پرسی بودجەی گشتی عێراقی فیدڕاڵ بۆ سێ ساڵی 2023 و 2024 و 2025 و لەگەڵ پشكی هەرێم لە پڕۆژە یاساكە بە یەكێك لەو بابەتە گرنگانە دادەنرێت، كە لەگەڵ پەسەندكردن و تێپەڕاندنی پڕۆژە یاساكە ڕۆڵ و كاریگەری گەورەی لەسەر جووڵاندنی سێكتەرە ئابوورییەكان هەیە. گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆری یاریدەدەر د. نەرمین مەعرووف غەفوور ئەندامی لێژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجام دا و بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

 

* دوای ئەوەی ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدڕاڵ هاتە لێژنەكەتان و لە پەرلەمان خوێندنەوەی بۆ كرا، وەكو كەسێكی پسپۆڕ و شارەزا لەسەر بودجە، ئایا هەڵسەنگاندنت بۆ پڕۆژە یاسای بودجەی گشتیی عێراقی فیدڕاڵی چۆنە؟

- ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجەی گشتیی عێراق كە نزیكەی 200 تریلیۆن دینارە لە مێژووی ئەم وڵاتەدا بە گەورەترین بودجە دادەنرێت. حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ داوای كردووە بودجەكە بۆ سێ ساڵی 2023 و 2024 و 2025 پەسەند بكرێت، بودجەكەش لەسەر بنەمای نرخی نەوت لە سەرووی 70 دۆلارەوە دانراوە و، نرخی دیناریش بەرانبەر دۆلار لەناو پڕۆژە یاسای بودجەكەدا بە 1300 دینار جێگیر كراوە، لەناو بودجەكەشدا پشكی هەرێمی كوردستان بە 12.67% دیاری كراوە، بودجەیەكی قەبارە گەورەی بەم شێوەیە لەگەڵ پەسەندكردنی كاریگەریی گەورە دروست دەكات لەسەر كۆی سێكتەرە ئابوورییەكان و ژیان و گوزەرانی هاووڵاتیانی عێراق و هەرێمی كوردستانیش، لەگەڵ ئەمەشدا لەسەر كۆی پڕۆژە یاساكە و ماددەكانی و پشكی هەرێمی كوردستان زۆرترین سەرنج و تێبینیی وردی ئابووری و دارایی هەیە.

* مەبەستت لە تێبینی و سەرنجەكان لەسەر پڕۆژە یاسای بودجەكە چییە؟ ئایا لەناو گفتوگۆكانی پەرلەماندا تا چەند ئومێد هەیە ئەم كەموكورتییانە چارەسەر بكرێن؟

- گرنگترینی ئەو تێبینی و سەرنجانەی لەسەر پڕۆژە یاساكە هەیە بریتییە لە:

1- بۆ یەكەمین جارە حكومەتی فیدڕاڵی داوای كردووە پڕۆژە یاسای بودجە بۆ سێ ساڵ بێت، هەرچەندە ئەم داوایەی حكومەتی عێراق بەپێی یاسای ئیدارەی دارایی لە ماددەی 4ی بڕگەی دووەمدا ڕێگەپێدراوە، بەوەی حكومەت بودجە بۆ ماوەیەكی مامناوەند ئامادە بكات و، ساڵی یەكەمی ئیلزامییە و دوو ساڵەكەی دیكەی ئەگەری پێداچوونەوەی هەیە، بەڵام بودجەیەك لەسەر بنەمای 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت ئامادە بكرێت كە هیچ كەسێك ناتوانێت زامنی بەردەوامیی ئەم نرخە بكات، ئەمە جێگای سەرنج و ڕەخنەیە.

2- لە كاتێكدا 95%ی داهاتی عێراق لەسەر نرخی نەوتی خاو بێت و بودجەكە لەسەر بنەمای 70 دۆلار مەزەندە كرابێت، ئێمە لە لێژنەی دارایی پەرلەمان بە گومانەوە دەڕوانینە بەردەوامیی ئەم نرخە.

3- بودجەی ئەمساڵ لە ڕووی قەبارەوە نزیكەی 200 تریلیۆن دینارە و لە ڕووی كورتهێنانەوە خۆی لە زیاتر لە 64 تریلیۆن دینار دەدات، ئەگەر بودجەكە بۆ سێ ساڵ پەسەند بكرێت، ئەوا كورتهێنانەكە دەگاتە زیاتر لە 190 تریلیۆن دینار و ئەمە بارگرانیی زۆر دەخاتە سەر ئابووری و حكومەتی عێراق.

4- بۆ پڕكردنەوەی ئەم كورتهێنانە حكومەت پشتی بە قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی بەستووە.

5- خەرجی بەكارخستن لەناو بودجەكەدا گەیشتووەتە 134 تریلیۆن دینار و 60 تریلیۆن دیناری تەنیا بۆ مووچە دەڕوات، ئەمەش بارگرانییەكی دیكەیە لەسەر ئابووری و چالاكیی ئابووریی وڵات .

6- ئەوەی جێی تێبینییە، ئەوەیە كە كۆی هەموو دامەزراوەكانی حكومەتی عێراق بڕی ئەو داهاتەی كۆی دەكەنەوە، تەنیا 17 تریلیۆن دینارە، لە كاتێكدا دەوڵەتی عێراق 134 تریلیۆن دینار خەرج دەكات، تەنیا بۆ كۆكردنەوەی 17 تریلیۆن دینار، ئەمەش نابەرابەرییەكی زۆر زۆر گەورەیە و دەیسەلمێنێت كە ئەم وڵاتە تەنیا پشتی بە داهاتی نەوت بەستووە.

7- هەر چەندە پشكی هەرێمی كوردستان كە بە 12.67% دیاری كراوە و زیاتر لە 15 تریلیۆن دینارە و ئەوەش گرنگە بۆ بەگەڕخستنی پڕۆژەكان و دابینكردنی مووچە، بەڵام ئەم ڕێژەیە كەمە لە كاتێكدا بەپێی ڕێژەی ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان كە خودی وەزارەتی پلاندانان دایناوە و بە 14%ی خەمڵاندووە. هەر خۆی لەخۆیدا ئاماری وەزارەتی پلاندانان كراوەتە بنەما بۆ دیاریكردنی پشكی هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان و وەزارەتەكە ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستانی بە 14% خەمڵاندووە، كەچی تەنانەت حیساب بۆ ئەم بنەمایەش نەكراوە.

لەگەڵ ئەمەشدا پڕۆژە یاسای بودجە لایەنی باشی زۆری تێدایە، لەوانە جێگیركردنی پشكی هەرێمی كوردستان و تەرخانكردنی 90 تریلیۆن دینار بۆ خەرجییەكانی حاكیمە كە تێیدا پسولەی خۆراك و گەنمی جووتیاران و دابینكردنی دەرمان و پێداویستی و سووتەمەنی و وزە و خەرجی هەڵبژاردنەكانی تێدایە و خەرجی 681 هەزار فەرمانبەر لە هەرێمی كوردستان مووچەكانیان چەسپێندراوە و 100 ملیار دیناریش بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 دانراوە، ئەگەرچی ئەم بڕە پارەیە بۆ جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە كەمە، بەڵام بۆ زیندووكردنەوەی ئەو ماددە دەستوورییە گرنگیی زۆری هەیە. ئومێدەوارم لەناو پەرلەماندا هەوڵی زیادكردنی بدرێت، هەروەها دامەزراندنی لیوای 20ی هاوبەشی هێزی پێشمەرگە لەگەڵ هێزی فیدڕاڵیدا بودجەی بۆ تەرخان كراوە و 3777 پلەی وەزیفی بۆ ئەو لیوا هاوبەشە جێگیر كراون. سەبارەت بە هێزی پێشمەرگە ئەگەرچی بەپێی ژمارەی دانیشتووانی هەرێم و لەناو خەرجی سیادی هەژمار دەكرێت، كەچی لەناو دووتوێی وەزارەتی بەرگریی عێراق دانراوە، كە ئەمەش ڕێكار و ڕۆتینی زۆر دروست دەكات، لەگەڵ ئەمەشدا زیاتر لە 228 ملیار دینار دانراوە لە خەرجی سیادی بۆ هێزی پێشمەرگە وەكو هێزێكی زەمینی لەناو مەنزومەی بەرگریی عێراقدا.

* لەگەڵ بوونی ئەم هەموو تێبینی و سەرنجە گرنگانە، ئایا گەرەنتیی پەسەندكردن و تێپەڕاندنی بودجەكە چەندە؟

- هەموو لایەنە سیاسییەكان كۆكن لەسەر ئەوەی ئەم پڕۆژە یاسایەی بودجە تێپەڕ بێت و لەناو پەرلەماندا پەسەند بكرێت، بەتایبەتی كە ساڵی ڕابردوو حكومەت بودجەی نەبوو، زۆربەی پڕۆژەكان جێبەجێ نەكراون و باروگوزەرانی خەڵكی قورسە. ڕەنگە لە كۆتایی مانگی ئایار پڕۆژە یاساكە دوای چاككردنی هەندێك تێبینی و سەرنج پەسەند بكرێت و كۆدەنگی لەسەر دروست بێت.

* ئەگەر باسی پشكی هەرێمی كوردستان و گرنگترینی ئەو بابەتانە بكەین كە بۆ ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە بودجەكەدا گرنگن، ئەوانە چین؟

- ڕاستە ئێمە وەكو پەرلەمانتار لە پەرلەمانی عێراق مەبەستمانە دواجار یاسایەكی بودجەی ڕێكوپێك و بەهێز دەربچێت، بەڵام دواجار ئێمە بە نوێنەرایەتیی پارتە سیاسییەكان و جیاوازیی بیروبۆچوونەكانمانەوە داكۆكی لە مافی خەڵكی كوردستان دەكەین، ئەمەش بە ئەركی نەتەوەیی و نیشتمانیی خۆمانی دەزانین، بۆیە هەرچەندە پشكی هەرێمی كوردستانمان پێ كەمە، بەڵام زیاتر لە 15 تریلیۆن دینار كە پشكی هەرێمی كوردستانە كاریگەریی باشی لەسەر ئابووری و بووژانەوەی سێكتەرە ئابوورییەكان و مووچە و جووڵاندنی كاروكاسبی و پیشەی خەڵكی دەبێت، هەمووان دەزانن لە 2014وە تاكو 2021 بە هۆی بارگرژی و ئاڵۆزییەكان لەسەر نەوت ئەو بڕە پشكەی لە 12.67% كە لە ساڵانی پێشوو دیار دەكرا، نەدەگەیشتە هەرێمی كوردستان و بە هۆیەوە تووشی قەیرانی دارایی بووین و، كاریگەریی خراپی لەسەر ژیان و بژێوی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان هەبوو، هەر بۆیە ئەمە بڕە پارەیەكی باشە ئەگەر بە دروستی بگاتە هەرێمی كوردستان و بە شێوەیەكی زانستی و عەقڵانی و دادپەروەرانە لە هەرێمی كوردستان دابەش بكرێت، بە لانی كەمەوە جووڵەیەك بە بازاڕ دەدات و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان ڕاناگیرێت و مووچەی مووچەخۆران مەترسی لەسەر نامێنێت، ئەگەرچی ئەمە شایستەی تەواویی هەرێمی كوردستان نییە، بەڵام بڕەكەی كەم نییە، ئەمەش دوای ئەوەی كورد وەكو پێكهاتەیەكی سەرەكیی عێراق مافەكانی خۆی لەناو كارنامەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی جێگیر كرد، دواتریش لە ناو ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجە نێردرایە پەرلەمان و بەشێكی زۆری داواكاریی لایەنە سیاسییەكان بە كوردیشەوە ڕەنگی داوەتەوە لە ناو بودجەكەدا، هەرچی ئەو ڕێككەوتنەش هەیە كە لە نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق لە دوای بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانیی پاریس دەرچوو، بەوەی هەناردەكردنی نەوت لە ڕێگەی سۆمۆوە بێت و لە بەرانبەردا هەرێمی كوردستان تەواوی شایستە داراییەكانی خۆی لە ڕێگەی بودجەوە وەردەگرێت، ئەمەش گەرەنتیەكی زۆری بۆ مووچەخۆران دەبێت.

* بەڵام ئایا پابەندبوونی هەرێمی كوردستان بە ناردنە دەرەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە جێگای مەترسی نییە؟ بە واتایەكی دیكە ئەم پابەندبوونە ئاستەنگ نییە؟

- بەپێی ڕێككەوتنەكەی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ كە لە 4ی نیسانی ئەمساڵ واژۆ كراوە، هەرێم پابەندە بە ناردنە دەرەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوت ڕۆژانە لە ڕێگەی كۆمپانیا سۆمۆوە و بڕگەیەكیش دانراوە، بەوەی حكومەتی هەرێم بواری خەرجكردنی لەژێر چاودێریی حكومەتی فیدڕاڵ و هەردوو دیوانی چاودێریی هەرێم و فیدڕاڵەوە دەبێت، سەرۆك وەزیرانی عێراقیش لەم نزیكانە هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جیهان ڕادەگەیەنێت و تا ئەو كاتە حكومەت دەتوانێت پشكی خۆی بە بڕی 400 ملیار دینار لە ڕێگەی قەرز و سلفەوە وەربگرێت و، دواتر لەگەڵ پشكی خۆی لە بودجە تاوتوێ دەكرێت، لەلایەكی دیكەوە شاندی هەرێم و لایەنە پەیوەندیدارەكان لە بەغدا گفتوگۆی زۆریان كردووە و ڕێككەوتنەكە سیفەتێكی یاسایی پێشوەختەی بە پشكی هەرێم لە بودجە داوە، ئەمەش هەنگاوێكی گرنگ بوو بۆ كۆتاییهاتن بە دەیەیەك لە ناكۆكیی نێوان ناوەند و هەرێم كە بە هۆیەوە ئابووریی هەرێمی كوردستان و عێراقیش زیانی گەورەیان بەركەوتووە، ئومێدەوارم ئەم ڕێككەوتنە ڕێخۆشكەر بێت بۆ تێپەڕاندنی سەرجەم ئەو ماددە و بڕگانەی لە پڕۆژە یاسای بودجە دانراون، كە چوارچێوەیەكی یاسایی وەردەگرێت و هیوادارم هەرێم و عێراقیش لە پێناوی بەرژەوەندیی گشتی پابەندی جێبەجێكردنی ماددە و بڕگەكانی ڕێككەوتنەكە بن. لە لایەكی دیكەوە سەقفێك دانراوە بۆ پشكی هەرێمی كوردستان بەو واتایەی ئەگەر داهاتی عێراق زیاتریش بێت، لەو پشكە زیاتر بەر هەرێمی كوردستان ناكەوێت، لەگەڵ هەموو ئەم تێبینی و سەرنجانە، من پێم وایە هەر هیچ نەبێت لەو دۆخە خراپەی تێیدا تێپەڕبووین، خراپتر نابێت، جێگیركردنی پشكی هەرێمی كوردستان بۆ سێ ساڵ لە ناو بودجەی حكومەتی فیدڕاڵیدا لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستانە.