڵێم ئایا كچێكی تەمەن خوار 15 ساڵ كاتێك دەدرێت بەشوو دەزانێت ماف و ئەركەكانی چین، باس لەوە دەكەن باوكی كچەكە كە دەبێتە «وەلی ئەمر» لە كاتی مارەكردنی كچەكەدا، ئایا باوكەكەشی دەزانێت چی لەناو ئەو یاسایەدا هەیە كە لەم پێشنیاری هەمواركردنەدا بە تەواوی یاساكە دەگۆڕێت.

 ئەوەی ئەم ژینگەیەی درووستكردووە، ژن نییە، یان ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی نین، بەڵكو ئەو سیاسیانەن كە لە حوكمڕانی و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ ناوچەكانی خۆیان شكستیان هێناوە، بۆیە دەیانەوێت بە دروستكردنی ئەم كێشانە شكستی خۆیان لە حوكمڕانی پەردە پۆش بكەن.

كاتێك پارێزەر بووم لە هەموو پارێزگاكانی عێراق كارمكردووە، سەردانی بەندیخانەكانی بەسرە و كەربەلا و پارێزگاكانی دیكەی ژنانم كردووە، لێرەشدا بۆیە باس لە بەندیخانە و دادگا دەكەم، لەبەر ئەوەی كاتێك ژنێك دەخرێتە بەندیخانەوە ئیدی هەموو ئیرادەی زەوت دەكرێت و هەموو شتێكی بەسەردا فەرز دەكرێت و بە هەموو شێوەیەك دەچەوسێنرێتەوە و، 2-3 ساڵی پێدەچێت هەتا دۆسییەكەی رەوانەی دادگا دەكرێت و پرسەكەی یەكلایی دەكرێتەوە.

لەسەر دەمی حكومەتەكەی نوری مالیكیدا، سەردانی بەندیخانەیەكی ژنانم كە 400 ژنی تێدا بەندكرابوو بە تۆمەتی لەشفرۆشی، زۆربەیان منداڵ بوون بازرگانیان پێوە كرابوو، كە ژینگەی ئەو بەندیخانەیەم بینی بەراستی هیچ بنەمایەكی مافەكانی مرۆڤ، خزمەتگوزاریی تێدا رەچاو نەكرابوو، دوای ئەوەی ئەم بارودۆخەی بەندیخانەكە گەیشتە میدیا، وەك هەموو بینیمان نوری مالیكی وەك سەرۆك وەزیران داوای لێبووردنی كرد لەسەر بارودۆخی بەندیخانەكە كە نەدەبوو وابێت.

هەر بۆیە هەر كاتێك بارودۆخی دەوڵەت خراپ بێت، بەردەوام لایەنە سیاسییەكانی شیعە هەوڵیاندا پرۆژەی هەمواركردنی ئەم یاسایە بێننە ناو پەرلەمانی عێراق، هەر بۆ نموونە لەساڵی 2010 ململانێی مەزهەبگەرایی زۆر توندبوو و، كوشت و كوشتار لە نێوان هەردوولا بوونی هەبووە، خەڵك بەتایبەتی عەرەبی سوننە خۆپیشاندانیان دەكرد، لەناو ئەم ژینگەیەدا پرۆژەی هەمواری فیقهی جەعفەریان هێنایە ناو پەرلەمان بۆ ئەوەی كەس نەتوانێت قسە لەسەر ئەو بارودۆخە سیاسییە بكات، بە هەمان شێوە لە 2015 دوای ئەوەی تیرۆریستانی داعش هاتن و بەشێكی زۆری خاكی عێراقیان داگیركرد و سوپای عێراق پاشەكشەی كرد دیسان هەموار ئەو یاسایەیان هێنایەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان بە كێشەیەكەوە سەرقاڵ بن نە پرژێتە سەر ئەوەی لێپرسینەوە لەگەڵ حكومەت بكات، یان لێپرسینەوە لەسەر ئەوە بكات چۆن سوپای عێراق بەو شێوەیە پاشەكشەی كرد و ئەو هەموو شوێنەی بۆ تیرۆریستانی داعش بەجێهێشت.

لە خولی چوارەمدا بە بیانووی هەمواركردنی ئەو ماددەی یاسای باری كەسی كە پەیوەندیی بە منداڵ لە خۆگرتن «حضانة» ی منداڵەوە هەیە دوای جیابوونەوەی هاوسەران، ویستیان ئەوەی كە ڕەفتاری ژن بەرامبەر پیاو بۆ بینی منداڵەكەی خراپە ئەو یاسایە هەموار بكەنەوە، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا تەنیا لەبەر ئەوەی كەموكورتی لە حەزانەدا هەیە دەبێت هەموو یاساكە هەموار بكرێتەوە؟

كە ئەم پێشنیارە هێنرایە پەرلەمان بینیمان 60 پەرلەمانتاری ژن ئیمزایان لەسەر كردبوو، دواتر كە قسەمان لەگەڵ ئەو ژنانە كرد پێیان گووتین كە هەموو ئیمزاكان لەلایەن سەرۆكی فراكسیۆنێكەوە كراوە و ژنەكانیش نەیانوێرا بوو قسە بكەن، سەرنج بدەن لە بری پەرلەمانتاری ژن لەناو پەرلەمانی عێراق ئیمزا دەكرێت، ژن ناوێرێت بڵێت ئیمزای من نییە.

پێش هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی ئێمە پێویستمان بە یاسای «بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانە»، بۆ ئەوەی فێربین چۆن خێزان دەتوانێت دوور لە توندوتیژی بژی، چۆن دەتوانێت دوور لە توندوتیژی كێشەكانی چارەسەر بكات.

پرسێكی دیكەی گرنگ كە مەبەستمە هەڵوەستەی لەسەر بكەم، یەكێك لەو خاڵانەی لە پێشنیاری كردووە رێگە دەدات كە گرێبەستی ئایینی لای مامۆستایانی ئایینی لە دەرەوەی دادگا ئەنجامبدرێت، دەپرسم ئایا لە ناو مامۆستایانی ئایینی كە مارە بڕین ئەنجام دەدەن مامۆستای ژنی تێدایە، بێگومان تێیدا نییە، بەڵام لە دادگاكاندا دادوەری ژن هەن و دەتوانن گرێبەستی هاوسەرگیری ئیمزا بكەن، بەڵام دوای ئەوەی ئەم هەموارە تێپەڕی ئەوا منی ژن ناتوانم باسی ئایین و ئەو مافەش بكەم كە دەبێت هەم بێت.

كاتێك باس لە مامۆستایانی ئایینی دەكەم، لەوانەیە قسە كردنی ئێستام لەسەر مامۆستایانی ئایینی هەرێمی كوردستان لەگەڵ 10ساڵ پێش ئێستا زۆر جیاواز بێت و، لەوانەیە لە زۆر كاتیشدا هەڵە بوو بم كە زۆر بە توندی لەبەرامبەر مامۆستایان ئایینی كوردستان قسەم كردبێت، بەڵام ئێستا كە دەبینین مامۆستایان ئایینی ئیسلامی لە كوردستان بەو شێوەیە قسە دەكەن كە كۆمەڵگەیەكی سەردەمیانە پێویستی پێیەتی، ئەوە دیدوتێروانینی ژنانیش هێور دەبێتەوە و، وەك تاكێكی ئەم كۆمەڵگەیە رێز لە دابونەریتی كۆمەڵگەكەی خۆی دەگرێت كە بواری ئەوەی داوە وەك مرۆڤ لەو كۆمەڵگەیە بژی.

ژن ڕازی نابێت كۆلكە مەلایەك لە دەرەوەی دامەزراوە ئاییینە فەرمیەكان، بێت و لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە فەتوا لەسەر مافەكانی ژن بدات وخۆی بكاتە نوێنەری ئایینی ئیسلام، بۆیە دەبێت دامەزراوە ئایینییە فەرمییەكانیش رێگە نەدەن كە ئەو ژینگەیە دروست بێت ئەو خەڵكانە فەتوا لەسەر مافەكانی ژن بدەن و بێڕێزی بە مافەكانی ژن بكەن.

كۆمەڵگە بە رێزگرتن لەمافەكانی ژن پێش دەكەوێت، ژنی ئازاد و رێزگیراو كۆمەڵگەیەكی تەندروست بونیات دەنێت، لەو كۆمەڵگەیەدا نەوەیەك پەروەردە دەكات كە خزمەتی ئەم نیشتمانە بكات و پێش بكەوێت، بەڵام كاتێك لایەنێكی سیاسی بۆ سەپاندنی مەزهەبێك دەیەوێت یاسایەك فەرز بكات كچ بە 9 ساڵی بدرێت بەشوو، پرسیاری من ئەوەیە من كچەكەم بە 9 ساڵی بدەم بەشوو باشترە، یان بە بەباشی پەروەردەی بكەم و خوێندنی پێ تەواو بكەم و پاشان خێزانێكی باش دروست بكات.

لێرەوە ئەگەر سەرنج لە ڕێژەی تەڵاق یان جیابوونەوەی هاوسەرەكان بدەین، كە بە ڕێژەیەكی زۆر بەرچاو هەڵكشاوە، بەپێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستی منن تەنیا 25% جیابوونەوە لەناو دادگاكان بڕیاری لەسەر دراوە، ئەوی دیكەی لەفزی تەڵاقە كە پیاوەكان لە دەرەوەی دادگا بەكارهێناوە، هەر بۆیە بەشی زۆری ئەو كچانەی بەمنداڵی یان بڵێین خوار تەمەنی هەژدە ساڵی بە شوو دەدرێن لە دەرەوەی دادگا مارە دەكرێن و لە دەرەوەی دادگاش تەڵاق دەدرێن، هەر لە دەرەوەی دادگا شوویەكی دیكەش دەكاتەوە.

خاڵێكی دیكە كە گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین، پرسی هاوسەرگیری كاتییە ئەوەی پێدەگوترێت « موتعە» كە ئێستا لە هەندێك پارێزگای عێراق رێگەی پێدراوە بكرێت، ئەم هاوسەرگیرییە جاری وا هەیە بۆ ماوەی رۆژێك یان دوو رۆژە، لە بەرامبەر بڕێك پارە پاشان جیادەبنەوە و تەڵاقیشی تێدا نییە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئەمە لە كۆمەڵگە ببێتە دیاردە ئایا ئەو كۆمەڵگەیە چی بەسەر دێت؟ ئایا ئەمە شیرازەی خێزان لە عێراقدا لەبەریەك هەڵناوەشێنێت.

لە دوماهیدا دەمەوێت جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە، ئێمە دەبێت زۆر بە زیرەكانە واقیعی وڵاتی خۆمان بخوێنینەوە، ئەو گۆڕانكاری و پێشكەوتنانە لەبەر چاوبگرین كە لە كۆمەڵگە هاتوونە ئاراوە، دەبێت هەردوو مەرجەعیەتی وەقفی سوننی و شیعی ئەو راستیە باش بزانن، گەنجی عێراقی ناتوانێت فیقهی مەزهەبی جێبەجێ بكات، بۆیە دەبێت یاساكانی ئێمەش لە ئاستی پێشكەوتن و گۆڕانكارییەكانی كۆمەڵگە بێت.

كە ئەمەمان نەكرد، ئێستا دەبینین كۆمەڵگەی عێراقی دابەش بووە بەسەر دووبەرەدا، بەرەیەك پێداگیری لەسەر هەمواركردنی یاساكە دەكات، لەبەرامبەریشدا هاوپەیمانییەكی گەورە بە ناوی هاوپەیمانی (188) دروست بووە ئەو هەمواركردنە رەتدەكاتەوە، لەگەڵ ئەوەی تا ئێستا هیچ مەرجەعێكی شیعی قسەیەكی یەكلا كەرەوەی لەسەر ئەم پرسە گرنگە نەكردووە، بەڵام ئەم ئاراستەیە بەرەو ئەوە دەچێت كۆمەڵگەی عێراقی دابەش بكات.