پڕۆفیسۆر د. ڕەشاد میران كۆمەڵناس و جێگری سەرۆكی ئەكادیمیای كوردی: بە داخەوە، ئەو بوێرییەمان نییە عەقڵییەتی پیاوسالاریی مرۆی كورد لە كۆمەڵگەكەماندا بگۆڕین
پ.د. ڕەشاد میران، یەكێكە لە ئەكادیمیستە دیارەكانی كوردستان و ڕۆڵێكی كاریگەری هەیە لە تۆیژینەوەی زانستیی كۆمەڵناسیدا و هەتا ئێستا سەرپەرشتیی زیاتر لە 15 نامەی ماستەر و تێزی دكتۆرای قوتابیانی بواری كۆمەڵناسی كردووە، خاوەنی چەندین كتێبیشە لەسەر بوارەكانی كۆمەڵناسی و ڕەوشی ئایینی و نەتەوەیی لە كوردستاندا؛ هەروەها یەكێكە لە وەرگێڕە لێهاتووەكان لە زمانی ڕووسییەوە بۆ زمانی كوردی- بۆ نموونە، كتێبی «نەژادی كورد»ی كوردناسی ناوداری سۆڤیەتی «ڤیلچێڤسكی» كردووە بە كوردی. ئەمە بێجگە لە بەشداریكردنی لە دەیان كۆنگرە و كۆنفڕانسی زانستی و ڕووپێویی سۆسیۆلۆگی، لەم گفتوگۆیەشدا بەم جۆرە بۆچوونەكانی سەبارەت بە پرسی «ڕۆڵ و بەشداریی ئافرەتان لە كایەی سیاسیدا» خستە ڕوو:
دەستخۆشیتان لێ دەكەم بۆ ئەنجامدانی ئەم گفتوگۆیە لەسەر ئەم پرسە گرنگە، بەتایبەتیش كە لە بۆنەی 8ی ئاداری ڕۆژی ئافرەتانی جیهانیش نزیك دەبینەوە؛ لەم خاڵەشەوە دەڵێم: پرسی ئافرەت لە كایەی سیاسیدا بابەتێكی زۆر گەورەیە و زەحمەتە لە تەنیا 10 خولەكدا حەقی تەواوی خۆی پێ بدرێت، بەڵام هەوڵ دەدەم قسەكانم پوخت بكەمەوە.
«ئافرەت لە كایەی سیاسیدا» پرسێكی كۆمەڵناسییە، پێش ئەوەی بێمە سەر كایەی سیاسی، بە كورتی دەمەوێت بچمە بناوانی پرسەكەوە، كە بێگومان دەبێت لە كۆمەڵگەوە بەدوای بنەماكانیدا بگەڕێین. ئافرەت و پێگەی لە كۆمەڵگەدا، هەروەها ڕۆڵ و چالاكی و كاریگەرییەكانی بابەتێكی هەرە سەرەكیی قۆناغی مۆدێرنیزمە، هەر بۆیە هەموو ئەو كۆمەڵگەیانەی بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕۆن، یان لە حاڵەتی وەرچەرخاندان، هەوڵ دەدەن هەندێك لە بەهاكانی ئەو قۆناغە پیادە بكەن؛ ئەمەش ئاسان نییە، چونكە ڕووبەڕووی كەلتووری كۆن دەبنەوە، بەتایبەتیش سەبارەت بە پرسی ئافرەت، لەبەر ئەوەی ئافرەت بابەتی هەرە گرنگ و بەهای سەرەكیی هەموو كۆمەڵگەیەكی سەر بە سیستمی پیاوسالارییە.
سەرەتا دەبێ لەوەوە دەست پێ بكەین كە لە كۆمەڵی پیاوسالاری هاوشێوەی ئێمە، یەكەمین، گەورەترین و پیرۆزترین بەها ئافرەتە؛ پاراستنی ئافرەت و شەرەف یەكسان كراون، لەكەداركردنی ئافرەتی پیاوێك كوشتنی بەدوادا دێت.
لە سیستمی پیاوسالاریدا، پیاو تا ئەوپەڕی پارێزگاری لە موڵكی خۆی دەكات، هەمان كات ئافرەتیش بە موڵكی خۆی دەزانێت، بگرە بەهادارترین موڵك. بۆیەش داكۆكی لێ دەكات و هەوڵ دەدات بە هەموو شێوازێك بیپارێزێت، ئەو پارێزگاریكردنەش لە ڕاستیدا پەلوپۆكردنی ئافرەتە - نابێت كەس بتبینیت، نابێت قسە بكەیت، نابێت بچیتە دەرەوە، نابێت و نابێت- ئەمە بە حیساب دەیپارێزێت.
لەلایەكی دیكەوە، پرسی پیاو و ئافرەت واتە پرسی جێندەر، كە ئەم پرسەش كۆڵەگەی بنەڕەتیی ژیانی كۆمەڵایەتییە، بۆیەش لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا ئەكتیول و زیندەگییە، ئەمە واتە پرسی جێندەر بووەتە پێوەر و ناسنامە بۆ جۆر و قۆناغی كۆمەڵگەكان كە ئایا تیایاندا ئافرەت چەند ئازادە؟ چەند ڕۆڵ و كاریگەریی هەیە لە كۆمەڵگەدا؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە پێناسە دەدات بە كۆمەڵگە كە ئایا كۆمەڵگەیەكی مۆدێرنە؟ ئایا ئەو بەهایە «ئازادیی ئافرەت» تا چەند پیادە دەكرێت؟
ئەگەر بە دیدێكی كۆمەڵناسانە سەیری پرسی جێندەر بكەین، ئەوا دەبێ لە چوارچێوەی دوو چەمكی كلیلی سەرەكیدا تەماشای بكەین، كە بریتین لە «سیستمی كۆمەڵایەتی» و «كەلتوور»، بۆ تێگەیشتن لە بارودۆخی هەر كۆمەڵگەیەك. سیستم ئەو ڕێكخستنەیە كە پێگە و ڕۆڵی هەر تاكێك لەناو كۆمەڵگەدا دیاری دەكات بە ئافرەتیشەوە و پەیوەندیی نێوانیان دادەڕێژێت. ئەمەش پەیوەندی بە چەمكی دووەمەوە هەیە كە كەلتوورە- هەر سیستمێكی كۆمەڵایەتیش كەلتووری خۆی هەیە، بگرە سسیستم دروست نابێت ئەگەر كەلتوور نەبێت.
«سیستم و كەلتوور» لێك جیا ناكرێنەوە و بێ یەكدی نابن، تەنانەت گڕووپێكی بچووكیش كە ماوەیەكی درێژ پێكەوە بن، وردە كەلتوورێك بۆ خۆیان دادەمەزرێنن. لەسەر ئەم بنەمایە ژیانی ئێمەش كەلتوورێكی پیاوسالارانە ڕێكی خستووە كە ڕۆڵی یەكەمی داوە بە پیاو و ئافرەتیشی پەراوێز خستووە.
لەم چوارچێوەیەدا ئێمەش هەوڵمان داوە و هەوڵیش دەدەین كە هەنگاو بنێین بەرەو مۆدێرنیزم، هەندێك پێشڤەچوون هەن، ئافرەتانیش لە چەندین بواری جیاوازدا هەنگاوی باشیان ناوە، بەڵام هێشتا وەك پێویست نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە كرۆكی چەمكی پیاوسالاری بریتییە لە «دەسەڵات» و «دەسەڵات بەسەر ئەوی دیدا»، ئەم دیاردەیە هەموو كونجێكی ژیانی ئێمەی گرتووتەوە و تەنانەت ئافرەتانیشمان پیاوسالارانە بیردەكەنەوە. هەر بۆ نموونە، تۆ شتێكی نەشاز لە ماڵەوە دەكەیت، دایك، یان خوشكەكەت پێت دەڵێت: «بۆ نابیت بە پیاو، ئەو ڕەفتارەت ژنانەیە»، ئەمە لە كاتێكدا خۆیشی ئافرەتە. لەمەش زیاتر، عەقڵییەتی پیاوسالاری لە هەموو شتێك زیاتر لە كایەی سیاسیدایە و بە حوكمی ئەوەی دەسەڵاتی هەرە باڵا لە كۆمەڵگەدا دەسەڵاتی سیاسییە، كەواتە دەسەڵات بە سەر تاكەكاندا و چەوساندنەوەیان بە زەقی لەوێدا بەرجەستە دەبیت، ئەمەش بۆ هەمووانە، نە تەنیا بۆ ئافرەتان. ڕاشكاوانەتر، چما لە كۆمەڵگەیەكی پیاوسالاری وەك ئێمەدا، پیاویش چەوساوە نییە؟ بێگومان كۆمەڵێك تابوو بە ڕووی پیاواندا كراونەتەوە و ئێمەشی پەلبەست و سنوورداری كردووین. ڕاستە ئافرەت زێتر پەلبەست و سنووردار كراوە، بەڵام پیاوانیش زۆر بەختەوەر نین و ناچاری كردووین ڕەچاوی كۆمەڵە توخمێكی كەلتوورێكی دێرین بكەین، كە لە ڕاستیدا كاتیان بەسەر چووە، بەڵام ناتوانین بە توندی بەرەنگاریان ببینیەوە و بیانگۆڕین، لەمەدا دەبێ سیاسەتی فەرمیی كۆمەڵگە پێشڕەو بێت.
لە ناو ئەم ژینگە جەنجاڵ و پڕكێشەیەدا گرفتەكانی بواری كۆمەڵایەتی زۆرن، لە هەمووشیان دیارتر ڕۆڵ و كاریگەریی سیاسەتە؛ ئینجا ئافرەت لە ناو ئەم كێشە و جەنجاڵییەدا و بەو هەموو قەدەغە و سنووردارییەی ڕووبەڕووی كراونەتەوە، لەپاڵ ئەمەشدا خۆیشی پەروەردەی سیستمێكی پیاوسالارە، بێگومان ئافرەت ناتوانێت ڕۆڵێكی چالاك بگێڕێت، هەر‌چەندە وەك د. كوردستان موكریانی باسی كرد، ئافرەتانی كورد تاڕاددەیەك توانیویانە خۆیان بسەلمێنن.
زۆر گرنگە لەو دوو چەمكە كلیلە تێبگەین (كەلتوور و سیستمی كۆمەڵایەتی)، ئەو عەقڵییەتەی كەلتوور بۆ ئێمەی داڕشتووە، دەبێت بیگۆڕین و ببین بە خاوەنی شێوازێكی بیركردنەوەی سەردەمیانە و زۆر لەو بەهایانە بگۆڕین كە ئێمە پیادەیان دەكەین. ئەگەر بوێر بین و ڕووبەڕووی ئەو ئەقڵییەت و بەها كۆنانە ببینەوە، ئەوا ئەمە دەبێتە بنچینەی پێشەوەچوونی كۆمەڵگە، بەڕاستی لەم بوارەدا خۆمان بە كەمتەرخەم دەزانین، بە داخەوە ئێمە ئەو شۆڕشگێڕە نین بتوانین زەینییەتی پیاوسالاریی كۆمەڵگەی خۆمان بگۆڕین.
