قەزای مەخموور هەڵكەوتەیەكی گرنگی هەیە و پانتاییەكی بەرفراوانی خاكەكەی بۆ كشتوكاڵكردن شیاوە، بۆ هەڵوەستەكردن لەسەر ئەو پڕۆژە و خزمەتگوزارییانەی بۆ ئەم قەزایە كراوە و ئەو كێشە و داواكارییانەی هەیانە گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ ڕزگار محەمەد قائیمقامی قەزای مەخموور ئەنجام دا.

 

* قەزای مەخموور چەند ناحیە و گوند لەخۆی دەگرێت؟ ژمارەی دانیشتووانەكەی بەگشتی چەندە و ڕووبەرەكەی بەتایبەتی ڕووبەری كشتوكاڵی چەندە و خەڵكەكەی بە چ كار و كاسبییەك خەریكن؟

- قەزای مەخموور پێكهاتووە لە سەنتەری قەزا و ناحیەكانی (گوێڕ و قەراج و كەندیناوە و مەلاقەرە) و 210 گوند، ئەگەرچی بە هۆی شەڕی داعش 30 گوند كە لە هێڵی پێشەوەی شەڕدا بوون (كە هەندێكیان گوندی عەرەبن و هەندێكیشیان كوردن) ئێستا چۆڵ كراون، بەشی زۆری دانیشتووانی ئەو گوندە عەرەبەكان كە چۆڵیان كردووە، نزیكەی هەشت هەزار كەس دەبن كە ئێستا لە كەمپی دیبەگە دەژین. ژمارەی دانیشتووانی قەزای مەخموور زیاتر لە 200 هەزار كەسە و ڕووبەرەكەی یەك ملیۆن و 102 هەزار دۆنمە كە 913 هەزار دۆنمی بۆ چاندن و كاری كشتوكاڵی شیاوە و خەڵكەكەی بەكاری كشتوكاڵی و ئاژەڵداری و هەندێكیش بەكاری كوورەی گەچ و دەرهێنانی چەو و لم خەریكن، هەروەها هەندێك لە ناوچەكانی ئەم سنوورە كانزای ژێر زەوی و نەوت و چیمەنتۆیان هەیە. خەڵكیش هەیە فەرمانبەرە و لە هێزی پێشمەرگەی كوردستانن. لە دوای بەهاری ساڵی 1991 بەتایبەت لەپاش دەرچوونی بڕیاری دژەفڕینی ئاسمانیی هێڵی 36 لەلایەن هاوپەیمانان، مەخموور كەوتە دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان و كەوتە ژێردەستی حكومەتی ناوەند، بەڵام لەدوای ڕزگاریی عێراق لە ساڵی 2003 حكومەتی هەرێم هەموو دامودەزگاكانی بۆ قەزای مەخموور و ناحیەكانی گەڕاندەوە و ئێستاكەش ئیدارەیەكی هاوبەش لە نێوان ناوەند و هەرێم بۆ قەزا و ناحیەكان و سنوورەكە هەیە. چونكە مەخموور بە ناوچەیەكی كێشە لەسەر دانراوە و بەپێی ماددەی 140 مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت.

* لە ڕووی ڕێگاوبان و قیرتاوكردن تاچەند گرنگی بە سنوورەكە دراوە و پڕۆژە گرنگ و ستراتیژییەكان لەم بوارەدا چین؟

- حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەموو كابینەكانیدا بەتایبەت لەم كابینەیەدا گرنگترین و ستراتیژیترین پڕۆژەی ڕێگاوبانی بۆ مەخموور جێبەجێ كردووە، وەك بەدووسایدكردنی ڕێگای نێوان هەولێر – مەخموور و ئێستاكەش بەدووسایدكردنی ڕێگای ناحیەی گوێڕ – هەولێر لە ژێر ئەنجامدانە بە هاوبەشی لە نێوان حكومەتی هەرێم و ناوەند و زۆربەی گوندەكانی سنوورەكە ڕێگاوبانیان بۆ چاك كراوە، بە شێوەیەك كە تا ماوەی دوو ساڵ پێش ئێستا لە لایەن ئیدارەی نەینەواوە ئەو ڕێگایانەی بە چەوڕێژكردن دەكرد، بەڵام حكومەتی هەرێم هەموو ڕێگاكانی ئەو گوندانەی قیرتاو و دەبڵ درێسینگ كردووە، لەلایەكی دیكەوە لە سەنتەری قەزا و ناحیەكان بەشی زۆری ڕێگاكان و كۆڵانی گەڕەكەكان قیڕتاو و كۆنكریت كراون، ئەگەرچی لە ڕێگاوبان تەنیا كێشەی ڕێگاوبانی گوندەكانی سنووری ناحیەی قراج ماوە كە نەتوانراوە دەستی ئاوەدانی بەپێی پێویست پێ بگات. هەر بۆیە لەسەر فەرمانی ڕێزدار سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بە ئاراستەكردنی پارێزگار لە ساڵی ڕابردوو جێگری پارێزگاری هەولێر بۆ كاروباری هونەری لەگەڵ چوار بەڕێوەبەری گشتی لە كەرتەكانی خزمەتگوزاری سەردانی ناحیەی قەراجیان كرد بۆ گرنگیدان بە خزمەتگوزاریی ناحیە و سنوورەكەی و لە نزیكەوە گۆیان لە داواكاریی خەڵكی سنووری ناحیەی قەراج گرت لە هەر دوو نەتەوەی كورد و عەرەب، كە بەشی هەرە زۆری داواكاریەكانیان پڕۆژەی ڕێگاوبان بوو، هەموو ئەو داواكارییانە كراونەتە پڕۆژە و دەرخستەیان بۆ كراوە و چاوەڕوانی جێبجەێكردنیان دەكەین.

* وەك دەزانین پەروەردە و فێركردن لایەنێكی زۆر گرنگی هەموو كۆمەڵگەیەكە لەو بوارەدا كەموكووڕیتان چییە و لە ساڵی ڕابردوو چەند بینایەی قوتابخانە درووست كراون، یان نۆژەن كراونەتەوە؟ ئایا میلاكات گرفتی هەیە؟

- لە دوای ساڵی 2003 لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڕێوەبەرایەتیی پەروەدرەی مەخموور دامەزرا لە هەردوو بواری خوێندنی زمانی كوردی و عەرەبی، كە چەندین ساڵە لە خزمەتی هاووڵاتیانی ناوچەكەدایە و لە هەموو سنورەكە 110 قوتابخانەی كوردی هەیە، كە میلاكیان 1046 مامۆستای هەمیشەیی و 391 فەرمانبەر و 330 مامۆستای وانەبێژ و 8354 قوتابین، بۆ خوێندنی عەرەبییش 91 قوتابخانە لە سنوورەكەدا هەیە كە 377 مامۆستا لەسەر پەروەدرەی هەولێر كە برا عەرەبەكانن دامەزراون بۆ خزمەتكردنی 7792 قوتابیی سنوورەكە، بە هۆی شەڕی داعش چەندین گوند و پڕۆژەكانیان زەرەر و زیانی زۆریان پێ گەیشت و لەوانە چەندین پڕۆژەی خزمەتگوزاری بەتایبەت بینایەی قوتابخانە كە لە ساڵانی 2012 و 2013 لە ژێر جێبەجێكردندا بوون ڕاوەستان، بەڵام دوامان كردبوو ئەو بینایەی قوتابخانانەی تەواو نەكراون، بگەڕێندرێنەوە ناو پڕۆسەی دەستپێكردنەوە و تەواوكردنیان كە ئەو قوتابخانانەش خۆیان لە هەشت بینایەی قوتابخانە دەگرێت، هەروەها چەندین قوتابخانە دروستكردن و نۆژەنكردنەوە كە لەلایەن نەینەواوە جێبەجێ دەكران، هەر بە هۆی شەڕی داعشەوە كاركردنیان تێدا ڕاوەستا، بەڵام لە ساڵی 2019 لەو كاتەی كە میزانییە بۆ پەرەپێدانی نەینەوا دانرا دەست بەو پڕۆژانە كرایەوە كە بەگشتی 20 قوتابخانە دەبوون بە نۆژەنكردنەوە دروستكردن و پۆل زیادكردن بوو، ئەوە تەواو كران، لەلایەكی دیكەوە دروستكردنی قوتابخانەی 12 پۆلی بۆ سەنتەری قەزاكە لەلایەن پارێزگای هەولێرەوە بودجەی بۆ تەرخان كراوە، كە ئێستا لە قۆناغی تەندەریندان، چەندین قوتابخانەش لە سنووری ناحیەی گوێڕ دروست كراون و نۆژەن كراونەتەوە، لە ماوەی ڕابردوودا لە ناحیەی كەندیناوە دوو قوتابخانەی 24 پۆلی و یەك قوتابخانەی 6 پۆلی تەواوكران و خرانە سەر بەڕێوەبەرایەتیی پەروەردەی مەخموور، بە شێوەیەكی گشتی لە چوار ساڵی ڕابردوو 30 قوتابخانەی تازە لە سنووری قەزای مەخموور دروست كراون، چەندین قوتابخانەش نۆژەن و پۆلیان بۆ زیاد كراوە. هەموو ئەو پڕۆژانە كە بەشێكی لەسەر بودجەی هەرێمی كوردستان و پارێزگای هەولێر بووە و بەشێكیش لە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگای نەینەوا بوون و هەیانە لەلایەن كۆمپانیاكانی نەوت كە لەو سنوورە كار دەكەن جێبەجێ كراون.  

* كەرتی كارەبا لە قەزای مەخموور و سنوورەكە لە چ دۆخێكدایە؟ ئایا هیچ وێستگەیەكی وەبەرهێنانتان هەیە؟ ئایا هێڵی گواستنەوەی 132 و 33 كەی ڤی بۆ گواستنەوە و دابەشكردنی كارەبا بەپێی پێویستە؟

- سنووری قەزای مەخموور هیچ وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبای نییە، ئەمەش یەكێ لە كێشەكانی قەزاكەیە، بەڵام حەوت وێستگەی گواستنەوە و دابەشكردنی كارەبا لە سنوورەكە هەیە، كە سێ لە وێستگەكان لەو ساڵانەی دوایی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دامەزراون، كە وێستگەی كارەبای تەرجان لە ناحیەی گوێڕ و دووەمیان لە گوندی چل هەوێزە لە سنووری ناحیەی دیبەگە و سێیەمیان لە كەندیناوەیە، كێشەی سەرەكیی كارەبا لە سنووری مەخمووردا دەگەڕێتەوە بۆ گەیاندن و پێدانی كارەبا لە دوو لایەن و سەرچاوەوە كە لە لایەن هەرێم و مووسڵەوەیە كە ئەمەش وای كردووە كات و ماوە و جۆری كارەباكە بە دوو كات و دوو جۆر بێت، بۆ نموونە ناحیەی گوێر لە دوو سەرچاوە كارەبای بۆ دێت كە لە 56 گوندی سنوورەكەیان ئەوە 26 گوند و سەنتەری ناحیەكە لە وێستگەی حەمدانیەوە كارەبا وەردەگرن و گوندەكانی دیكەش كارەباكەیان لە هەولێرە بۆ دێت. هەروەها لە ناحیەی قەراج بەشێكیان لە هەولێر كارەبا وەردەگرن و حەوت گوندی سنوورەكە لە وێستگەی شەڕگاتی سەر بە پارێزگای سەڵاحەدین كارەباكەیان بۆ دابین كراوە و شەش گوندی قەراج و چەند گوندێكی سەر بە سەنتەری قەزای مەخمووریش كارەباكەیان لە وێستگەی گەیارەیە كە ئەو هەمە جۆریی سەرچاوەی كارەبایە، بووەتە كێشەیەكی بەرچاو، بەتایبەتی لە كەمی و نزمیی ڤۆلتیە و كاتەكانی پێدانەوەی كارەبای نیشتمانییش جیاوازن، بەڵام گرنگترین كار و پڕۆژەی ناوچەكە كە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان جێبەجێ كراوە، گەیاندنی هێڵی كارەبای 132 و 33 كەی ڤی لە هەولێرەوە بۆ قەزای مەخموورە و ناحیەی قەراج و سنوورەكەش دوو داواكارییان هەبووە، یەكەمیان نۆژەنكردنەوەی وێستگەی كارەبای قەراج و بەهێزكردنی هێڵی كارەبای 33 كەی ڤی كە كارەبا لە وێستگەی ئازادی لە هەولێر بۆ ئەو وێستگەی قەراج دەگوازێتەوە، كە ئێستا هەر دوو پڕۆژەكە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە لە ژێر جێبەجێكردندایە كە گوژمەی ئەو دوو پڕۆژەیەش یەك ملیار و 250 ملیۆن دینارە كە بە تەواوبوونی ئەو دوو پڕۆژەیە كێشەیەكی زۆری بێ كارەبایی لە ناوچەكە چارەسەر دەبێت.

* وەك دەزانین قەزا و سنووری مەخموور خاوەنی خاك و زەویی كشتوكاڵی زۆر بەپێت و بەرەكەتە، لەم ڕووەوە تاچەند گرنگی بە كەرتی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری دراوە؟ ئایا هیچ كارگە و ساردكەرەوە و پڕۆژەی ئاودێری لەو سنوورە هەیە؟

-  خەڵكی ئەم سنوورە بەشی زۆریان بە كاری كشتوكاڵی و ئاژەڵداری خەریكن، بۆ ئەو كارانەش لە هەموو شتێك پێویستتر ئاوە و بۆ ئەو مەبەستە پڕۆژەیەكی ئاودێری هەیە كە لە ئاوی زێی گەورە لە قەزای خەباتەوە دێت، تا دەگاتە گوندی گامێش تەپە، بەڵام ئەو پڕۆژەیە بە هۆی كۆنی و دابەزینی ئاستی ئاوەی زێیەكە وشك دەكات، هەر بۆیە ئەو سنوور و گوندانەی پێشتر سوودیان لێ وەردەگرت، ئێستا سوودی لێ وەرناگرن. بۆ پەرەپێدان و گەشەكردنی كەرتی چاندن و كشتوكاڵ لە ساڵانی ڕابردوو داوای پڕۆژەیەكی ستراتیژیی ئاودێری كراوە كە لە زێی گەورە ئاو بۆ سنوورەكە بێنێت، كە زیاتر لە 250 هەزار دۆنم زەوی لەو پڕۆژەیە سوودمەند دەبێت و لە كەناڵێكی ئەو پڕۆژەیەدا دەتوانرێت پڕۆژەیەكی ئاوی خوادرنەوەش دروست بكرێت، كە ناحیەی كەندیناوە و سنوورەكەی سوودی لێ وەردەگرن، هەروەها لە پەیوەندیداین لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدار لە بەغدا كە ئەو پڕۆژەی ئاودێرییە بخرێتە بەرنامەی ساڵی 2023، لە لایەكی دیكەوە پڕۆژەیەكی زۆر گەورەی پەلەوەر لەو سنوورە هەیە و چەندین پڕۆژەی بەخێوكردنی ماسی لە سنوورەكە بەتایبەتی لە سنووری ناحیەی گوێڕ دامەزراوە، كە بەشی زۆری داواكارییەكانی شاری هەولێر دابین دەكەن.  

* تا چەند كێشە و گرفتی ئاوی خواردنەوەتان هەبووە، بەتایبەت لەو ساڵانەی تووشی وشكەساڵی هاتووین؟ ئایا پڕۆژەی ستراتیژی بۆ ئاوی خواردنەوە لەو سنوورە هەیە؟

- كێشەی سەرەكی و بەردەوامی سەنتەری قەزای مەخموور، پەیوەستە بە ئاوی شیاوی خواردنەوە، چونكە تەنیا یەك پڕۆژەی ئاوی خواردنەوە لەو سنوورە هەیە، كە پڕۆژەی ئاوی خواردنەوەی سوڵتان عەبدوڵڵایە كە لە ساڵانی 60 و 70 دروست كراوە، ئەو پڕۆژەیە جگە لەوەی هێڵی گواستنەوەكەی زۆر كۆن بووە و بڕی ئاوەكەشی بەشی دانیشتووانی قەزای مەخموور ناكات، چونكە سەنتەری قەزاكە ئێستا نزیكەی 25 هەزار كەسی تێدا دەژی، هەر بۆ چارەسەری ئاوی خواردنەوە داوی چەند پڕۆژەیەكمان كردبوو، یەكێك لەوانە لە ساقیە و ناوچەی گوندی كوشاف كە لە ژێر دەستی هەرێمی كوردستانە، بڕیار بوو پڕۆژەیەكی ئاوی خواردنەوەمان بۆ دروست بكرێت كە سوود لە ئاوی زێی گەورە وەردەگیرێت، بەڵام ئەو پڕۆژەیە تا ئێستا جێبەجێ نەكراوە، لە ساڵی ڕابردوو قەزای مەخموور بە هەوڵ و كاری هەموو لایەك كێشەی ئاوی خواردنەوەی نەما، ئەویش بە دانانی وێستگەیەكی ئاو و كۆگایەكی بەرفراوان و قەبارە شیاو لەسەر ئەو پڕۆژەی كە لە سوڵتان عەبدوڵڵا هەیە كە لە بودجەی 2019 بڕی 700 ملیۆن دیناری بۆ تەرخان كرا و پڕۆژەی حاجی عەلی ئەویش كەوتە جێبجەێكردن كە لەو ڕێگاشەوە ئاوێكی باش و شیاوی خواردنەوە بۆ سەنتەری قەزا و چەند شوێنێكی دیكە دابین كرا، ئەگەرچی چەند شوێنێك بەتایبەتی لە گەڕەكەكانی سەنتەری قەزاكەدا تۆڕی دابەشكردنی ئاوەكەی پێویستی بە نۆژەنكردنەوە هەیە، كە لە بەرنامە و پلانی ئەمساڵدایە كاریان لەسەر بكرێت. بەڵام كێشەی ئاوی خواردنەوەمان لە سنووری قەزای گوێڕ بەتایبەتی چەند گوندێك دەمێنێت، چونكە ئەو گوندانە سوود لە ئاوی ژێر زەوی وەردەگرن و ئاوی بیرەكانیش لە بەر بوونی نەوت لە سنوورەكە بۆ خواردنەوە شیاو نییە.

لە ماوەی حەوت ساڵی ڕابردوو لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارێزگای نەینەوا بە هاوبەشی زیاتر لە 160 ملیار دینار لە پڕۆژە خزمەتگوزارییەكانی قەزای مەخموور خەرج كراوە.